گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا (25)
دوران سخت هنرهای نمایشی در سرزمین هزار جزیره
نگاهی به وضعیت تئاتر اندونزی در دوران کووید ۱۹
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: پیش از این در قالب مطالب مختلف از پرونده «گام به گام با حیات دشوار هنرهای نمایشی در بحران کرونا» به وضعیت تئاتر تعدادی از کشورهای جهان، به خصوص کشورهای آسیایی، پس از آغاز بحران کووید ۱۹ در سال گذشته اشاره شد. کشورهای ژاپن، چین، مالزی و تایلند از جمله کشورهای شرق و جنوب شرقی آسیا به شمار میروند که تا کنون در مطالب مجزای این پرونده به آنها پرداخته و وضعیت تئاتر آنها را پس از شیوع ویروس کرونا مورد بررسی قرار دادیم. حال نوبت به هنرهای نمایشی اندونزی رسیده است تا چگونگی تقابل آن با بحران کووید ۱۹ مورد بررسی قرار گیرد.
اندونزی در حال حاضر با بیش از دویست و هفتاد و سه و نیم میلیون نفر جمعیت چهارمین کشور پرجمعیت جهان به شمار میرود. با توجه به اینکه بیش از هشتاد و پنج درصد مردم اندونزی مسلمان هستند میتوان این کشور را پرجمعیتترین کشور مسلمان جهان نیز نامید. تشکیل شدن اندونزی از هفده هزار و پانصد و هشت جزیره ریز و درشت موجب ایجاد تنوع فرهنگی بالا در این کشور شده که خود را در هنرهای نمایشی نیز نشان داده است. بسیاری از این جزیرهها کاملا جدا از هم بوده و فاصله قابل توجهی با یکدیگر دارند؛ به گونهای که بزرگترین جزیره این کشور یعنی «سوماترا» به کشور همسایه یعنی «مالزی» بسیار نزدیکتر است تا به مجمعالجزایر «نوساتنگارا» که در شرق سرزمین هزار جزیره قرار دارد. از سوی دیگر جزایر غربی مجمعالجزایر نوساتنگارا که همجوار با «تیمور شرقی» هستند نیز فاصله کمتری تا «استرالیا» نسبت به جزیره سوماترا دارند. در واقع بخش شرقی نوساتنگارا به قاره اقیانوسیه نزدیکتر از جزایر غربی اندونزی است. از میان ساکنان جزایر متعدد این سرزمین حدود ۵۶ درصد شهرنشین محسوب میشوند. بر این اساس تقریبا نیمی از مردم این کشور را ساکنان شهرها تشکیل میدهند. از همین رو انتظار میرود مظاهر نوین شهرنشینی که تئاتر مدرن نیز یکی از آنها است در میان مردم اندونزی تا حدی شناخته شده باشد.
در اندونزی بخش هنرهای نمایشی یکی از شانزده بخش جداگانهای است که به عنوان زیرمجموعه «هنرهای خلاق» شناخته میشود و تحت نظارت و سرپرستی «وزارت گردشگری و هنرهای خلاق» این کشور قرار دارد. هنرهای خلاق از سال ۲۰۰۲ میلادی به بعد سهم قابل ملاحظهای از رونق اقتصادی سرزمین هزار جزیره را به خود اختصاص داده است. این سهم تا سال ۲۰۱۵ میلادی حدود ۳.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را شامل شده و بالغ بر 104.6 تریلیون روپیه اندونزی (رقمی حدود ۷.۳ میلیارد دلار آمریکا) بوده است. گذشته از آن هنرهای خلاق حدود ۹.۱۳ درصد از سهم صادرات اندونزی به ارزش ۸۱.۴ تریلیون روپیه اندونزی (رقمی حدود ۵.۷ میلیارد دلار آمریکا) را در بر میگیرد.
با وجود اینکه هنرهای نمایشی تنها یکی از بخشهای شانزدهگانه هنرهای خلاق را تشکیل میدهد و نسبت به سایر بخشها نظیر «صنعت مد» سهم کمتری از تولید ناخالص داخلی این کشور را به خود اختصاص داده، اما در سالهای اخیر رشد قابل توجهی را تجربه کرده است. در سال ۲۰۱۷ میلادی هنرهای نمایشی حدود ۲۷ صدم درصد از سهم هنرهای خلاق در تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داد. این در حالی است که سهم هنر آشپزی در این زمینه ۴۱.۴ درصد بود و پررونقترین بخش هنرهای خلاق از نظر اقتصادی به شمار میرفت. با این حال رشد اقتصادی هنرهای نمایشی در این سال معادل ۶.۸۴ درصد بود و از رشد ۴.۸۳ درصدی هنر آشپزی و صنایع وابسته به آن پیشی گرفت. در عمل هنرهای نمایشی در این سال پس از دو بخش «صنعت تبلیغات» و «رادیو و تلویزیون» بیشترین رشد را در میان بخشهای شانزدهگانه هنرهای خلاق به خود اختصاص داده بود.
شیوع ویروس کرونا تاثیر قابل ملاحظهای بر رشد اقتصادی هنرهای نمایشی گذاشت و تا حدی آن را کمرنگ کرد. در حال حاضر سهم هنرهای نمایشی از بخش هنرهای خلاق در تولید ناخالص داخلی اندونزی حدود ۲۶ صدم درصد است. پیش از آنکه به تاثیرات منفی بحران کووید ۱۹ بر تئاتر اندونزی اشاره کنیم بد نیست نگاه کوتاهی به تاریخچه هنرهای نمایشی این کشور داشته باشیم و سابقه تئاتر در سرزمین هزار جزیره را به اختصار مرور کنیم.
پیشینه تئاتر در اندونزی
مبداء پیدایش تئاتر در اندونزی مشخص نیست و نمیتوان زمان دقیقی را برای ظهور هنرهای نمایشی در این کشور اعلام کرد. با این حال به نظر میرسد که ریشههای هنر نمایش در سرزمین هزار جزیره به دوران باستان باز میگردد و باید آن را در سنتهای مردم ساکن در جزیرههای متعدد این سرزمین جستجو کرد. این سنتها با پیشرفت جوامع بشری در قالب سنتهای ادبی تعریف شد و شکل شفاهی یا مکتوب به خود گرفت. قصهها و حماسههای رایج در میان مردم قبایل باستانی اندونزی که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل میشد یا به صورت مکتوب برای آیندگان باقی میماند در گذر زمان با آواز و رقص تلفیق شد و رفته رفته به نمایش تبدیل گردید. این نمایشها در روزهای خاصی از سال در قالب آیینهای فرهنگی مختلف اجرا میشد و توجه به آنها به تدریج میان ساکنان تمام جزایر اندونزی رواج یافت.
تا قرن نوزدهم میلادی هنرهای نمایشی در اندونزی بیشتر تحت تاثیر سنت و فرهنگ کهن این کشور قرار داشت. پس از آن اهالی فرهنگ و هنر سرزمین هزار جزیره، به خصوص در بخش غربی و مرکزی این سرزمین، با تئاتر مدرن و هنرهای نمایشی غرب آشنا شدند. این تاثیر موجب پدید آمدن گونههای نوینی از تئاتر شد که شکل تلفیقی داشتند؛ به این معنی که از نظر داستان و درونمایه همچنان وابسته به سنتهای کهن و حماسههای باستانی بودند اما از نظر اجرا به نمایشهای غربی شباهت داشتند و روی صحنههای مشابه با آنها در معرض دید تماشاچی قرار میگرفتند. با شروع قرن بیستم میلادی در کنار این قبیل نمایشها و نمایشهای کاملا سنتی که از دیرباز وجود داشت، اجرای نمایشهای کاملا مدرن نیز رونق بیشتری یافت. این روند از میانههای قرن بیستم میلادی یعنی پس از استقلال اندونزی ملموستر به نظر میرسد.
سرزمین هزار جزیره از قرن شانزدهم میلادی تحت سلطه امپراتوریهای غربی قرار گرفت. ابتدا پای اسپانیاییها و سپس پرتغالیها به این سرزمین باز شد تا اینکه در قرن هجدهم میلادی هلندیها بر اندونزی تسلط یافتند. این تسلط تا میانههای قرن بیستم میلادی ادامه یافت؛ اما در اواخر دهه چهل این قرن مردم اندونزی بالاخره توانستند استقلال خود را به دست بیاورند.
تثبیت تئاتر مدرن در اندونزی
پس از استقلال اندونزی بخشی از اهالی تئاتر این کشور علاوه بر نمایشهای سنتی و بومی با نمایشهای مدرن و غربی نیز آشنا بودند. از همین رو دست به طراحی آثار تلفیقی زدند و نمایشهای سنتی و بومی مبتنی بر حرکت را با نمایشهای مدرن مشابه نظیر باله ترکیب کردند. این گونه از نمایشها برای مخاطبان جوان جذابیت بیشتری داشت و بینندگان نسل جدید بهتر با آنها ارتباط برقرار میکردند. به عنوان مثال میتوان به نمایش «سندراتاری رامایانا» یا «باله رامایانا» اشاره کرد که داستانهای حماسی و کهن رامایانا را در قالب باله برای تماشاچی تعریف میکند. این نوع خاص از باله هنوز هم در مناطق مختلف اندونزی اجرا میشود و به دلیل وجود نداشتن دیالوگ در آن برای گردشگران خارجی نیز جذاب است و به عنوان عاملی برای جذب آنها مورد استفاده قرار میگیرد.
در دهه شصت از قرن بیستم میلادی به موجب تلاشهای «واهیو سلیمان رندرا» تئاتر اندونزی موفق به برداشتن گامهای بلندی در مسیرهای تازه و تجربه نشده گردید. رندرا که در دهه شصت و هفتاد به عنوان شاعر و فعال مدنی نیز شناخته میشد برای نخستین بار آثاری را از ویلیام شکسپیر، برتولد برشت و سایر هنرمندان شاخص جهان به زبان اندونزیایی ترجمه کرد و آنها را در این کشور به روی صحنه برد. او دست به ابداعات متعددی در تئاتر اندونزی زد و مسیر پر دستانداز فعالیت در هنرهای نمایشی، به خصوص تئاتر مدرن، را برای بسیاری از هنرمندان پس از خود هموار ساخت. یکی از نوآوریهای او در تئاتر طراحی و اجرای نمایشهای منحصر به فردی بود که در آنها نشانی از گفتگو به چشم نمیخورد و بازیگران تنها از راه حرکات بدن خود و صداهای مختلفی که با دهان ایجاد میکردند اقدام به برقراری ارتباط با مخاطب مینمودند. رندرا به دلیل فعالیتهای سیاسی و مدنی خود در زمان زمامداری «سوهارتو» بر اندونزی مدتی را در دهه هفتاد میلادی در زندان به سر برد. از آن زمان به بعد تئاتر اندونزی به تکامل محسوستری دست یافت و بلوغ بیشتری را تجربه کرد. در حال حاضر علاوه بر نمایشهای سنتی، آثار مدرن و تلفیقی نیز همچنان در اندونزی روی صحنه میروند و هر کدام مخاطبان خاص خود را دارند. از آنجا که تئاتر مدرن در اکثر نقاط دنیا کم و بیش شکل مشابهی دارد، در ادامه مطلب پیش رو به تعدادی از نمایشهای سنتی مشهور اندونزی اشاره خواهد شد.
مشهورترین نمایش سنتی اندونزی
مشهورترین نمایش سنتی اندونزی با نام «وایانگ» شناخته میشود و خود از انواع گوناگونی تشکیل شده است. با وجود سابقه طولانی اجرا شدن انواع مختلف نمایش وایانگ در اندونزی قدمت این نمایش سنتی به دوران باستان نمیرسد و مبدا پیدایش آن را باید در قرن دوازدهم میلادی جستجو کرد. با رواج یافتن آیین هندو در سرزمین هزار جزیره اجرای نمایش وایانگ نیز در هر کدام از جزیرههای این سرزمین گسترش یافت و رفته رفته به یک سنت قدیمی تبدیل گردید.
درونمایه داستان اکثر نمایشهای وایانگ از دو حماسه مشهور و کهن هندی یعنی «رامایانا» و «مهاباراتا» اقتباس شده است و همین ویژگی بر پیوند میان این نمایشها با آیین هندو تاکید دارد. البته در گذر زمان حماسهها و اساطیر بومی نیز به نمایشهای وایانگ راه یافت و داستان برخی از آثار نمایشی به بازتاب افسانههای محلی مردم اندونزی اختصاص یافت. به عنوان مثال میتوان به افسانههای مرتبط با «شاهزاده پانجی» اشاره کرد که موضوع اصلی برخی از نمایشهای وایانگ است. این قبیل نمایشهای سنتی یا همان نمایشهای وایانگ مبتنی بر داستان پانجی بیشتر در جزیره جاوه اجرا میشود و این جزیره را میتوان خاستگاه اصلی آنها نامید.
گونه مهمی از نمایشهای وایانگ را آثار عروسکی تشکیل میدهد. اگر در نمایش عروسکی وایانگ از عروسکهای چوبی استفاده شده باشد آن را «وایانگ گولک» مینامند. این نوع از نمایش بیشتر در میان اقوام سوندانی ساکن اندونزی رواج دارد. با این حال مشهورترین گونه نمایش وایانگ با نام «وایانگ کولیت» شناخته میشود. در دوران کهن عروسکهای این نمایش از پوست بوفالو ساخته میشدند و به چوبهای بامبو متصل بودند. این عروسکها در پشت پرده پارچهای بزرگ و سفید رنگی مقابل یک منبع نور، که در زمان قدیم چراغهای روغنی بود و بعدها به لامپ الکتریکی تغییر یافت، به حرکت در میآمدند و سایه آنها روی پرده میافتاد. نمایش وایانگ کولیت، که در گذشته بیشتر میان مردم جاوه و بالی رواج داشت و اکنون در اکثر جزایر اندونزی اجرا میشود، در عمل یک نمایش سایهبازی به شمار میرود و طرفداران فراوانی در سرزمین هزار جزیره دارد. در این نمایش معمولا عروسکگردان اصلی نقش راوی را بر عهده دارد و با نام «دالانگ» شناخته میشود.
موضوع و داستان اصلی نمایشهای وایانگ، که اغلب همان روایتهای حماسی رامایانا و مهاباراتا است، در سایر گونههای نمایشی سنتی اندونزی نیز مشاهده میشود و تنها شکل اجرای آنها با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال نمایش «وایانگ ونگ» در عمل همان نمایش وایانگ کولیت است؛ با این تفاوت که نقش شخصیتهای حاضر در داستان را به جای عروسکها و سایههای آنها بازیگران واقعی بر عهده دارند.
سایر نمایشهای سنتی مشهور اندونزی
نمایش «توپنگ» نیز یکی دیگر از گونههای نمایش سنتی اندونزی به شمار میرود. این نمایش به جای گفتگو بر حرکات موزون متمرکز است و بازیگران آن اغلب از ماسک برای پوشاندن چهره خود و فرو رفتن در قالب شخصیتهای مختلف داستان استفاده میکنند. از همین رو این نمایش با نام وایانگ توپنگ نیز شناخته میشود.
در نمایش سنتی «ریوگ» نیز میتوان ویژگیهای مشترکی نظیر تمرکز بر حرکات موزون و موسیقی، حضور بازیگران نقابدار روی صحنه و بیتوجهی به کلام را مشاهده کرد. این نمایش از سه پرده تشکیل شده است که در پرده سوم، یعنی مهمترین بخش آن، فردی با نقاب شیر روی صحنه میآید و نقطه عطف نمایش را در برابر دیدگان تماشاچی اجرا میکند. نمایش ریوگ روایتگر ماجرای افسانهای سفر پادشاه سرزمین «پونوروگو» به «کدیری» برای یافتن شاهدخت زیبایی به نام «سونگو لنگیت» است. پادشاه جوان که «کلونو سواندونو» نام دارد در این سفر با خطرهای فراوانی دست و پنجه نرم میکند و شیر بزرگ و شروری به نام «سینگو بارونگ» را از سر راه خود بر میدارد. در این نمایش حماسی و عاشقانه میتوان علاوه بر آشنایی با حماسهها و اساطیر بومی اندونزی بخشی از تاریخ کهن این کشور را نیز به نظاره نشست.
نمایش «بارونگ» دیگر تئاتر سنتی اندونزی به شمار میرود که در آن میتوان ردپای واضحی از رقص و موسیقی را همراه با حضور شیر نمادینی به همین نام مشاهده کرد. بارونگ پادشاه ارواح و نماد نیکی است و با دشمن دیرین خود «رانگادا» یعنی نماد پلیدی سر جنگ دارد. در واقع این نمایش نبرد میان خیر و شر را به کمک حرکت و موسیقی در معرض تماشای بیننده قرار میدهد. بارونگ نمایش سنتی مردم جاوه و بالی به شمار میرود و داستان آن از اسطورههای بومی و کهن بالی اقتباس شده است.
نمایش «آرجا» که با نام اپرای بالی شناخته میشود نیز یکی دیگر از نمایشهای سنتی و بومی محبوب در بالی به شمار میرود. این نمایش شباهت فراوانی به اپرا دارد و با اقتباس از داستانهای حماسی و بومی شاهزاده پانجی خلق شده است. در دوران گذشته بازیگری این گونه از نمایش سنتی را تنها مردان بر عهده داشتند. با این حال در اوایل قرن بیستم میلادی یا به بیان دقیقتر در دهه بیست گروهی از زنان اندونزیایی این سنت دیرینه را شکستند و بر انحصار جنسیتی نمایش آرجا خط بطلان کشیدند. از آن زمان تا کنون نمایشهای آرجا با حضور مشترک زنان و مردان اجرا میشود.
از میان نمایشهای سنتی اهالی پایتخت اندونزی یعنی جاکارتا میتوان نام «لینانگ» را به میان آورد. این نمایش معمولا از ساختار کمدی برخوردار است و علاوه بر حرکت گفتگو نیز در آن نقش مهمی ایفا میکند.
در کنار موارد یاد شده میتوان به نمایش سنتی«کتوپراک» اشاره کرد که تمرکز ویژهای بر موسیقی دارد. سالها پیش از آنکه نمایشهای سیرک در مغرب زمین ابداع شود، دستاندرکاران نمایشهای کتوپراک از قالبی مشابه با سیرک برای اجرای آنها استفاده میکردند و همراه با لوازم اجرا از نقطهای به نقطه دیگر جابهجا میشدند. این گونه از نمایش سنتی به عنوان تئاتر بومی جاوه شناخته میشود و در گذشته اغلب در فضای باز و در محیطهای وسیع و غیرمسکونی حومه روستاها اجرا میشد.
در نمایش سنتی «راندای» علاوه بر موسیقی و حرکات موزون به هنرهای رزمی نیز توجه شده است و اجرای فرم «پنچاک سیلات» یکی از اجزای اصلی آن به شمار میرود. این گونه از تئاتر، که نسبت به سایر گونههای نمایش سنتی اندونزی از قدمت کمتری برخوردار است، به ساکنان مناطق غربی جزیره سوماترا تعلق دارد و از طریق آن علاوه بر فرهنگ سنتی اندونزی میتوان با ورزش رزمی بومی این کشور یعنی همان پنچاک سیلات نیز تا حدی آشنا شد.
مسلما پرداختن به تمام گونههای نمایش سنتی در اندونزی نیاز به شرح بیشتر و توضیحات گستردهتری دارد که در این مقال نمیگنجد. از همین رو پس از اشاره مختصر به مهمترین نمایشهای بومی و سنتی سرزمین هزار جزیره، که برخی از آنها یا نمونههای مشابه با آنها را در کشورهای مجاور آسیای جنوب شرقی نیز میتوان یافت، بهتر است به سراغ موضوع اصلی این مطلب یعنی تاثیر ویروس کرونا بر تئاتر اندونزی برویم.
وضعیت اندونزی پس از شیوع ویروس کرونا
شیوع ویروس کرونا در اندونزی نیز مانند سایر کشورهای جهان تاثیرات منفی فراوانی به همراه داشت که بخش مهمی از آن در اقتصاد نمود یافت. از زمان رسمی شدن بحران کووید ۱۹ یعنی از بهار سال ۱۳۹۹ خورشیدی تا مهر ماه همین سال حدود ۶.۴ میلیون نفر در اندونزی شغل خود را از دست دادند. بر اساس نظرسنجی اخیر انجام شده از پنج هزار شرکت کننده جویای کار در این کشور مشخص شد که ۳۵ درصد از کارگران اندونزیایی پس از شیوع بحران کووید ۱۹ از کار اخراج شدند و ۱۹ درصد از آنها نیز به طور موقت به خانه فرستاده شدند تا در صورت مساعد شدن شرایط بار دیگر به کار فرا خوانده شوند.
شرایط نابهسامان اقتصادی که پس از شیوع ویروس کرونا ایجاد گردید فقیر شدن دست کم ۱.۶ میلیون نفر از مردم سرزمین هزار جزیره را تا تیر ماه سال ۱۳۹۹ خورشیدی به همراه داشت که تعداد آنها تا پایان سال به ۸.۵ میلیون نفر رسید. یکی از دلایل اصلی این امر ناتوانی دولت اندونزی در جلوگیری از گسترش ویروس کرونا بود که خیلی زود واکنش سایر کشورهای شرق و جنوب شرقی آسیا را به همراه داشت. پس از آنکه دولت چین در برخی از محمولههای غذایی بستهبندی شده توسط اندونزی نشانههای آشکاری از وجود ویروس کرونا را کشف کرد واردات غذای دریایی از این کشور را ممنوع اعلام نمود. علاوه بر آن چهل شرکت چینی اعلام کردند که اگر وضعیت کنترل ویروس کرونا در اندونزی بهبود نیابد در انتقال کارخانههای خود به این کشور تجدید نظر خواهند کرد. این اقدام و سایر اقدامات مشابه با آن موجب شد تا هزینه تحمیل شده به دولت اندونزی در بخش صادرات رقمی حدود ۱۸ میلیارد دلار برآورد شود.
علاوه بر آن کشورهایی نظیر ژاپن و تایوان نیز واکنش مشابهی نشان دادند و از ورود کارگران اندونزیایی به کشور خود جلوگیری به عمل آوردند. این اقدام در پی ممنوع اعلام کردن ورود کارگران اندونزیایی به خاک مالزی انجام شد. دولت مالزی در شهریور ماه سال ۱۳۹۹ خورشیدی از ورود کارگران اندونزیایی به خاک خود جلوگیری کرد تا مانع از گسترش بحران کووید ۱۹ در مالزی شود. از آن زمان به بعد کارگران اندونزیایی اجازه کار در خاک کشور همسایه را نیافتند. از همین رو میزان ارزی که کارگران اندونزیایی از کشورهای خارجی وارد سرزمین مادری خود میکردند نیز کاهش قابل توجهی یافت. حوالههای ارسالی توسط کارگران مهاجر اندونزیایی از سایر کشورها به داخل خاک این کشور همواره جزو رتبههای نخست در آسیا محسوب میشود؛ اما این امر با شیوع بحران کووید ۱۹ دستخوش تغییر شده است. بنابر اعلام بانک مرکزی اندونزی حوالههای ارسال شده توسط کارگران مهاجر اندونزیایی به داخل کشور در سه ماه دوم سال ۲۰۲۰ میلادی به رقم ۲.۲ میلیارد دلار رسیده است. این در حالی است که ارزش این حوالهها در سه ماه نخست سال گذشته میلادی رقم ۲.۶ میلیارد دلار بود. این امر نشان از کاهش حضور کارگران مهاجر اندونزیایی در سایر کشورها در پی شیوع ویروس کرونا دارد.
در مجموع پس از شیوع ویروس کرونا و ناتوانی دولت اندونزی در کنترل آن ۵۹ کشور جهان، از جمله کشورهای یاد شده در آسیا و کشورهای دیگری نظیر آمریکا از ورود شهروندان اندونزیایی به خاک خود جلوگیری به عمل آوردند. این امر کاهش هر چه بیشتر روند ورود ارز به سرزمین هزار جزیره را به همراه خواهد داشت. لغو رویدادهای جهانی در اندونزی نیز کم و بیش بر این موضوع تاثیرگذار بوده است. به عنوان مثال میتوان به لغو تعدادی کنسرت و رویداد موسیقی در کنار لغو مسابقات جهانی فرمول ای (مسابقات اتومبیلرانی مخصوص خودروهای الکتریکی) در جاکارتا به دلیل شیوع ویروس کرونا در سال گذشته اشاره کرد.
وضعیت تئاتر اندونزی پس از بحران کووید ۱۹
انجام کار تئاتر در اندونزی به طور معمول یک شغل غیررسمی محسوب میشود؛ به همین جهت دست اندرکاران تئاتر این کشور مانند افراد فعال در سایر مشاغل غیررسمی (که بخش عمده مشاغل را در این کشور تشکیل میدهد) پس از آغاز بحران کووید ۱۹ سختی و فشار بیشتری را تحمل کردند. اعمال محدودیت در تجمع و رفت و آمد موجب ایجاد اختلال گستردهای در فعالیت اهالی تئاتر شد. بسیاری از اجراهای از پیش برنامهریزی شده به دلیلی تعطیلی سالنهای نمایش لغو گردید و تا مدتها فرصتی برای اجرای نمایشهای جدید فراهم نشد. این موضوع ادامه زندگی و امکان کسب درآمد را برای آن دسته از هنرمندانی که منبع درآمدی به جز اجرای تئاتر نداشتند دشوارتر از گذشته کرد. اکثر این هنرمندان تجربهای به جز اجرای نمایش زنده در برابر دیدگان تماشاچیان نداشتند و ممنوع شدن تجمع در اماکن عمومی فرصت انجام تنها کاری که با آن آشنایی داشتند و امرار معاش میکردند را از آنها گرفت.
تعطیلی کسب و کارهای مرتبط با هنر نمایش در مناطق توریستی اندونزی بیش از سایر مناطق این کشور به چشم آمد. تحولاتی نظیر قرنطینه، محدودیت رفت و آمد، بسته شدن اماکن عمومی نظیر سالنهای نمایش و جلوگیری کشورهای مختلف جهان از حضور شهروندان خود در اندونزی موجب حکمفرمایی سکوت مرگباری بر مناطق توریستی این کشور شد. این تحولات در شرایطی رقم خورد که امرار معاش بسیاری از ساکنان این مناطق، از جمله اهالی نمایش، پیوند مستقیمی با دلارهای خرج شده توسط گردشگران خارجی داشت. به همین دلیل اکثر این افراد پس از شیوع ویروس کرونا و تحولات ناشی از آن نتوانستند منبع درآمد جایگزینی برای گذران زندگی خود بیابند. به موجب این شرایط تحمیلی زندگی آنها دستخوش تغییرات گستردهای شد که بخش عمده آن منفی و ناخوشایند بود. از سوی دیگر عدم حمایت کافی از جانب دولت و ضعف ارگانهای عمومی و فقدان سازمانهای مردمنهاد کارامد بر جنبه منفی این امر دامن زد.
در ابتدای امر اهالی تئاتر اندونزی نیز مانند بسیاری از هنرمندان تئاتر در سایر کشورهای جهان واکنشی جز بهت و حیرت نسبت به شرایط جدید نداشتند. اما به تدریج آنها نیز مانند بسیاری از همتایان خود در چهار گوشه دنیا از حالت استیصال و انفعال خارج شدند و روشهای تازهای برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود یافتند. اگرچه بسیاری از این روشها از نظر اقتصادی آن رونق سابق را به همراه نداشت اما حداقل چراغ تئاتر را اندکی روشن نگه داشت و از تعطیلی کامل فعالیتهای مرتبط با هنرهای نمایشی جلوگیری کرد. در ادامه مطلب پیش رو به برخی از اقداماتی که اهالی تئاتر اندونزی پس از شیوع ویروس کرونا برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود انجام دادند اشاره خواهد شد.
عملکرد دولت در مقابله با شیوع ویروس کرونا
با وجود آنکه نخستین مورد ابتلا به ویروس کرونا در اندونزی فروردین ماه سال ۱۳۹۹ خورشیدی شناسایی شد اما اقدام جدی و محکمی برای جلوگیری از شیوع این ویروس توسط دولت انجام نگرفت. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان، حتی کشورهای شرق آسیا و همسایگان اندونزی، از همان آغاز بهار اقدامات متعددی برای کنترل بحران و جلوگیری از گسترش ویروس کرونا انجام دادند. اقداماتی نظیر تعطیل کردن کامل اماکن عمومی، بستن مرزها، محدود کردن پروازهای جهانی، شناسایی موارد مبتلا به ویروس از طریق انجام آزمایش و جداسازی آنها، تبلیغ شستن دستها و زدن ماسک و اقداماتی از این دست همگی جزو مواردی بود که در همان مراحل ابتدایی گسترش بحران کووید ۱۹ در برخی از کشورهای شرق آسیا نظیر کره جنوبی، تایوان، مغولستان و حتی مبداء شیوع ویروس کرونا یعنی چین انجام شد و تاثیر قابل توجهی بر کاهش سرعت گسترش بحران داشت. با این حال هیچ کدام از این اعمال تا خرداد ماه سال گذشته در اندونزی انجام نگرفت و بسیاری از آنها نیز چندین ماه بعد به حالت اجرا در آمد. به عنوان مثال ورود اتباع خارجی به اندونزی (آن دسته از کسانی که کار جدی و مهمی در این کشور ندارند) از ابتدای مهر ماه سال ۱۳۹۹ یعنی شش ماه پس از شروع بحران کووید 19 ممنوع شد. در آن زمان ویروس کرونا به قدری در این کشور پرجمعیت شیوع یافته بود که کنترل آن کار چندان راحتی به نظر نمیرسید.
در مجموع دولت اندونزی بیش از آنکه در پی کنترل بحران کووید ۱۹ و بهبود وضعیت سلامت و بهداشت عمومی باشد به فکر جلوگیری از زیانهای اقتصادی گزاف ناشی از این بحران بود. از همین رو پروسه مقابله با بحران کرونا را به گونهای پیش برد که ضربه چندانی به اقتصاد کشور وارد نشود. به این ترتیب قرنطینه به شکل کامل و همه جانبه در سرزمین هزار جزیره انجام نشد و تنها در برخی از شهرها به شکل جزئی و پراکنده اجرا گردید. از سوی دیگر قرنطینه نصفه و نیمه در اندونزی بسیار زودتر از قرنطینه کامل در سایر کشورهای جهان پایان یافت. در واقع دولت اندونزی به ریاست «جوکو ویدودو» تنها به تاکید بر حفظ فاصله اجتماعی بسنده کرد و حتی تبلیغات چشمگیری را در زمینه الزام شهروندان به زدن ماسک یا شستشو و ضدعفونی مداوم و مستمر دستها انجام نداد. این کم کاری موجب شد که در آذر ماه سال ۱۳۹۹ خورشیدی کشور اندونزی رکورد ۵۳۹ هزار مورد جدید شناسایی شده ویروس کرونا و حدود ۱۷ هزار مرگ ناشی از ابتلا به این ویروس را به ثبت برساند که آن زمان در منطقه آسیای جنوب شرقی بالاترین رقم محسوب میشد.
گذشته از شکست دولت اندونزی در مهار ویروس کرونا هدف اصلی گردانندگان کشور یعنی کاهش زیان اقتصادی نیز آنگونه که باید محقق نشد. همان گونه که در سطور پیشین مطلب پیش رو به آن اشاره گردید کشور اندونزی در زمینه صادرات (چه صادرات کالا و چه نیروی کار) و جذب سرمایه خارجی شکستهای متعددی را پس از آغاز بحران کووید ۱۹ تحمل کرد و اقتصاد این کشور در عمل وارد رکود شد. این اتفاق از نظر سیاسی نیز لطمات قابل توجهی به دولت اندونزی وارد آورد که در گزارش برخی از موسسات پژوهشی بازتاب یافته است.
بر اساس برآورد موسسه پژوهشی «لاوی» میزان تاثیر و نفوذ دیپلماتیک دولت اندونزی به دلیل عملکرد نامناسب در زمینه کنترل بحران کووید ۱۹ حدود ۵.۲ درصد کاهش یافته است. موسسه مذکور در سیدنی استرالیا فعالیت میکند و آمار یاد شده از نظرسنجی انجام گرفته در زمینه سنجش شاخص قدرت کشورهای آسیایی در سال ۲۰۲۰ میلادی به دست آمده است. در این نظرسنجی اعتبار کشورها در شاخصهای مهمی نظیر قدرت نظامی و توان دیپلماسی اندازهگیری شده است.
چنین برآوردهایی در ترکیب با عملکرد نامناسب دولت اندونزی در مهار بحران کووید ۱۹ میتواند بر امور مهمی نظیر گردشگری، تجارت و سرمایهگذاری خارجی تاثیر منفی بگذارد. همان گونه که اشاره شد درآمد گروه قابل توجهی از اهالی تئاتر سرزمین هزار جزیره بستگی مستقیمی به حضور گردشگران و جذب سرمایه خارجی در این کشور دارد. به این ترتیب تاثیرات منفی یاد شده احتمالا در میان مدت و درازمدت در تئاتر اندونزی نیز قابل مشاهده خواهد بود.
اقدامات حمایتی دولت برای کاهش لطمات بحران کووید ۱۹
اگرچه دولت اندونزی در طول یک سال اخیر در زمینه مقابله با گسترش ویروس کرونا ناکام بود اما اقداماتی را برای حمایت از برخی کسب و کارها انجام داد. به عنوان مثال اخیرا با همکاری وزارت دارایی برنامهای برای دادن یارانه به مصرف کنندگان برق تعیین شد که تا تیر ماه امسال ادامه خواهد داشت. بر اساس این برنامه، که در قالب کمک به مشاغل برای مقابله با بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا تعریف شده است، آن دسته از مصرف کنندگان برق در اندونزی که از توان ۲۲۰ ولت تا ۱۳۰۰ ولت استفاده میکنند مشمول دریافت تخفیف خواهند بود. به این منظور وزارت دارایی اندونزی بودجهای معادل ۱.۲۷ میلیون روپیه (رقمی حدود ۸۶.۷ میلیون دلار آمریکا) تعیین کرده است.
یکی دیگر از اقدامات مالی دولت که توسط وزارت دارایی انجام گرفت گسترش معافیت مالیاتی کالاهای لوکس بود که از بیست و پنج درصد تا صد درصد را در بر میگیرد. به موجب این اقدام خودروهای لوکس برخوردار از ظرفیت ۱۵۰۰ سیسی تا ۲۵۰۰ سیسی از ابتدای بهار امسال تحت پوشش طرح مذکور قرار گرفتند. تا پیش از این تنها آن دسته از خودروهای لوکس که ظرفیتی کمتر از ۱۵۰۰ سیسی داشتند شامل طرح معافیت مالیاتی دولت میشدند. بنابر ادعای دولت اندونزی این طرح به منظور تحریک رشد اقتصادی در پاسخ به گسترش بحران ناشی از کووید ۱۹ اجرا شده است.
علاوه بر آن وزیر دارایی اندونزی یعنی خانم «سری مولیانی» به تازگی از افزایش بودجه دولت برای تحقق برنامه بهبود اقتصاد ملی به میزان ۷۱.۴۷ تریلیون روپیه خبر داد. در بهمن ماه سال گذشته او رقم این بودجه را ۶۲۷.۹۶ تریلیون روپیه اعلام کرده بود؛ اما اکنون این رقم به ۶۹۹.۴۳ تریلیون روپیه (حدود ۴۹.۶ میلیارد دلار) افزایش یافته است. هنوز مشخص نیست که چه میزان از این بودجه به هنرهای نمایشی تعلق خواهد گرفت و آیا هنگام تخصیص آن به حوزههای مختلف به تئاتر نیز توجه خواهد شد یا اینکه تمام بودجه مذکور به مصارف بهداشتی و اقتصادی خواهد رسید. تا اینجای کار که مسئولان دولتی نسبت به حمایت مستقیم از هنرهای نمایشی سرزمین هزار جزیره توجه چندانی نشان ندادهاند. تنها اشاره مستقیم آنها به تئاتر این بوده است که سالنهای نمایش در کنار سایر اماکن هنری و فرهنگی نظیر سالنهای سینما، موزهها و کتابخانهها باید با نصف ظرفیت خود به فعالیت ادامه دهند و کارکنان آنها باید ضمن رعایت فاصله اجتماعی از ماسک استفاده کنند. این قانون در مورد سایر افراد حاضر در این اماکن نیز صدق میکند.
نقش دولت اندونزی در حمایت از تئاتر
شاید بتوان نقش حمایتی دولت اندونزی از تئاتر این کشور در دوران کرونا را به حمایت دولتهای محلی از برخی گروههای فعال در هنرهای نمایشی محدود دانست. این حمایت در دوران پسا کرونا بیش از هر چیز در کمک دولتهای محلی (شهرداریها و فرمانداریها) به گروههای مختلف تئاتر در اجرای نمایش به صورت زنده و پخش مستقیم آن از اینترنت نمود یافت. به عنوان مثال اعضای گروه تئاتر «سدات سنات» توانستند با حمایت دولت محلی «یوگیاکارتا» تعدادی نمایش به زبان جاوهای را به روی صحنه ببرند و آنها را به صورت همزمان از طریق اینترنت برای بینندگان پخش کنند. البته یوگیاکارتا یکی از شهرهای مهم جزیره جاوه به شمار میرود و به عنوان مهمترین مرکز فرهنگی و هنر کلاسیک (از جمله تئاتر سنتی) این جزیره و حتی کل اندونزی شناخته میشود. بر این اساس مسئولان دولتی این شهر معمولا در قیاس با سایر مناطق جزیره جاوه توجه بیشتری نسبت به هنرهای نمایشی نشان میدهند.
بسیاری از نمایشهای آنلاین که در دوران قرنطینه با حمایت دولت اجرا و از فضای مجازی پخش شدند از مضمون و محتوایی مرتبط با ویروس کرونا برخوردار بودند. در برخی از این نمایشها پیامهای بهداشتی مربوط به مقابله با کووید ۱۹ و در راس آنها پیام «ایمن بمانید» به شکل مستقیم به مخاطب ارائه میشد و در برخی دیگر از آنها ارتباط اجزای نمایش با ویروس کرونا حالتی نمادین و هنرمندانه داشت. به عنوان مثال یکی از گروههای تئاتر شهر یوگیاکارتا به سرپرستی «نانو آسمورودونو» که تمرکز قابل توجهی بر تئاتر کتوپراک، از نمایشهای سنتی محبوب در جاوه، دارند پس از شیوع ویروس کرونا نمایشی را طراحی و به صورت مجازی از اینترنت پخش کردند که از نظر موضوع و درونمایه ارتباط مستقیمی با کووید ۱۹ داشت. در این نمایش قلمرویی به تصویر کشیده شده بود که مردم آن با بیماری مهلکی دست و پنجه نرم میکردند و تحت سلطه شخصیتی شیطانی قرار داشتند. این شخصیت که نماد ویروس کرونا به شمار میرفت قابل کشته شدن نبود اما مردم میتوانستند با اتحاد خود او را تحت کنترل در آورند.
با تمام این اوصاف حتی در شهر فرهنگی و هنری یوگیاکارتا نیز تمام گروههای تئاتر تحت حمایت دولت محلی قرار نگرفتند و برخی از آنها تنها با تلاش و پشتکار خود توانستند به طراحی و اجرای نمایش در دوران کرونا ادامه دهند. به عنوان مثال یکی از استادان کهنهکار تئاتر این شهر به نام «بوندان نوسانتارا» که جزو نمادهای قدیمی تئاتر کتوپراک در این شهر محسوب میشود کانالی را در فضای مجازی ایجاد کرد که در آن نمایشهای ده تا پانزده دقیقهای ضبط شده توسط او برای افراد علاقهمند پخش میشد. نوسانتارا لوازم مورد نیاز برای نورپردازی، فیلمبرداری و ضبط این نمایشها را از یکی از دوستان تاجر خود به امانت گرفت و بدون اینکه از سوی فرد یا گروه خاصی حمایت شود با کمک هنرمندان جوان، که بسیاری از آنها افراد داوطلب بودند، اقدام به تولید نمایشهای کوتاه کرد. او از اواسط بهار سال گذشته تولید و پخش این قبیل نمایشهای کوتاه را آغاز نمود و خیلی زود بازخوردهای مثبتی از مخاطبان خود دریافت کرد. او تا کنون بیش از سی اجرای مختلف داشته است که معمولا عصر جمعه برای مخاطبان هنرهای نمایشی در فضای مجازی پخش میشوند.
علاوه بر برخی گروههای تئاتر در یوگیاکارتا تعدادی از همتایان آنها در سایر جزیرههای اندونزی نظیر بالی نیز از نبود حمایت برای تولید و اجرای نمایشهای آنلاین شکایت کردهاند. بنابر تایید آنها ضبط آثار نمایشی برای پخش به صورت مجازی رقمی در حدود دو برابر هزینه اجرای زنده این آثار خرج به همراه دارد و نمیتوان این هزینه را بدون بهره بردن از حمایتهای دولتی یا غیر دولتی تامین کرد. بنابراین امکانات مساوی به منظور طراحی و تولید نمایشهای آنلاین برای تمام گروههای تئاتر فعال در سرزمین هزار جزیره وجود ندارد. گذشته از آن در برخی از جزیرهها، به ویژه در مناطق روستایی دور افتاده، نه امکان دسترسی کامل به اینترنت فراهم است و نه دانش چندانی در این زمینه وجود دارد. از همین رو امکان استفاده از اینترنت به منظور برقراری ارتباط با مخاطب تنها برای برخی از فعالان تئاتر اندونزی فراهم است و گروهی از دست اندرکاران هنرهای نمایشی در این کشور، به ویژه افراد فعال در مناطق دور افتاده و کمتر شناخته شده، از آن بیبهره ماندهاند. در مجموع میتوان حمایت دولت اندونزی از تئاتر این کشور در دوران کرونا را محدود، مقطعی، غیر منسجم و ناکافی ارزیابی کرد.
به کارگیری خلاقیت برای غلبه بر محدودیت
در دوران پس از شیوع ویروس کرونا یعنی زمانی که محدودیتهای تازهای بر تئاتر تحمیل شد آن دسته از اهالی تئاتر که از انعطافپذیری بیشتری برخوردار بودند و تجربیات متفاوتی در کارنامه هنری خود داشتند توانستند انطباق بیشتری با شرایط جدید بیابند و خود را بهتر و زودتر با آن سازگار کنند. افرادی که در قالب «جنبش تئاتری کالاناری» فعالیت میکنند را میتوان در ردیف همین هنرمندان قرار داد. این جنبش هنری که از سال ۲۰۱۲ میلادی در شهر هنرخیز یوگیاکارتا آغاز به کار کرد در عمل گروه تئاتر بزرگی محسوب میشود که هر کدام از اعضای آن در زمینه معینی فعالیت میکنند.
اعضای جنبش تئاتری کالاناری که بیش از همه بر طراحی و تولید نمایشهای مدرن تمرکز دارند از همان زمان آغاز به کار با محدودیتهای متعددی در زمینه فضای اجرای تولیدات نمایشی خود روبهرو بودند؛ مشکلات و محدودیتهایی که بیش از هر چیز از کمبود بودجه برای اجاره سالنهای نمایش مناسب سرچشمه میگرفت. نداشتن سالن نمایش اختصاصی برای اجرای تئاتر اعضای این گروه را وادار به بروز خلاقیت و تولید آثار نمایشی متفاوت کرد. آنها به تدریج دست به طراحی نمایشهای جدیدی با ساختار تجربی زدند که برای اجرا نیاز به سالنهای نمایش کلاسیک نداشت و اغلب در محیطهای بیرونی نظیر پارکهای عمومی، باغهای سرسبز، ساختمانهای نیمهکاره، کورههای آجرپزی، مزارع برنج و حتی حیاط خلوت خانههای مسکونی اجرا میشد. این محیطها در ظاهر امر برای اجرای نمایش چندان مناسب به نظر نمیرسیدند، اما اعضای گروه کالاناری نمایشهای خود را به گونهای طراحی میکردند که محیط اجرا بخشی از هویت آنها باشد. رفته رفته فضای اجرای این قبیل نمایشها به یکی از اجزای اصلی آنها تبدیل گردید و این نوع خاص از نمایش هویت مختص به خود را یافت.
چنین تجربههایی موجب شد که تعدادی از اعضای گروه تئاتر کالاناری پس از شیوع ویروس کرونا و تعطیلی تماشاخانهها بر طراحی نمایشهای فضای باز متمرکز شوند و فعالیت خود را در مسیر تازهای دنبال کنند. برخی از آنها نیز به سراغ اینترنت و تولید نمایشهای مجازی رفتند. در واقع تعطیلی سالنهای تئاتر تاثیر چندانی بر فعالیت آنها نداشت؛ چرا که اکثرشان پیش از بحران کرونا نیز مشکل نداشتن سالن را تجربه کرده بودند. به این ترتیب آنها پس از تعطیلی سالنهای تئاتر بدون اینکه خم به ابرو بیاورند به صورت انفرادی یا در قالب گروههای کوچک کار تئاتر را ادامه دادند. اکثر اعضای این گروه را هنرمندانی تشکیل میدهند که داوطلبانه مشغول انجام فعالیت هنری هستند. این افراد حتی پیش از شیوع ویروس کرونا نیز بارها کنسل شدن نمایش یا به تعویق افتادن زمان اجرای آن را تجربه کرده بودند. به این ترتیب گروه تئاتر کالاناری پس از گسترش بحران کووید ۱۹ خیلی زود راه خود را یافت و اعضای این جنبش به دلیل تجربیات متنوعی که از قبل داشتند در دوران پسا کرونا سردرگمی چندانی را تجربه نکردند.
توجه به محکم کردن زیرساخت هنرهای نمایشی
گردانندگان جنبش تئاتری کالاناری از میانههای فعالیت خود سعی کردند تئاتر را تنها از دریچه هنر ننگرند و به جنبههای فرهنگی آن نیز توجه ویژهای داشته باشند. از این جهت بخشی از فعالیتهای آنها بر چاپ و نشر کتاب تمرکز یافت. با توجه به اینکه کتابهای مرتبط با تئاتر مخاطبان اندکی دارند و بسیاری از ناشران به دلیل سود ناچیز حاصل از چاپ این آثار به سراغ انتشار آنها نمیروند، جنبش تئاتری کالاناری از سال ۲۰۱۷ میلادی اقدام به انتشار کتابهای مرتبط با تئاتر تحت نام انتشارات «کالابوکو» کرد. تا کنون ۱۵ جلد کتاب توسط این انتشارات به چاپ رسیده است که موضوع آنها علاوه بر ترجمه نمایشنامههای شاخص جهان، آثار تالیفی نویسندگان اندونزیایی در مورد تئاتر را نیز در بر میگیرد.
یکی از ویراستاران و سرپرستان اصلی این انتشارات «عابد سورگانا یوگا» است که به عنوان عضو کلیدی جنبش تئاتری کالاناری نیز شناخته میشود. یوگا در زمان شیوع ویروس کرونا دور از جزیره جاوه و شهر یوگیاکارتا در زادگاه خود یعنی جزیره بالی به سر میبرد. او به دلیل نداشتن گرایش نسبت به تولید آثار هنری دیجیتال و نمایشهای آنلاین تصمیم گرفت فعالیت هنری خود در عرصه تئاتر را به شکل مکتوب در دوران قرنطینه ادامه دهد. به همین دلیل از همان جزیره بالی کار رونق دادن به انتشارات کالابوکو را پی گرفت و در طول سال ۲۰۲۰ میلادی، که از ابتدا تا انتها با ویروس کرونا پیوند خورده بود، در انتشار حداقل چهار کتاب ایفای نقش کرد.
یکی از این کتابها نمایشنامه کوتاهی از «افریزال مالنا» شاعر، نمایشنامهنویس و فعال مدنی اندونزیایی بود که در دهه نود میلادی به رشته تحریر در آمده است. کتاب دوم به ترجمه یکی از مشهورترین کتابهای کلاسیک نمایشنامهنویسی جهان به نام «هنر نوشتن نمایش» اثر نویسنده اهل مجارستان «لایوش اگری» اختصاص داشت و کتاب سوم نیز ترجمه کارهای اگری به زبان اندونزیایی بود. کتاب چهارم که نخستین اثر چاپ شده توسط انتشارات کالابوکو به زبان انگلیسی محسوب میشود شش نمایشنامه از آثار حاضر در نشست نمایشنامهنویسان آسیایی را در دل خود جای داده است. این نشست سال ۲۰۱۹ میلادی در شهر یوگیاکارتا برگزار شد و در آن نمایشنامهنویسان جوانی از کشورهای شرق آسیا آثار خود را ارائه کردند. در کتاب مذکور ترجمه انگلیسی نمایشنامههای هنرمندان جوان اهل ژاپن، مالزی، فیلیپین، تایلند، سنگاپور و اندونزی به چشم میخورد.
یوگا معتقد است در طول تمام سالهایی که هنرمندان تئاتر اندونزی در زمینه طراحی و اجرای نمایشهای مدرن فعالیت میکنند حتی یک کتاب کلاسیک نمایشنامهنویسی که به طور جامع به هنر خلق نمایشنامه پرداخته باشد به زبان اندونزیایی ترجمه نشده است و عمده مطالب مرتبط با این موضوع به چاپ مقالات پراکندهای با شمارگان اندک و کنفرانسهای انگشتشماری با مخاطبان معین محدود شده است. بر همین اساس لزوم چاپ کتاب اگری به زبان اندونزیایی کاملا احساس میشد. در واقع او بر لزوم توجه به چاپ آثار مرتبط با تئاتر تاکید میکند و تحولات ناشی از شیوع ویروس کرونا را فرصت مغتنمی برای انجام این کار میداند.
برگزاری جشنواره نمایشنامهنویسی در دوران کرونا
عابد سورگانا یوگا مهمترین و برجستهترین فعالیت خود در طول دوران کرونا را برگزاری جشنواره نمایشنامهنویسی«للاکان ۲۰۲۰» میداند. این جشنواره با پیشنهاد او و به همت جنبش تئاتری کالاناری و انتشارات کالابوکو و کمک و همکاری انجمن نمایش اندونزی، تئاتر «کالا» در شهر «ماکاسار» و انجمن هنرهای نمایشی شهر «باندونگ» برگزار شد. هدف از برگزاری این جشنواره ایجاد فرصتی برای جمعآوری، مستندسازی و انتشار نمایشنامههای منتخب نوشته شده توسط نویسندگان بااستعداد اندونزیایی بود.
یوگا شیوه مرسوم برگزاری جشنوارههای نمایشنامهنویسی در اندونزی را نمیپسندید. در این جشنوارهها معمولا آثار برگزیده توسط هیات انتخاب گلچین میشدند و جوایزی به برندگان تعلق میگرفت؛ اما نمایشنامههای منتخب در این جشنوارهها هیچگاه در کتاب یا نشریهای به چاپ نمیرسید تا افراد علاقهمند بتوانند آنها را بخوانند و از محتوایشان باخبر شوند. از همین رو یوگا پیشنهاد برگزاری جشنواره متفاوتی را داد که هدف نهایی از برگزاری آن چاپ آثار برگزیده در قالب کتاب بود. با توجه به رکود اقتصادی شدید در دوران کرونا برگزار کنندگان این جشنواره نه توان پرداخت جایزه نقدی به برندگان را داشتند و نه امکان استخدام کسانی که بتوانند آثار شرکتکنندگان را دستچین کنند. با این حال یوگا و همراهانش توانستند از پس مشکلات برآیند و پس از تلاشهایی که صورت گرفت چهار تن از هنرمندان تئاتر به نامهای محمد آبه (بازیگر، مترجم و کارگردان ساکن شهر یوگیاکارتا و عضو انجمن نمایش اندونزی)، شینتا فبریانی (شاعر، نمایشنامهنویس و کارگردان اهل ماکاسار)، بریجیتا ایزابلا (منتقد هنری و پژوهشگر ساکن یوگیاکارتا) و ریاض صالحین (نمایشنامهنویس و کارگردان اهل باندونگ) حاضر شدند به صورت رایگان وظیفه دستچین و انتخاب آثار برگزیده را بر عهده بگیرند.
به این ترتیب برگزار کنندگان للاکان ۲۰۲۰ در فراخوان این جشنواره نمایشنامهنویسی، که اواسط مرداد ماه سال ۱۳۹۹ خورشیدی منتشر شد، بر این نکته تاکید کردند که برندگان جشنواره جایزهای دریافت نخواهند کرد؛ در عوض پنج نسخه از کتاب حاوی آثار برگزیده به عنوان هدیه به آنها تعلق میگیرد و میتوانند در سود حاصل از فروش آن شریک باشند. با توجه به اینکه برندگان جشنوارههای نمایشنامهنویسی مشابه در اندونزی به طور معمول حداقل ۵ میلیون روپیه اندونزی (حدود ۳۵۰ دلار آمریکا) به عنوان جایزه دریافت میکردند برگزار کنندگان للاکان انتظار استقبال سردی را از این جشنواره داشتند؛ اما برخلاف انتظار آنها تعداد قابل توجه ۱۷۸ نمایشنامه از ۱۹ استان اندونزی برای آنها ارسال شد که حاصل تلاش ۱۰۹ نمایشنامهنویس مختلف بود. در واقع برخی از هنرمندان نویسنده بیش از یک اثر نمایشی مکتوب برای آنها ارسال کردند. پس از بررسی این آثار ده نمایشنامه از بین آنها انتخاب شد و اواخر آذر ماه سال ۱۳۹۹ در کتابی تحت عنوان «گلچین، فن نمایشنامهنویسی احساس» به چاپ رسید. هزینه چاپ این کتاب از سود فروش کتاب پیشین منتشر شده توسط انتشارات کالابوکو تامین گردید.
به این ترتیب یوگا و همراهان او توانستند از فرصت به دست آمده به موجب گسترش بحران کووید ۱۹ استفاده کنند و حرکت فرهنگی و هنری مهمی را سازمان دهند. آنها قصد دارند برگزاری جشنواره نمایشنامهنویسی للاکان را به شکل یک رویداد فرهنگی و هنری دورهای ادامه دهند و با برگزاری دورههای آتی آن آثار بیشتری از نمایشنامهنویسان خلاق و ناشناخته اندونزیایی را برای استفاده عموم به چاپ برسانند؛ نمایشنامههایی که شاید در آینده فرصتی برای اجرای آنها روی صحنه فراهم شود.
استفاده از اینترنت برای برقراری ارتباط با مخاطب
در اندونزی نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان هنرمندان تئاتر پس از بسته شدن سالنهای نمایش به سراغ اینترنت رفتند تا از طریق فضای مجازی با مخاطبان خود ارتباط برقرار کنند. علاوه بر اجرای نمایشهای زنده در فضای مجازی و پخش نمایشهای ضبط شده از طریق شبکههای اجتماعی به صورت آنلاین پروژههای نمایشی دیگری نیز توسط هنرمندان اندونزیایی اجرا شد.
یکی از این پروژهها که توسط گروه تئاتر «گاراسی» در شهر یوگیاکارتا اجرا گردید برگزاری جشنواره مجازی یک ماههای با موضوع اجرای نمایش و بحث در مورد آن بود. در این جشنواره که در آبان ماه سال ۱۳۹۹ برگزار شد گروه تئاتر گاراسی با مدیریت «یودی تاجالدین» نسخه ویژه خود از نمایشنامه «پر گنت» را ارائه داد. نمایش پر گنت که یکی از آثار شاخص نمایشنامهنویس نروژی «هنریک ایبسن» به شمار میرود داستان مردی به همین نام را در پنج پرده از دوران جوانی تا میانسالی و کهنسالی روایت میکند. او سفر پرماجرایی را از زادگاه خود نروژ به آفریقا آغاز میکند و در نهایت از کشورهایی مانند مراکش و مصر سر در میآورد. نمایشنامه پر گنت بر اساس قصههای فولکلور اسکاندیناوی و افسانههای جن و پری نروژ خلق شده است و در آن ردپای آشکاری از فانتزی و خیال قابل مشاهده است.
در نسخه اختصاصی گروه تئاتر گاراسی از این نمایشنامه پر گنت سفر طولانیتر و پرماجراتری را نسبت به نسخه اصلی تجربه میکند و حتی پایش به آسیا نیز باز میشود. اعضای گروه تئاتر گاراسی کار بر روی این پروژه را از سال ۲۰۱۷ میلادی آغاز کردند و اقدام به پژوهش و برگزاری کارگاههای آموزشی در رابطه با آن نمودند. آنها همچنین با هنرمندان بومی ساکن جزایر شرقی اندونزی و فعالان تئاتر در سریلانکا، ژاپن و ویتنام همکاری کردند. این پروژه پس از تکمیل در سال ۲۰۱۹ میلادی چندین اجرا در جزیره فلورس (واقع در شرق اندونزی) و استان شیزوکا و شهر توکیو ژاپن داشت. بر طبق برنامهریزی انجام گرفته قرار بود اجراهای بعدی این پروژه نمایشی سال ۲۰۲۰ در شهرهای جاکارتا و یوگیاکارتا اندونزی به روی صحنه برود. اما شیوع ویروس کرونا و تعطیلی سالنهای تئاتر موجب لغو برنامههای از پیش تعیین شده توسط سازمان دهندگان این پروژه گردید.
پس از این اتفاق یودی تاجالدین تصمیم به طراحی و راهاندازی یک وبسایت تعاملی گرفت تا پروژه گروه تئاتر گاراسی به صورت مجازی و آنلاین ادامه یابد. به این ترتیب جشنواره یک ماهه مذکور به صورت آنلاین برگزار گردید تا علاوه بر نمایشنامهخوانی و مرور نسخه شرقی نمایش پر گنت اهالی تئاتر بتوانند از چندین نقطه مختلف جهان به بحث در مورد این پروژه بپردازند. در این جشنواره هنرمندانی از سیدنی، آمستردام، یوگیاکارتا، فلورس و جاکارتا شرکت داشتند و علاقهمندان تئاتر در اندونزی توانستند علاوه بر هموطنان خود با فعالان تئاتر حاضر در هلند و استرالیا نیز به صورت آنلاین ارتباط برقرار کنند.
در اقدامی مشابه نمایشنامه دیگری از نروژ برای تبدیل به تئاتر آنلاین مورد اقتباس هنرمندان اندونزیایی قرار گرفت. این بار با حمایت موسسه «اونگو» نمایشنامه «زمان بدون کتابها» از نمایشنامهنویس معاصر نروژی یعنی خانم «لین ترز تیگن» توسط پنج کارگردان زن اندونزیایی در شهرهای مختلف این کشور به روی صحنه رفت. در این پروژه نمایشی که به صورت مجازی و آنلاین اجرا شد هر کدام از این پنج کارگردان تفسیر خود از اثر مذکور را به تئاتر تبدیل کردند. این نمایشنامه با الهام از تجربهها و خاطرات قربانیان حکومت دیکتاتوری کشور اروگوئه به رشته تحریر در آمده است.
تمرکز بر آموزش تئاتر به صورت آنلاین
استفاده از اینترنت برای انجام فعالیتهای مرتبط با هنرهای نمایشی در دوران کرونا این امکان را فراهم آورد تا هنرمندان ساکن در جزایر شرقی اندونزی از سایه خارج شوند و بیش از گذشته به متن بیایند. با توجه به اینکه فعالیتهای هنری، به ویژه هنرهای نمایشی، در اندونزی به طور معمول در مرکز این کشور و جزیره جاوا متمرکز است، تا پیش از گسترش بحران کووید ۱۹ فعالان تئاتر شرق اندونزی در حاشیه قرار داشتند و توجه چندانی از سوی جریان اصلی تئاتر به آنها نمیشد. اما در دوران کرونا با رواج استفاده از اینترنت برای انجام فعالیتهای هنری هم آنها توانستند هنر خود را به دیگران نشان دهند و هم اینکه موفق شدند از فرصت به دست آمده برای ارتباط با هنرمندان هموطن و خارجی استفاده کنند.
علاوه بر آن داغ شدن بازار آموزشهای آنلاین در دوران کرونا موجب این گردید که اهالی تئاتر شرق اندونزی بتوانند دانش خود در زمینه هنرهای نمایشی را افزایش دهند و با نکات جدید و بهروزی در این حوزه آشنا شوند. پس از بسته شدن سالنهای تئاتر برخی از اهالی تئاتر اندونزی در امر آموزش آنلاین پیشقدم شدند و برنامهها و پروژههای مختلفی را در این زمینه اجرا کردند.
یکی دیگر از اقداماتی که انجام آن به لطف وجود اینترنت میسر شد امکان تشکیل اتحادیه تئاتر ملی اندونزی بود. پس از گسترش بحران کووید ۱۹ و مشاهده ناکامی دولت در حمایت همه جانبه از فعالان هنرهای نمایشی و همچنین به چشم آمدن فقدان وجود سازمانهای مردمنهاد کارامد برای کمک به هنرمندان در شرایط حساس اهالی تئاتر اندونزی به این نتیجه رسیدند که بهتر است اتحادیه منسجمی با حضور هنرمندان تئاتر تشکیل دهند تا در مواقع اینچنینی بتواند کمکحال هنرمندان نیازمند باشد. با توجه به این حقیقت که پیش از شیوع ویروس کرونا هنرمندان ساکن جزیره جاوه جریان اصلی تئاتر اندونزی را تشکیل میدادند تصمیم بر این شد که یکی از هنرمندان شایسته خارج از این جزیره مقام ریاست این اتحادیه را بر عهده بگیرد. به این ترتیب «شینتا فبریانی» کارگردان و نمایشنامهنویس اهل ماکاسار (واقع در شرق اندونزی) به عنوان رئیس اتحادیه تئاتر ملی اندونزی انتخاب شد تا صدای هنرمندان تئاتر شرق این کشور را بلندتر از قبل به گوش دیگران برساند.
اگرچه بسیاری از هنرمندان اندونزیایی از بحث آموزش آنلاین استقبال میکنند اما برخی از آنها نسبت به اجرای نمایشهای آنلاین نظر مثبتی ندارند. مخالفان اجرای تئاتر به صورت آنلاین اعتقاد دارند که اگر در این امر افراط صورت گیرد علاوه بر آنکه آن دسته از هنرمندان فاقد امکانات و بودجه لازم برای تولید نمایشهای آنلاین به طور کامل از دور خارج میشوند، تئاتر اندونزی نیز رفته رفته به نوعی تئاتر مستند تبدیل میگردد که نمایشهای آن بیش از تئاتر به ویدئو شباهت دارند. به هر حال حداقل در دوران کرونا و زمانی که سالنهای نمایش یا در حالت تعطیل قرار دارند و یا با ظرفیت اندکی به کار خود ادامه میدهند طراحی و اجرای نمایشهای آنلاین امری اجتنابناپذیر به نظر میرسد.
آینده مبهم و نامشخص تئاتر اندونزی
شیوع ویروس کرونا محدودیتهای فراوانی را بر سر راه اهالی تئاتر اندونزی قرار داد و گسترش بحران کووید ۱۹ روزهای آینده را در نظر بسیاری از هنرمندان تیره و تار جلوه داد. با این حال عابد سورگانا یوگا، از اعضای جنبش تئاتری کالاناری، معتقد است اگر کسی در اندونزی تصمیم گرفته به عنوان یکی از هنرمندان تئاتر مدرن به فعالیت ادامه دهد پس زندگی در محدودیت را پذیرفته است. از دید او نگاهی به تاریخچه تئاتر مدرن در اندونزی به ما نشان میدهد که هنرهای نمایشی مدرن در این کشور همواره با کاستی و محدودیت همراه بوده است. کاستیها و محدودیتهایی که از عوامل مختلفی نظیر اقتصاد، مذهب، سیاست، تکنولوژی، هنجارهای اجتماعی و حتی تحول و پویایی موجود در خود جریان تئاتر سرچشمه میگیرد و گریزی از آنها نیست. از نظر او در چنین شرایطی فعالیتهای خلاقانهای نظیر طراحی و تولید نمایش در عمل نوعی تلاش برای گشایش مسیرهای تازه و ایجاد مرزهای جدید یا جستجو برای یافتن امکانات تازه به منظور حرکت در همان مسیرها و مرزهای از پیش تعیین شده است.
بر همین اساس فعالان تئاتر اندونزی چشم به روزهای آینده دوختهاند تا در صورت تغییر نکردن شرایط مسیر تازهای برای بقا و ادامه فعالیت هنری بیابند یا به همان مسیرهای پیشین جهت دیگر و عمق بیشتری ببخشند.