در چهارمین نشست از سلسله نشستهای پژوهشی فجر 39مطرح شد
تئاتر همواره از نظر اقتصادی در موضع ضعف بوده است
تئاتر چندمحصولی؛ راهکار خروج تئاتر از بحران اقتصادی
شهرام گیل آبادی؛ مدیرعامل خانه تئاتر و سعید اسدی؛ کارشناس و مدرس تئاتر با توجه به امکان جدید ارائه تئاتر در فضای مجازی در دوران کرونا به بحث پیرامون چالشهای اقتصادی تئاتر و راهکارهای برونرفت از آن پرداختند.
به گزارش ایران تئاتر، چهارمین نشست از سلسله نشستهای پژوهشی سی و نهمین جشنواره "تئاتر فجر" که مدیریت پنل آن را افشین خورشید باختری؛ کارشناس و مدرس تئاتر به عهده داشت، عصر جمعه 17 بهمن در عمارت نوفل لوشاتو برگزار شد.
کارشناسان میهمان این نشست شهرام گیلآبادی؛ مدیرعامل خانه تئاتر و سعید اسدی؛ کارشناس و مدرس تئاتر بودند که پیرامون "اقتصاد تئاتر و عرضه اثر در تماشاخانههای مجازی" به گفت و گو پرداختند.
شهرام گیلآبادی در ابتدای این نشست به نسبت هنر و نظام حاکم پرداخت و گفت: مقوله هنر و به ویژه هنرهای نمایشی برای سیاستمداران و حاکمان دولت در ایران هیچگاه و در هیچ دورهای محلی از اعراب نبوده است و با وجود آنکه شاهد تدوین و اجرای برنامههای کلان مدیریتی به ویژه در امر اقتصاد هستیم اما این حوزه حتی در برنامههای خرد اقتصادی نیز پیشبینی نشده است.از طرفی دیگر مدیریت منابع انسانی نیز فعالان این حوزه را به عیر از چارت رسمی اداری و سنتی آن به رسمیت نشناخته و لذا ردیف بودجهای نیز برای این منظور لحاظ نشده است حال آنکه سلسله فعالیتهای صورت گرفته در این عرصه نیز همچون سایر عرصهها مبتنی بر هزینهکرد است اما هیچ زوایه دیدی برای تأمین وضعیت اقتصادی و معاش آنها تا آنجا که بتوانند از پس هزینههای جاری خود برآیند، وجود ندارد حتی در برنامه پنج ساله ششم که در حال اجراست و حداقلها در زمینه تأمین زیرساختها، ایجاد تماشاخانههای جدید و تجهیز و بهسازی تماشاخانههای قبلی و آتیهبینی برای فعالان این عرصه به شکلی نظاممند و از جمله مظاهر آن یعنی بیمه وجود ندارد.
خورشید باختری در این بخش از صحبتهای شهرام گیلآبادی به طرح پرسشی پرداخت و آن اینکه در شرایطی که از عرصه تولید صنعتی و حتی تولیدات تنقلات به این شکل حمایت میشود و بازرگانی و سودآوری آن مورد توجه است، پس چرا به تولیدات فرهنگی و هنری وقعی گذاشته نمیشود؟
تئاتر هیچگاه در مثلث نیازهای انسانی، معیشتی و هنجاری ایران جایگاهی نداشته است
گیلآبادی در پاسخ به این پرسش گفت:ما باید این ساختار را در چارچوب یک مثلث مورد بررسی قرار دهیم؛ مثلثی که در یک رأس آن نیازهای انسانی قرار دارد، رأس دیگر آن نیازهای اساسی و معیشتی مردم و در رأس دیگر هم پرداختن به مصالحی که باید نام آن را هنجار بنامیم. در حقیقت عرصه هنر در چارچوب این مثلث با توجه به اینکه میتوان به عنوان ابزاری تبیینکننده نیازها و مطالبات هر سه رأس باشد جایگاهی ندارد.
وی ادامه داد: در بسیاری از کشورهای پیشرفته و مشخصاً کشورهای اسکاندیناوی در سیستم آموزشی چیزی به نام امتحان و درس به این شکل که ما از آن سراغ داریم وجود ندارد و مبنای آموزش بر مدار هیجانات و سمیعی و بصری میگردد؛ مؤلفههایی که ماهیت تئاتر را شکل میدهند. طبیعی است که در چنین جوامعی هنر و به طور ویژه تئاتر ابزاری برای تعالی و پیشرفت جامعه منظور شود و در این کشورها و البته بعضاً در کشورهای بلوک شرق نیز شاهد هستیم که درک از وضعیت جامعه از طریق و فیلتر هنرهای نمایشی تبدیل به یک نیاز شده که زده میشود تا به گوش مسئولان برسد و مثلاً در فرانسه حرفهای اساسی را شاهد هستیم که از زاویه هنر و بیان هنری زده می شود.
هنر باید بتواند دگرگونی اجتماعی ایجاد کند
گیلآبادی تصریح کرد: به نظر من که در راستای نظر بسیاری از کارشناسان این عرصه است، هنر باید بتواند دگرگونی اجتماعی ایجاد کند و به رفع نیازهای اساسی جامعه حساسیت نشان دهد؛ امری که هیچگاه در جامعه ما محقق نشد و همواره هنر و به طور ویژه تئاتر را به عنوان یک نقطه تهاجمی علیه حاکمیت و تصمیمات و سیاستهای آنها فرض کردیم.
وی با اشاره به اینکه تئاتر در بسیاری از جوامع از جمله آمریکا قادر است در قالب یک پرفرمنس اجتماعی با حضور عموم مردم در برهههای گوناگون در تصمیمات نابخردانه و منفعت طلبانه نظام حاکم انسداد ایجاد نماید، گفت: هنر در کشورهای پیشرفته نقاد، اطلاعرسان و پیشرو است و با طرح مباحث میانرشتهای به آیندهپژوهی نگاه میاندازد و چشمانداز آن آیندهنگاهی است یعنی سرفصل هایی را پیشنهاد میدهد که منجر به انجام برخی پژوهشهای اجتماعی می شود.
مدیرعامل خانه تئاتر با تأکید بر اینکه باید بپذیریم که قدرت هنر از منابع موجود اعم از معدنی؛ طبیعی و... در یک کشور برتر است، گفت: وقتی الزام به نگاه میانرشتهای در حوزه هنر مطرح میشود به این معنی است که ما به ویژه در اقتصاد هنر نگاه و عملکرد ضعیفی داشتهایم و با یک کار بیوقفه و ناظر بر عملکرد درونی این ساختار میتوان ساز و کاری را برای برونرفت از مشکلات جاری در حوزه های گوناگون از جمله اقتصادی فراهم آورد.
این مدرس و کارگردان تئاتر در ادامه تصریح کرد:از زمانی که تئاتر به عنوان یک نهاد اجتماعی تلقی شد ارکانی را نیز برای خود ایجاد کرد که البته در مناسبتهای گوناگون در قیاس با سایر نهادهای فرهنگی و اجتماعی قرار گرفت و خود را درگیر مسئلهای تحت عنوان اقتصاد عام هنر کرد به این معنی که به عنوان پدیدهای اجتماعی و فرهنگی باید تولید سرمایه و پول کند.
خورشید باختری در مورد دلایل ضعف در نگاه اقتصادی به تئاتر پرسید که چرا چنین وضعیتی را در مورد تئاتر شاهد هستیم که این چنین وابسته است اما در اغلب هنرها این وابستگی دیده نمی شود؟
تئاتر در برههای تبدیل به پدیدهای اشرافی و تفننی شد
سعید اسدی دیگر سخنران این نشست در پاسخ به این پرسش گفت: اقتصاد هنر و اقتصاد تئاتر در عصر روشنگری ناشی از انقلابهای صنعتی و اجتماعی به شکلی تخصصی و ویژه به پیش رفت و نتیجه آن شد که تقسیم کار صورت گرفت تا در سایه حمایتهای دولتی به کالایی ختم شود که قابل عرضه باشد و در پی آن از این عرضه،اقتصادی جدید در پهنه هنر شکل گیرد حال آنکه نباید از یک امر مهم غافل ماند و آن اینکه کالای هنری در سایر عرصهها جسمیتی قابل لمس داشتند حال آنکه تئاتر صورتی اجرایی داشت و به صرف ادعا در مورد تولید آن نمیتوانست قابل عرضه و فروش باشد در نتیجه میتوان گفت که اقتصاد تئاتر به شکل متعارف آن نبود که از محل فروش بلیط چرخش داشته باشد بلکه تبدیل به هنری اشرافی شد که در محافل رسمی بیشتر برای تفنن و تلطیف اوضاع و جو حاکم به کار رفت.
وی ادامه داد: چنین وضعیتی تئاتر را وارد حوزهای کرد که امر سفارشی بر آن حاکم شود و مثلاً طبقه فرادست و یا حاکم بر یک جامعه به شرط حمایت از فعالان تئاتری از آنها تقاضاهایی مبنی بر برآورده شدن منویات خود داشتند که این امر نو به نو به واسطه تغییر سیاستهای نظام حاکم تغییر میکرد.
دبیر اسبق جشنواره "تئاتر فجر" تصریح کرد: باید به این نکته توجه داشت که اقتصاد امری است متکی بر یک اراده و گفتمان خاص و مثلاً در منطقه اسکاندیناوی شاهد هستیم که اقتصاد سیاسی دولتمحور است اما حمایت مردمی را در زمینههای گوناگون داراست و این امر منابع اقتصادی ـ اجتماعی زیادی را فعال میکنند که مردم را نیز در مزیتهای آن نیز مشارکت داده میشود و درست در چنین ساختاری شاهد هستیم که اقتصاد سیاسی، هنر را به عنوان کالا میبیند که در آن بدون حمایت از سوی جناح خاصی تئاتر مناسبات بازار را شناخته؛ نیازهای توده مردم را در هر سطحی از سرگرمی تا تولید اندیشه و تفکر فاخر برآورده میسازد که براین اساس تئاتر قادر است کارایی لازم را به شکل ابزاری داشته باشد و اصطلاحاً گلیم خود را به خوبی از آب بیرون بکشد.
تولید تئاتر در بخش خصوصی نیز با نظارت مستقیم دولت همراه بود
وی با اشاره به اینکه شکل غیرحمایتی از تئاتر که آن را به مثابه یک کالا در بازار معرفی میکرد را در شکلگیری تئاتر خصوصی در ایران نیز شاهد بودیم، گفت: البته باید گفت که عرضه تئاتر خصوصی در ایران ایجاد شده بود اما این عرصه به این معنی نبود که روند تولید هم خصوصی باشد و ما شاهد بودیم که صفر تا صد تولید یک اثر نمایش قابل عرضه در تئاتر خصوصی با نظارت های مستقیم دستگاه اجرایی و حاکم رقم میخورد حال آنکه در کشورهای پیشرفته چنین نیست و از اصالت یک اثر نمایشی به عنوان یک کالای فرهنگی و هنری قابل عرضه با هر سر و شکل و محتوایی به عنوان یک اقتصاد آزاد حمایت میشود.
مدیر پنل در این بخش از نشست با اشاره به وضعیت پیش آمده و تأثیرات منفی شیوع کرونا بر اقتصاد تئاتر این پرسش را مطرح کرد که حال باید چه ساز و کاری اندیشید و از کجا شروع کرد؟
توسعه ارتباطات و ارتباطات توسعه دو اصل مهم در ساماندهی وضعیت تئاتر کشور است
شهرام گیلآبادی در پاسخ به این پرسش گفت: توسعه ارتباطات و ارتباطات توسعه دو اصل مهم در ساماندهی وضعیت تئاتر کشور است به این معنی که ابتدا باید در نهاد تئاتر و میان فعالان نوعی انسجام و وفاق شکل بگیرد و در گام بعدی راههایی را که میتوان به واسطه آن تئاتر را در ابعاد بزرگتری گسترش داد و به همه معرفی کرد را یافته و آنها را درست تبیین و مورد ارزیابی قرار داده تا به بهترین نحو بتوانیم از ظرفیت آنها استفاده کنیم.
وی ادامه داد: با وجود آنکه فعالیتهای تئاتری درحال تداوم است و در دوره کرونا هم به شکلی خاص و با استفاده از تمهیداتی شاهد برگزای رویدادهای آن هستیم اما همچنان برای ما به عنوان فعال تئاتری مشخص نیست که با چه چیزی مواجهیم و باید از این پدیده چه مطالبهگری داشته باشیم چه برسد به اینکه در نمود بیرونی قصد معرفی این پدیده فرهنگی به عنوان یک نیاز مبرم جوامع امروزی داشته باشیم، به تعبیر دیگر آنچنان نسبت به شناخت ماهیت و ساختار این هنر بیگانهایم و از ظرفیتها و قابلیتهای آن به دور هستیم که در زمینه تولید ثروت از این طریق به انسداد رسیدهایم و یا چشم به گیشه داریم و یا به حمایتهای ناچیز دولتی این در حالی است که این حوزه آنچنان کارساز است که مثلاً در شرایط بد تحریمی و اوج فشارهای اقتصادی در سالهای اخیر شاهد هستیم که گروههایی برای اجرای نمای به کشورهای خارجی دعوت میشوند و درآمدزایی آنها به نسبت هزینهای که برای تولید اثر آنها شده، دو برابر بوده است.
وی با اشاره به عرضه تئاتر در مدیوم تصویر و انتشار آن در فضای مجازی با استفاده از پلتفرمهای ویژه، گفت: عرصه رسانه با دارا بودن ۳۲ قابلیت ترکیبی در فضای سایبری توانسته است انحصار بسیاری از رسانههای را بشکند و توسعه ارتباطات را در عالیترین نوع گفتوگو به شکلی بسیار عالی تحقق بخشد که خوشبختانه این قدرت رسانه خارج از حیطه اراده و اختیارات ارشاد شکل گرفته است.
تئاتر در فضای مجازی تغییر این هنر از ماهیت مکانمحوری به فضامحوری بود
گیلآبادی با استقبال از فراگیر شدن تئاتر در فضای مجازی و امکان دسترسی بیواسطه به رویدادهای تئاتری، گفت:تئاتر از مکانمحور وارد فضامحور بودن شده است و در این برهه از زمان بیش از هر زمان دیگری تئاتر به مباحث بینارشتهای نیازمند است،تئاتر نیازمند ترجمان و بازتعریف اندیشههای حاکم بر اجتماع و مناسبات فرهنگی جاری در کشور است و تا زمانی که این امر محقق نشود ترجمه آثار خارجی و به روی صحنه بردن آنها کار به جایی نخواهد برد و به بن بست میرسد.
وی ادامه داد: تا زمانی که قدرت تئاتر بازآفرینی نشود هیچ ارتباطی در حوزه توسعه این هنر شکل نخواهد گرفت. تن ندادن به چنین مهمی موجب شده است که همچنان سیستم آموزشی ما سمعی باشد و جایی بسی تأسف دارد که در این دوره کرونا حتی ما هم که در حال تدریس دروس تئاتری در دانشگاه هستیم در فضای آنلاین به ارائه برخی مطالب نظری اشتغال داریم که از نظ من این امر احمقانه است و در شرایطی که 150 عزار فعال در عرصه تئاتر کشور داریم باید به فکر تأمین اقتصاد آنها از راه ابداع بسیاری از شیوه های نوین متناسب و همردیف با پیشرفت تکنولوزی باشیم.
فقدان در اغلب اوقات سبب زایش میشود
سعید اسدی نیز در ادامه این نشست گفت:به نظر من فقدان کلیدواژه مهمی است که اتفاقاً بار مثبتی یز دارد و موجب زایندگی میشود.ما در عرصه تئاتر با فقدانهای بسیاری مواجه بودهایم که البته خیلی هم به این واسطه به فکر زایش نبودهایم در حالیکه تن دادن به برخی ساحتهای پیشتر امتحان نشده میتوان راههای نوینی را در پویایی و طراوات در وزه هنر و از جمله تئاتر پیس روی ما بگذارد.
وی ادامه داد: اتفاقاً جشنوارههایی همچون "آوینیون" و "ادینبرو" میز حاصل فقدانهای پیش آمده و رسیدن جوامع فرانسه و انگلستان به بن بست بودند که با این تمهیدات درصدد برآمدند که برخی از این سرخوردگیها و شکستها به ویژه پس از جنگ جهانی دوم را برطرف سازند.
اسدی تصریح کرد: گروههای تئاتری به سبب شیوه ستی کار و دریافت دستمزد قادر به تحلیل و محاسبه دقیق مباحث اقتصادی خود نیستند و با بسیاری از قراردادهای حقوقی در این زمینه نیز بیگانهاند و در یک کلام با مبانی حقوقی در این باره هیچ مواجههای نداشتهاند، در چنین شرایطی چگونه میتوان توقع داشت که آنها چشماندازی به تولید خود در آینده داشته باشند؟
وی از تور ملی تئاتر و مارکتینگ بینالمللی تئاتر سخن گفت و ادامه داد: فعالان تئاتری تصور میکنند دولت باید گرداننده چنین رویدادهایی باشنددر حالیکه اقتصاد گویا به مدد تلاش های پیگیر اجتماهعی و مدنی گروه های تئاتری به ویژه در انکانان و فضای مجازی ایجاد شده است مه تحقق می یابد.
سهم گروههای تئاتری از منابع دولتهای رانتی ناچیز است
اسدی تأکید کرد: این امر به ویژه در مورد دولتهای رانتی که منابع درآمدزای کشور خود را صرف گروه ها و افراد خاص که به ظاهر پولساز هستند می کنند و از عواید ناشی از سود آنها باقی جوامع زیرمجموعه را نیز با احتساب مقدار سهم مشخص از برخی مواهب برخوردار میسازند، بیشار باید مورد توجه قرار گیرد؛ ما از زمان پهلوی اول شاهد هستیم که سرمایه در اختیار روه و نفرات خاصی که اصطلاحاً در فکر تولید ثروت هستند قرار میگیرد و این به این معنی است که باقی طبقات جامعه تنها باید به سهم خود قانع باشند، سهمی که کفاف بسیاری از فعالیتها و مناسبات جاری در آنها را نمی دهد و اساساً غیرکارشناسی به آنها پرداخت میشود. تا به اینجا عرصه هنر و تئاتر خود را سهمخواه از این بودجه تخصیص یافته و ناچیز دانسته در حالیکه خود باید به فکر ارزش افزوده و تولید صروت براساس همان چیزی که گفته شد باشد یعنی به تئاتر به عنوان یک کالای بازرگانی و تجرای نگاه کند و برای حضور در بازارهای رسمی برای خود چشم انداز تبیین نماید.
گیلآبادی نیز در پایان گفت: باید به فکر توسعه بازار و بازاریابی بود و این میطلبد که تولید تئاتر چندمحصولی برای تصاحب این بازار در دستور کار قرار گیرد؛ تولید و عرضه تئاتر در مدیومهای گوناگون که این امر مستلزم آن است که کارگردان و عوامل فنی و هنری یک اثر نمایشی به همه اصول و مواژین هنری و بازرگانی عرضه محصول نیز اشراف و تسلط کافی داشته باشند.