قانون درستی در تبدیل تئاتر به هنری باواسطه وجود ندارد
تلویزیون تئاتر ایران نباید در مراحل نخست ناظر ممیزی داشته باشد

به گزارش ایران تئاتر، نشست سوم از سلسله نشست‌های پژوهشی سی و نهمین جشنواره "تئاتر فجر" که به همت دفتر پژوهش، آموزش و انتشارات اداره کل هنرهای نمایشی ارشاد برگزار شد به مبحث "تغییرات ضروری تکنیکی و زیباشناختی تئاتر در فضای مجازی" اختصاص داشت.

مدیریت پنل این نشست را افشین خورشیدباختری؛ منتقد و کارشناس تئاتر به عهده داشت و کارشناسان میهمان این نشست نیز ایوب آقاخانی؛ مدرس دانشگاه و نویسنده و کارگردان تئاتر و علی ژکان؛ نویسنده و کارگردان سینما بودند.

خورشید باختری در ابتدای این نشست به ارتباط نزدیک و تنگاتنگ تئاتر با مخاطب به شکل حضوری اشاره کرد و گفت: به شکل طبیعی این ارتباط میان یک اثر نمایشی و مخاطب تئاتر  در یک مواجهه مستقیم اتفاق می افتد اما با پیش آمدن کرونا بسیاری از نهادها و هنرها و گروه‌های نمایشی ارتباط با مخاطب را از دست داده و به دنبال حلقه‌های ارتباطی جایگزین و اغلب مجازی و غیرحضوری هستند.

 

شیوع کرونا چرخه اقتصادی تئاتر را دچار اختلال کرد

وی ادامه داد: در چنین شرایطی به طور طبیعی و به دلیل عدم خو گرفتن و عادت مخاطب به چنین شکلی از مواجهه با تئاتر عملاً شکل متعارف چرخه اقتصادی تئاتر دچار اختلال می‌شود و از طرفی به دلیل هزینه بر شدن مقوله تولید، ضبط و ارائه آن از طریق پلتفرم‌های فضای مجازی و از آن سو بنیه ضعیف اقتصادی تئاتر به واسطه اتکای آن به بودجه‌های دولتی شاهد هستیم که مقوله ارائه تولیدات نمایشی در قالب فضای مجازی نه به عنوان یک برنامه راهبردی بلکه به صرف تنها واکنشی در قبال شرایط حاکم تعبیر و تفسیر می شود.

در ادامه این نشست علی ژکان، نویسنده و کارگردان سینما به ایجاد سخن پرداخت و گفت:در پرداختن به این موضوع ابتدا باید دید مقدورات نمایشی در چه سطحی است و آیا با وجود این امکانات می‌توان به افزایش کمیت تولیدات نمایشی و تنوع در آن‌ها برای عرضه در هر فرمتی امیدوار بود یا خیر؟

وی ادامه داد: ما به لحاظ ساختاری  و امکانات نمایشی با دو نوع سالن مواجهیم، سالن‌های دولتی و سالن‌های خصوصی که البته همین مقدار هم از طریق لابیرنت‌ها و زد و بندهایی نصیب گروه های خاص نمایشی می شود.

ژکان با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر  شامل ازدیاد سالن‌های نمایشی به شکل خصوصی بودیم، گفت: این امر خود یک غنیمت است اما در شرایطی که اقتصاد تئاتر  نابسامان است  با این مقدوراتی که در اختیار داریم، چگونه می‌توان انتظار داشت که این روند تقویت شود.

ایوب آقاخانی؛ نویسنده و کارگردان تئاتر در ادامه این نشست گفت: در ماه‌های نخست از شیوع کرونا من طی مصاحبه‌های گوناگون  اعلام کردم که موافق نمایش آنلاین نیستم و انگار تا تماشاگر و نمایشگر رخ در رخ هم نشوند این فرایند رسمیت پیدا نخواهد کرد اما در شرایط فعلی گویا باید به نفع شرایط حاکم کنار آمد. باید دید که برای این روزها چه کار کرد و چه تدابیری اندیشید و به نظر  می‌رسد  که باید به دنبال عنصر واسطه‌ای بود که این ارتباط  از طریق جهان تصویر و توسط دوربین انجام می‌شود.

 

تئاتر در آستانه تبدیل شدن به هنری باواسطه است

وی ادامه داد: به نظر می رسد که تئاتر در آستانه  به یک هنر با واسطه است یعنی امری که قبل از این بی‌واسطه  انجام می‌شد  حال باید با واسطه‌ای به نام دوربین انجام شود و تئاتر در حالی است که باید به سمتی برود که از مصادیق سینما بهره‌مند شود و یا بتواند برای خود مختصات ایجاد کند.

این مدرس تئاتر گفت: نخستین تجربه تله تئاتر  در آمریکا اتفاق افتاد و در سال ۱۹۲۸؛ نمایشی تحت عنوان «فرستاده ملکه»  تولید شد که یک گونه تئاتریکال بود اما در شرایط کنونی باید به دنبال یک تجربه نو در این زمینه برای ارائه تئاتر  باشیم.وی ادامه داد: براساس آنچه که در سال 1955 در دنیا افتاد و البته می‌تواند مورد توجه و الگوبرداری قرار گیرد شیوه کاملاً چیده شده‌ای است که در آن از نمایشنامه‌نویس می‌خواهیم که نمایشنامه بنویسد و متعاقب آن از کارگردان سینما نیز می‌خواهیم که آنچه را که نوشته است اجرا کند. در این فرایند وساطت دوربین را داری و لذا باید فهم دوربین و امکاناتی که دوربین می‌تواند در اختیار ما بگذارد به خوبی به انجام برسد و چه بسا ضرب‌الاجلی نیازمندیم که این روند تسریع شده و به شکل زیربنایی و به ویژه از مرحله آموزش این کار را انجام دهیم.

 

سینما، رادیو و تلویزیون تهدید‌های سنتی تئاتر بودند

خورشیدباختری؛ مدیر این پنل  در بخش دیگری از این نشست عواملی که از آغاز تاکنون تئاتر را تهدید می‌کنند، برشمرد و گفت:ظهور سینمای صامت و پس از آن سینمای ناطق، رادیو و پس از آن تلویزیون نیز در برهه‌هایی به عنوان تهدید تئاتر شمرده می‌شدند اما این تهدیدها تکنیکال بوده در حالیکه تهدید کرونا زیستی است و لذا تبدیل تئاتر به بسته‌های فرهنگی و هنری که هم دست به دست شده و هم از طریق پلتفرم‌های ویژه پخش مجازی این آثار در دسترس همگان قرار گیرد از جمله الزامات روزگاری است که به سبب شیوع کرونا جان مردم در خطر است.

آقاخاتی در تأبید گفته‌های خورشیدباختری گفت: بله، ضمن اینکه چنین رویکردی صرفه افتصادی نیز دارد و به واسطه چرخه اقتصادی نیز موجب رونق تئاتر می‌شود؛ براساس تجربه شخصی یک اثر نمایشی را در نظر بگیرید که در یکی از سالن‌های نمایشی 30 شب اجرا دارد؛ در خوشبینانه‌ترین شکل در این مدت نزدیک به 4 هزارنفر تماشاگر دارد حال آنکه تنها به شکل تصادفی این اثر در مدیوم تلویزیونی که مخاطب مرتب هم در حال کانال عوض کردن است بالغ بر 20میلیون مخاطب خواهد داشت پس ملاحظه می‌کنید که چه تأثیر عمیقی دارد.

 

اقتباس از آثار نمایشی در سینمای ایران جدی گرفته نشده است

ژکان در این بخش از نشست به وام‌گیری سینما از تئاتر در اقتباس از آثار مشهوری تئاتری اشاره کرد و گفت: این اتفاق در عرصه جهانی بسیار افتاده است اما در ایران علیرغم آثاری که تولید شده است اما همچنان در این زمینه کم‌کار بوده‌ایم. آثار شاخص تلویزیونی که شخصی به عنوان کارگردان تلویزیونی نماهایی را که با استفاده از چند دوربین پوشش داده می‌شد را به هم سوییچ می‌کرد و فردی هم به عنوان کارگردان هنری وظیفه هدایت و میزانسن بازیگران را به عهده داشت و اگر خاطرتان باشد این اقدام در جهت نفع‌رسانی به تئاتر بود چرا که به هر حال تئاتر دارای جاو مکان و خانه و زندگی است که همیشه هم امکان دسترسی به آن برای مخاطب مقدور نیست لذا سینما و شگردهای سینمایی بی رحمانه به سمت تئاتر آمدند و باید گفت که سینما 60 درصد امکانات به ویژه در روایتگری را از تئاتر گرفته است در مقابل تئاتر انگار کاری به  سینما نداشته است در حالیکه این نیاز همواره وجود داشته که به ویژه در بخش اقتباس های نمایشی در سینما اتفاقات قابل توجهی را شاهد باشیم.

نویسنده و کارگردان فیلم سینمایی "مادیان" در ادامه تصریح کرد: ادبیات نمایشی به معنی نمایشنامه یکی از منابع مهم تغذیه سینما بوده است؛ بخش تکنیکی سینما که کار خودش را می‌کند و متأثر از فناوری در پیش است اما آن چیزی که مقابل دوربین قرار می‌گیرد و باید برای مخاطب جذاب باشد محتوایی روایی است که از نمایشنامه اقتباس شده و براساس مدیوم سینما و یا تلویزیون که روایت باید در یک قاب انتخاب شده را شاهد باشیم بازخوانی می‌شود در نتیجه شاهد آثار سینمایی با ماهیت تئاتری هستیم که هم به لحاظ بصری برای مخاطب پرکشش است و هم به واسطه تعلیق در روایت نمایشی مخاطب را با خود همراه می‌کند و متأسفانه در تئاتر چنین اتفاقی را شاهد نیستیم.

 

سینمای ایران در مواردی معدود اسیر اقتباس از  ادبیات نمایشی جهان بوده است

ایوب آقاخانی با تأیید صحبت‌های ژکان در مسئله اقتباس سینما از آثار مطرح نمایش دنیا، گفت: اما نباید از این موضوع غفلت کنیم که سینمای ایران بیشتر از اینکه از ادبیات توصیفی و نمایشی ایرانی بهره برده باشد؛ اسیر اقتباس آن هم به شکل محدود از ادبیات نمایشی دنیاست که این امر مولود چرخه ناقص و بی‌برنامه در تولید است که اجازه به یک حرکت هوشمند و هدفمند در این عرصه را نمی‌دهد و نتیجه اینکه شاهد هستیم منابع و مآخذی در ادبیات میهنی که اتفاقاً می‌توانند محل اقتباس قرار گیرند مهجور مانده و با وجود غنای خوب و مطلوب از آنها کمترین بهره‌مندی به عمل می‌آید.

خورشیدباختری ادامه داد: به هر حال فضای مجازی یک نوع رقیب جدی برای تئاتر است و باید این را در نظر بگیریم که حتی با برون رفت از شرایط موجود ممکن است به دلیل سیطره فضای مجازی و شکل نوینی از ارائه محصولات فرهنگی و هنری از جمله تئاتر به این شکل دیگر رغبتی میان تماشاگران برای تماشای نمایش به شکل حضوری و زنده در سالن‌های تئاتر فراهم نشود.

آقاخانی تأکید کرد: تنها راه برای نجات از این ورطه این است که از این تصور که تهدیداتی تئاتر را به مخاطره انداخته است خارج شویم و به دنبال یک هم‌افزایی و تعامل میان این عرصه‌ها با یکدیگر باشیم چرا که ما به ویژه در دوران کرونا نیازمند یافتن دریچه‌های نوین برای تنفس فرهنگی هستیم که همچنان باید برای ما باز بمانند.

ژکان  ممیزی  و سانسور را عامل اساسی دیگر بر سر راه پرداخت مؤثر به اقتباس‌های نمایشی در عرصه تصویر اعم از سینما و یا فضای مجازی دانست و گفت: این امر به ویژه در زمینه کمیت تولیدات نمایشی و تبدیل آن‌ها به مدیوم قابل ارائه در گونه‌های دیگری همچون فضای مجازی به عنوان یک کار ضبط شده باید مورد تأکید قرار گیرد و در این برهه از زمان در این زمینه باید آسیب‌شناسی صورت گیرد و جهشی بدون وجود مانع تراشی را در رویکرد اقتباسی را شاهد باشیم.

آقاخانی در اظهار نظر پیرامون این مسئله گفت: مجدد با عدم فرایندی مشخص در این زمینه هم مواجهیم و یک ساز و کار عملی و مشخص در این زمینه وجود ندارد و همه چیز متکی بر یک روند فردی و سلیقه‌ای است که به دلیل وجود موانعی که به درستی به آن اشاره شد به خودسانسوری هنرمندان و ریسک نکردن مسئولان منتهی شده  که از نوعی عافیت‌طلبی در میان آن‌ها ناشی می شود.

 

بهبود شرایط نمایش اینترنتی به قانونگذاری، تقویت پهنای باند و ترمیم زیرساخت‌ها بستگی دارد

وی ادامه داد: در این زمینه و بسامان شده اوضاع نیاز به یک قانونگذاری داریم؛ تقویت زیرساخت‌ها و پهنای باند اینترنتی و ترمیم ساختاری نیز از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار داد. به شخصه خوشحالم که به همت دوستان مسئول سامانه تلویزیونی تئاتر ایران شکل گرفته است تا به نوعی دسترسی به منظور مواجهه همه علاقه‌مندان به تئاتر در تمام ایران را شاهد باشیم اما نکته قابل نقد در این روند، نظارت‌های ممیزی است که صورت گرفته و دست و پاگیر است و همچنان تشکل ناظر بر روند بارگذاری فیلم‌های اجرای نمایش موجب می‌شود که انتخاب سلیقه‌ای صورت گیرد در حالیکه در ابتدا باید امکان بارگذاری برای همه آثار وجود داشته باشد چرا که به هر حال این آثار عموماً یک بار در جریان اجرای صحنه‌ای خود مجوز اجرا را دریافت کرده‌اند.

علی ژکان، نویسنده و کارگردان سینما نیز در ادامه این نشست به ظرفیت سازی اقتصادی ناشی از استفاده از فضای مجازی در ارائه آثار نمایشی اشاره کرد و گفت: همانطور که اشاره شد شیوه ارائه آثار نمایشی به این شکل موجب مواجهه خیل کثیری از مخاطبان با یک اثر نمایشی می‌شود اما هنوز در مراحل نخستین این عرصه هستیم، باید بنیه اقتصادی تئاتر بهبود یابد و این هنر از وابستگی مالی دولتی خارج شود، زیر ساخت‌ها فراهم شده و امکانات فنی تقویت و به روزرسانی شوند.

ایوب آقاخانی؛ مدرس و کارگردان تئاتر همچنین بر اقدام فوری و زیربنایی امر آموزش و ارائه سرفصل‌های درسی متناسب با شرایط ویژه تولید و ارائه تئاتر تأکید کرد و گفت: بسیاری از شرح درس های دانشگاهی ناکارآمد هستند و نیاز به تجدید نظر در مورد حتی عنوان این دروس در دانشگاه داریم مضافاً بر اینکه دروس ارائه شده آکادمیک قادر نیست نرجو و دانشجوی این رشته ها را به انواع قابلیت ها و دانش مورد نیاز مسلح کند لذا در یک اقدام فوری باید به منظور پرداخت ریشه ای به این موضوع به فکر تجدید نظر در امر آموزش باشیم.