ترسیم چشم‌انداز آینده تئاتر در فضای مجازی
از اختیار انتخاب پایان‌بندی یک نمایش تا رفتن به سمت گیم‌تئاتر

به گزارش ایران تئاتر، نشست پژوهشی "تماشاخانه  مجازی؛ قابلیت‌ها  و محدودیت‌ها" از سلسله نشست‌های پژوهشی سی و نهمین جشنواره "تئاتر فجر" به همت دفتر پژوهش، آموزش و انتشارات اداره کل هنرهای نمایشی برگزار شد.

مدیریت پنل این نشست را بهزاد آقاجمالی؛ مدرس و کارشناس تئاتر به عهده داشت که در ابتدا  تم مشترک همه رویدادهای تئاتری در دوران شیوع کرونا را غیرحضوری و آنلاین بودن آنها به واسطه عدم حضور مخاطب که به قطع زنجیره ابتلا منجر شود عنوان کرد و گفت: در این نشست عنوان تماشاخانه مجازی را مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ امری که شاید تا پیش از این یا در فرهنگ واژگانی تخصصی تئاتر وجود نداشت و یا آنچنان فراگیر نبود که مورد توجه قرار گیرد و به عنوان یک مقوله جایگزین در مقابل تماشاخانه حقیقی با حضور فیزیکی مخاطب تعریف می‌شد.

وی این واژه را استعاری خواند و گفت: با توجه به وضعیت حاکم ابتدا باید در مورد ظهور این پدیده، مختصات ‌و ویژگی‌های آن بحث و بررسی صورت گیرد و به این خاطر دعوت کردیم از دو کارشناس خبره در این زمینه یعنی جناب آقای رضا حامدی خواه و جناب آقای محمد عمروآبادی که پیرامون این مفهوم جدید به بحث و تبادل نظر بپردازند.

نیازمند ارائه تعاریفات درست در زمینه گونه‌ای از ارائه تصویری و مجازی تئاتر هستیم

رضا حامدی‌خواه؛ کارگردان باسابقه تئاتر و تله تئاتر در ابتدای این نشست با اشاره به خلأ موجود طی  یک دهه گذشته در زمینه تولید تله‌تئاتر با وجود پیشرفت‌های تکنیکال که صورت گرفته است، گفت:به این دلیل باید ابتدا در زمینه برگزاری نشست‌های نظری و پرداخت تئوریک و ارائه تعریف‌هایی در مورد واژگان مصطلح در این زمینه به یک انسجام و وحدت رویه برسیم  تا خوراک مناسب برای وجه عملی این رویداد ایجاد شود و تا این تعاریف به درستی ارائه نشود دچار سوء تفاهمات فراوانی خواهیم شد به ویژه برای نسل جوانی که بسیار مشتاق به فعالیت در این زمینه هستند اما شاید همچنان موضوعات و مفاهیم گنگ و تعریف نشده در این زمینه وجود داشته باشد.

محمد عمروآبادی؛ کارشناس IT و مؤسس سایت تیوال هم پرداختن به تئاتر مجازی را از جمله الزامات دنیای امروز نامید و گفت: به نظر من کرونا بهانه‌ای برای ورود جدی به این عرصه بود و ما باید خیلی قبلتر به این امر ورود  می‌کردیم  و حداقل زیرساخت و مقدمات را فراهم کرده تا بتوانیم امروز در برابر بسیاری از پدیده‌ها  و موضوعات که عرصه فرهنگی و هنری را تحت تأثیر خود قرار داده است، واکنش صحیحی را اتخاذ نماییم.

حامدی‌خواه در ادامه این نشست تصریح کرد: ما ابتدا نیازمند ارائه تعریف صحیح و وجوه افتراق میان برخی واژگان به کار رفته در این عرصه هستیم و به طور مثال باید فرقی میان نمایش تلویزیونی با تله‌تئاتر قائل شویم؛ همچنانکه وقتی واژه نمایش تلویزیونی را به کار می‌بریم طیف گسترده‌ای از گونه‌های نمایشی را شامل می‌شود که مثلاً تعزیه، نقالی و حتی مجموعه‌های نمایشی پخش شده از تلویزیون را نیز دربرمی‌گیرد در حالیکه  در اطلاق واژه تله‌تئاتر خود را محدود به شکل خاصی از تولیدات کرده‌ایم؛ تولیداتی که براساس یک اثر نمایشی اجراشده در صحنه که حال برای اجرا در یک نظام استودیویی تنظیم شده است به منصه ظهور می‌رسند و صدالبته طیف گسترده‌تری از مخاطبان را نیز به خود جلب می‌کند.

تله‌تئاتر  قرار نیست جای تئاتر صحنه‌ای را بگیرد

عمروآبادی در ادامه گفت: معمولاً به اشتباه میان تئاتر و تله‌تئاتر قیاسی شکل می‌گیرد و چنین تصور می‌شود که انگار قرار است تله‌تئاتر بیاید و جای تئاتر را بگیرد در حالی است اینگونه نیست و هر کدام از این مقولات جایگاه خودشان را دارا هستند؛ تله‌تئاتر و یا نمایش تلویزیونی مقوله‌ای نیست که به عنوان یک راهکار خواسته باشیم آن را در شرایطی مانند کرونا جایگزین تئاتر کنیم بلکه یک عرصه کاملاً مستقل است که اتفاقاً به دلیل شیوع کرونا به آن توجه بیشتری شده است. پیش از کرونا ما در دنیا از این عرصه به عنوان "تله پلی" یاد می‌کنیم که مختصات و ویژگی‌های خاص خود را داشته و هیچگاه قرار نبوده اصالت تئاتر را از بین ببرد.

آقاجمالی؛ مدیر پنل ذیل عنوان این نشست به ساختار و معماری تماشاخانه‌ها اشاره کرد و گفت: تغییر و تحولاتی را در طی قرون متمادی در معماری تماشاخانه‌ها شاهد هستیم که البته بخش عمده‌ای از این تغییرات حاصل طرح مباحث جامعه شناختی، نظام طبقاتی حاکم بر جامعه است همچنان که دوره‌هایی برخورداری تماشاگر از رویداد نمایشی به یک میزان نبوده است؛ جایگاهی برای طبقه اشراف در نظر گرفته می‌شود و حتی در تئاتر دوران شکسپیر برای گروهی از تماشاچیان صندلی و جایگاه نشستن هم در نظر گرفته نمی‌شود و آن‌ها ایستاده تئاتر را تماشا می‌کردند.در شرایط کنونی ما با گونه‌ای از تئاتر روبرو هستیم که اتفاقاً یک انقلاب سایبری را ایجاد کرده است، صورت و شکل خاصی را رقم زده که دیگر حداقل نظام‌مندی تماشاگر براساس طبقه اجتماعی را در آن شاهد نیستیم و این امر می‌طلبد که ما تمهیدات ویژه ای را بیاندیشیم.

حامدی‌خواه؛ مدیر تله‌تئاتر و گزارش‌های صحنه‌ای سی و نهمین جشنواره "تئاتر فجر" در ادامه تآکید کرد: ما به شکل سنتی تئاتر را بر محور برخی مسائل می‌توانیم تعریف کنید؛ از اندیشه و متن گرفته تا حضور فیزیکی تماشاگر که اگر هر کدام از اینها نباشد عملاً تئاتر رخ نداده است و این در شرایطی است که ما در عرصه  ضبط تصویری تئاتر با واسطه عنصری به نام دوربین دیگر تماشاگر و تأثیر و تأثری که می‌تواند بر روند اجرای تئاتر داشته باشد را نداریم و لذا معادله برهم خورده و شکلی جدید از عرضه یک اثر نمایشی را شاهد هستیم که باید برای آن تعاریف خاص خود را داشته باشیم مضافاً بر این مسئله ما به محض ورود مؤلفه و مبانی همچون تصویر، نور، فیلم و نظایر آن از مبانی حاکم بر تئاتر به شکل حضوری و زنده آن عدول کرده و مبانی همچون هنرهای تجسمی، گرافیک  و نور و... را وارد تئاتر کردیم که به این واسطه دیگر تئاتر و ماهیت حاکم با آن دستخوش تغییراتی  شده است.

در شرایط کنونی مخاطب تئاتر قدرت انتخاب ندارد که تئاتر برخط ببیند و یا حضور در سالن نمایشی داشته باشد

آقاجمالی واسطه تصویر را در ارائه برخی آثار نمایشی از جمله موارد اجتناب ناپذیر در عرصه حرفه ای تئاتر خواند و گفت: به طور حتم حتی در شرایط غیرکرونا نیز ما مواجهه مستقیم با آثار شاخص نمایشی در دنیا نخواهیم داشت و مضافاً بر اینکه ممکن است اجرای نمایش سال‌ها پیش صورت گرفته باشد و در حال حاضر باید فیلم ضبط شده آنها را ببینیم اما در حال حاضر با شرایطی روبرو هستیم که مخاطب قدرت انتخاب ندارد و یا باید با پوشش مجازی رویدادها در فضای حقیقی یک تماشاخانه خود را مواجه سازیم و یا پا را فراتر گذاشته و اساساً در ماهیت حقیقی تماشاخانه تشکیک وارد موده و تماشاخانه را نیز بر مدار المان‌های غیرواقعی و مجازی تعریف کنیم که این نیز خود جای بحث و بررسی دارد.

حامدی‌خواه اظهار داشت: به هر حال برای ارائه یک اثر نمایشی در فضای مجازی فارغ از اینکه از چه امکانات و تهمیداتی استفاده می‌شود نیاز به محتوا و خوراکی داریم که قابل عرضه باشد؛ این خوراک گاه با پوشش لایو و زنده یک رویداد تئاتری در سالن نمایشی اتفاق می افتد.گاه فیلم ضبط شده این رویداد را بعدها در فضای مجازی به اشتراک می‌گذاریم و گاه خارج از سالن نمایش از گروه می‌خواهیم که اثر را یکبار برای ضبط تصویری آن اجرا کند و بعضی مواقع نیز با توجه به قابلیت‌های یک اثر نمایشی از گروه دعوت می‌کنیم تا اثر را برای اجرای به منظور ضبط تصویری آداپته نماید و در برخی موارد هم صرفنظر از نمایشی که اجرا شده است از گروه نمایشی می‌خواهیم که از ابتدا یک اثر نمایشی را برای ضبط تصویری آماده کند؛ در تمام این مراحل مشاهده می‌کنید که ما یک گام به رسانه و استفاده از یک واسطه به نام دوربین و تصویر برای تولید و بازتاب یک تجربه نمایشی استفاده می‌کنیم تا مرحله آخر که اساساً باید نام فیلم تئاتر را روی آن بگذاریم و در پی آن یک اثر نمایشی اقتباس سینمایی می‌شود که دیگر نام آن را نمی‌توان تئاتر گذاشت بلکه سینماست که در این زمینه آثار بیشماری در دنیا را شاهد هستیم.

ضبط تلویزیونی و تصویری تئاتر باید توسط یک گروه کاملاً حرفه‌ای مسلط بر روایت نمایشی انجام شود

وی ادامه داد: در مورد دوران کرونا و هر بحرانی که به وجود می‌آید و هر امری به ویژه تئاتر را مختل می‌کند باید به دنبال این مسئله بود که یا تئاتر را به شکل لایو از سالن اجرا نشان دهیم یا اگر قرار بر ضبط تلویزیونی است یک گروه کاملاً حرفه‌ای با اشراف بر رویداد صحنه و البته تسلط بر امکانات تصویر سعی در تولید آن داشته باشد؛ امری که در شرایط جشنواره شاهد آن هستیم و بعضاً مشاهده می‌کنیم که گروه تصویر مسلط بر اجرا نیست.

آفاجمالی در بخشی از این نشست گفت: از دید من مخاطب تئاتر ایده آل آن است که  در مواجهه مجازی با یک اثر نمایشی تنوعی در انتخاب پلان‌ها و قاب‌ها داشته باشم و مثلاً یک اجرا را 6 دوربین پوشش بدهند و من به عنوان تماشاگر خود به سوییچ دوربین‌ها بپردازم و از نماهای مختلف خود به انتخاب نمای مورد علاقه‌ام برسم و به این شکل ما می توانیم مواجهه مخاطب با نمایش را شبه زنده را داشته باشیم و به نوعی با حذف واسطه امکان رویارویی با اثر نمایشی را داشته باشیم و یا حتی پا را فراتر از این بگذارم و خودم حرکت و واکنش دوربین را به مثابه منظر مخاطب مورد مدیریت قرار دهم که باید دید این امر شدنی است که البته امکانش وجود دارد ولی اگر در یک زمان واحد مثلاً 200 مخاطب در حال تماشای تئاتر آنلاین هستند قطعاً اختیار دوربین در دست یک مخاطب نیست.

حامدی‌خواه در مورد امکان چنین چیزی گفت: ابتدا باید به این نکته متمرکز شویم که وقایع صحنه در اجرای زنده در عرض یکدیگرند همچون زندگی واقعی اما وقتی پای یک میانجی همچون دوربین به میان می‌آید آن زمان است که دیگر وقایع در طول یکدیگر و توسط مونتاژ و یا سوییچ در امتداد یکدیگر قرار می‌گیرند لذا نباید توقع داشت که با پوشش یک نمایش و انتخاب قاب با تشخیص کارگردان یک جاوه طبیعی از اجرا را در پیشگاه مخاطب قرار داده‌ایم بلکه این امر ما را وارد سینما کرده است و به همین دلیل است که من میان تله‌تئاتر با ضبط تصویری و تلویزیونی یک اثر نمایشی تفاوت‌هایی را قائل هستم.

عمروآبادی در پاسخ به اینکه آیا امکان چنین مسئله‌ای وجود دارد که اختیار دوربین در دست مخاطب باشد یا خیر، گفت: از نظر IT تماشاخانه مجازی همان پلتفرم، سایت و یا اپلیکیشنی است که اثر نمایشی از آن پخش می‌شود و اینکه پیش از آن در لوکیشن اجرا که دوربین مبادرت به ضبط و یا پخش آنلاین آن کرده چه اتفاقی افتاده است کار نداریم و آن را جزئی از تماشاخانه مجازی نمی‌دانیم  که البته اساساً این خود یک مزیت برای تماشاخانه مجازی است چرا که مخاطب را به نمونه‌های نادر و جذاب و بخش‌های مهم نمایش متوجه می کند و مثلاً تماشاگر که در خالت عادی قادر به تماشای جزئیات صحنه به واسطه اینکه ممکن است در ردیف‌های انتهای سالن نشسته باشد دوربین این امکان را به او می دهد که جزئیات بیشتری از صحنه را رصد کند.

وی ادامه داد: روایت دوربین را حتی می‌توان به شکل دیگری نیز در اختیار مخاطب قرار داد و مثلاً مخاطب با تنوع زاویه دیدی که در اختیار دارد نمایش را در بخشی ثابت نگاه دارد و رویداد پیشین نمایش را با انتخاب نمایی دیگر از زاویه متفاوت دنبال کند ولی اینکه اختیار خرکت دوربین هم به دست مخاطب بیفتد این مسئله امری دور از ذهن است چرا که ممکن است در آن واحد بیننده میلیون شاهد اجرای نمایش باشند و ما نتوانیم برای همه آنها دوربیت در صحنه نصب کنیم اما به نظر می‌رسد تنوع نما و قاب‌بندی از سوی کارگردان به اندازه‌ای هست که نظر و سلیقه همه را تأمین کند و شرایطی به وجود آورد که هر یک پلان و نمای مطابق با سلایقه خود را انتخاب کنند.

 تئاتر در شکل ارائه تصویری و دوربینی آن به سمتی می‌رود که تبدیل به گیم تئاتر شود

عمروآبادی  با اشاره به اینکه می‌توان برای پایان‌بندی یک روایت نمایشی چند روایت متفاوت در نظر گرفت و همه آنها را تولید کرد و اختیار را به دست مخاطب سپرده تا هر کدام از پایان‌ها را مورد دلخواهش است انتخاب کند، گفت:این امر ما را به سمت گیم و بازی که معمولاً بچه‌ها با آن سر و کار دارند به پیش خواهد برد؛ این اتفاق و زمینه‌ها برای فعالیت در آن از مدت‌ها پیش آغاز شد.اما به دلیل برخی مانع تراشی‌ها به حال خود رها شد که اگر همان زمان با جدیت دنبال می‌شد، در شرایط کنونی ما به آن به چشم یک آرزوی دور از دسترس که باید به دنبال تحقق آن باشیم؛ نبودیم.

آقاجمالی؛ مدیر پنل این نشست نیز در ادامه با تأیید صحبت‌های عمروآبادی، گفت: در حال خاضر نباید به دنبال  یک مجموعه کارهای خارق‌العاده در زمینه اجرای آنلاین و یا پوشش تئاتر به شکل مجازی بود و اتفاقاً ما در ابتدای راه هستیم و باید مسئولان و کارشناسان IT تعامل خوبی با کارگردانان و عوامل فنی یک اثر نمایشی داشته باشند چرا که بسیاری از کارها به شکل سنتی تعریف شده و روایت نمایشی آن‌ها نیاز به یک پوشش تصویری ساده صحنه در حال اجرا دارد.

نیازمند پرداختی ریشه‌ای در قالب ایجاد رشته‌های دانشگاهی درباره شیوه‌های نوین تولید و ارائه تئاتر هستیم

حامدی‌خواه در بخش دیگری از این نشست به وضعیت کنونی مواجهه فعالانIT  و تئاتر با مقوله تئاتر دیجیتال اشاره کرد و گفت: در کشور ما  در هر زمینه‌ای وقتی اشتغال ایجاد می شود در یک بازه زمانی کوتاه مشاهده می‌کنیم که همه به دنبال آن هستند فارغ از اینکه آیا این حوزه گنجایش و ظرفیت پذیرش گروه و نیروی جدیدی را داشته باشد یا نه؟ در مورد تئاتر دیجیتال هم به همین شکل است و در یک بازه زمانی شاهد هستیم که همه به فکر ایجاد یک پلتفرم برای پوشش تصویری تئاتر هستند در حالیکه در یک مقطع زمانی همه این حوزه‌ها به حد اشباع می‌رسند و باید به دنبال رویکرد جدیدی باشند در حالیکه تخصص لازم را ندارند و اینجاست که به نظر می رسد ما باید در پرداخت ریشه‌ای  به دنبال رشته‌های دانشگاهی و تربیت نیروی متخصص در این زمینه باشیم.

وی اظهار داشت: بعضی مواقع ما در تبدیل یک اثر نمایشی به مدیوم تصویری با توجه به اینکه به هر حال قاب تصویر محدود است دچار مشکل می‌شویم چرا که مثلاً در یک اجرای باشکوه فرض از آثار دکتر رفیعی مشاهده می‌کنیم که ایشان در صحنه و با استفاده از امکانات و طراحی صحنه نقاشی در صحنه ارائه می‌کنند که در جزئیات تصویر ممکن است لسیاری از آن رویدادهای باشکوه صحنه تئاتر را از دست بدهیم.

آقاجمالی در انتهای این نشست با اشاره به اینکه به هر حال تماشاخانه مجازی و اجرای آنلاین و مجازی آثار نمایشی در تعارض با برخی از اندیشه‌های نوعاً سیاسی است، گفت: به هر حال اینگونه مواجهه با اثر نمایشی طبقه اجتماعی را از بین برده و در همه سمی مساوی نسبت به تماشای اجرا ایجاد می کند اما در عین حال مزیت آن هم این است که صرفنظر از آنچه روی صحنه به لحاظ مفهوم و موضوع  نمایشی درمی گیرد، نفس تئاتر یعنی اجتماع یک مجموعه انسان در کنار هم و تئاتر آنلاین این امر را از بین می‌برد و با برخی منافع و مطامع سیاسی همخوان است.

تئاتر آنلاین و در فضای مجازی امکان دسترسی علاقه‌مندان در دورافتاده‌ترین نقاط را نیز فراهم کرده است

وی ادامه داد: در مجموع این گونه تئاتر می‌تواند سهم مساوی از بهره‌مندی مخاطب از رویداد اجرای تئاتر را فراهم آورد چرا که علاقه‌مندان در دورافتاده ترین نقاط به مرکز اجرای تئاتر هم می‌توانند با یک اینترنت حداقلی از اجرای آن استفاده کنند.