ضرورت تداوم پرتره‌نگاری شخصیت‌های انقلاب و دفاع مقدس

ظرفیت‌های دراماتیک در پرتره‌نگاری شخصیت‌های انقلاب و دفاع مقدس تا چه اندازه مورد استفاده قرار گرفته و چه منابعی برای دستمایه قرار دادن زندگی و منش این شخصیت‌ها در دسترس ما است.

نمونه‌هایی از تولیدات نمایشی با چنین مضامینی را می‌توان در میان نمایش‌های روی صحنه رفته در این سال‌ها را پیش کشید که بعضاً توسط کارگردانان شاخص و صاحب نام تئاتر  به صحنه رفته است و به موفقیت‌هایی نیز در جذب تماشاگر دست یافته‌اند.

اما ظرفیت‌های دراماتیک در این عرصه تا چه اندازه مورد استفاده قرار گرفته است و از سوی دیگر منابعی که برای دستمایه قرار دادن زندگی و منش این شخصیت‌ها در دسترس است چقدر می‌تواند به وسعت تولیدات در این عرصه بینجامد؟ با نزدیک شدن به سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران و سالروز بزرگداشت بسیج اساتید (31 خرداد ماه) اگر بارها با مروری بر این تولیدات بر ظرفیت‌های بالقوه موجود در این عرصه تاکید کنیم بازهم کم است . فارغ از پروژه "قلم روشن "  سال ها می گذرد و روند ساخت آثار نمایشی با موضوع شخصیت های تاریخ عاصر همچنان مسیری پر افت و خیز و غیر مستمر دارد. براین اساس مرور چند باره یک موضوع و نشر و بازنشر این دست مرور ها تا وقتی اثر آن را بصورت ملموس و روی صحنه نمایش نبینیم امری ضروری به نظر می رسد باشد که به گوش اهلش برسد.

پرتره‌نگاری از  اسطوره‌های انقلاب اسلامی                

واضح است که در همزمانی با سالروز شهادت دکتر مصطفی چمران به عنوان یکی از اسطوره‌های شاخص انقلاب و دفاع مقدس پیش از همه باید به تولیداتی پرداخت که با محوریت این شخصیت شکل گرفته است. ایوب آقاخانی نمایشنامه نویس، کارگردان و بازیگر تئاتر که نمایشنامه‌های چندگانه ای را در ارتباط با شخصیت‌های تاریخ انقلاب اسلامی به نگارش درآورده، در یکی از این نمایشنامه‌ها با عنوان «تکه‌های سنگین سرب» که شخصیت شهید چمران را محور این اثر قرار داده است.

آقاخانی خود در خصوص این اثر می‌گوید: تولید نمایشنامه «تکه‌های سنگین سرب» به اواسط سال 92 بازمی‌گردد. نگارش طرح، تحقیق و پژوهش درباره این سوژه و برخی صحنه‌های اولیه نمایشنامه از همان زمان شکل گرفت اما به خاطر سختی‌هایی که نگارش این متن به نویسنده تحمیل می‌کند و به دلیل گسستگی داستان و حساسیتی شخصی که می‌خواستم درباره‌اش بنویسم و البته دیده شدن فیلمی که تنها یک برش منفعل و خنثی از سایه کاراکتر شهید چمران به مخاطب نشان می‌داد، کار برایم سخت و پیچیده شد چون من باید تلاش می‌کردم رگ حیاتی‌تری را برای پرداختن به زندگی و فعالیت‌های شهید چمران پیدا کنم و اثری ساده تر و صادق تر به نگارش درآورم. وقتی برای نگارش این نمایشنامه شروع به مطالعه کتاب‌های شهید چمران کردم، انگار فضا تمامی نداشت؛ به طوری که یک سال و نیم گذشت تا من بتوانم این نمایشنامه را به اتمام برسانم و در زمستان 93 بود که سرانجام متن نهایی آماده شد. مهم‌ترین کاری که نگارش این اثر را برای من سخت کرد این بود که من به عنوان یک نمایشنامه‌نویس کجای این داستان را طوری بنویسیم که برای مخاطب جذاب باشد. به اعتقاد من وجوه انسانی و شخصی زندگی شهید مصطفی چمران که پر از تناقض‌های عجیب و غریب است و او این تناقضات را در زندگی‌اش مستتر می‌کرد، از موارد دیگری بود که من به آن توجه ویژه‌ای داشتم. چمران نه به عنوان یک شهید؛ بلکه به عنوان یک مهره دراماتیک واجد اهمیت است. چمران گرچه شهید گرانقدری است؛ ولی به واسطه داشتن شخصیت پیچیده وجوه دراماتیک دارد.

آقاخانی موفق شد نمایشنامۀ «تکه‌های سنگین سرب» را در مهر ماه 94 روی صحنه ببرد و اجراهای این نمایش  به نوبۀ خود بازخوردهای قابل توجهی را به دنبال داشت.

اما همانطور که اشاره شد، ایوب آقاخانی با در نظرگرفتن ظرفیت‌های دراماتیک حول شخصیت‌های تاریخ انقلاب و دفاع مقدس به تولید چندگانه‌هایی در این ارتباط می‌اندیشد. نمایشنامه‌های «کابوس شب نیمه آذر» با محوریت شهید احمد کشوری دیگر اثر این هنرمند است که در این مجموعه تولیدات او قرار می‌گیرد. همچنین آقاخانی در ادامه این زنجیره، نمایشنامه «هفت عصر هفتم پاییز» را بر اساس زندگی شهید محمد جهان‌آرا فرمانده نامدار مقاومت خرمشهر نگاشته است که در شهریور ماه سال 96 نیز موفق شد این نمایشنامه را در تئاتر شهر تهران روی صحنه ببرد.

آقاخانی در این ارتباط می‌گوید: معمولاً تقارن تقدیری عجیب و غریبی هنگام نگارش متون مختلف برایم رخ می‌دهد که جالب توجه است. این بار نیز این اتفاق افتاد و تقریباً نگارش دو نمایشنامه درباره شهید کشوری و شهید چمران با وجود مستقل بودن شخصیت هر کدام همزمان با هم صورت گرفت. البته می‌دانیم که این دو شهید در یک دوره و با همکاری هم کوشش‌هایی را به سرانجام رساندند. در این دو نمایشنامه عملاً دو حلقه از یک فضای دغدغه مند و متصل درباره جنگ ایران و عراق را به تصویر کشیده‌ام و البته این انگیزه را دارم که این نوشته‌ها را به سه گانه تبدیل کنم. البته باید روی شخصی که انتخاب می‌شود تحقیقات بسیاری انجام شود که در حد شهید چمران و شهید کشوری باشد. متاسفانه ما وظیفه خودمان را در یادکردن از این افراد از یاد برده‌ایم و یادمان رفته در روایت‌های بیوگرافیکال باید عناصر تئاتری و دراماتیک مخاطب را به خود جذب کنند.

سردار؛ روایتی از زندگی با یک فرمانده 
 با فاصله سه سال نمایش سردار ساخته نادر برهانی مرند که از آثار پرمخاطب یازدهمین جشنواره رضوی بود در  مهر و آبان 95 در سالن اصلی تئاتر شهر به روی صحنه رفت. این نمایش که به دنبال ارائه یک تصویر درست، واقعی و ملموس از  فرماندهان جنگ بود، از زوایه ای شاعرانه و نو به زندگی آن‌ها پرداخت و روایتی از سال‌های نه چندان دور جنگ است که تا امروز امتداد دارند. داستان سربازان پاکباخته‌ای که گمنام، به خاک وطن پیوسته‌اند و نبودشان دینی بر ذهن و گرده تاریخ معاصر این سرزمین شده است. این نمایش اگرچه مشخصاً شخصیت تاریخی خاصی را مورد اشاره قرار نداده بود اما سردار فضلی که به تماشای این اثر نشسته بود درباره این اثر گفته بود: نمایش سردار برای من یادآور رشادت‌ها و دلاوری‌های شهیدان والا مقامی چون شهید همت و شهید باقری بود.

اجرای آثار متعدد با داستانی بر حواشی دفاع مقدس ،مدافعان حرم و سردار سلیمانی  در این سال ها در تهران و سراسر کشور و موفقیت بسیاری از آن ها در اجرای عمومی بخشی از نیاز عمومی به موضوع پراهمیت مقاومت ملی را برآورده کرده اما همچنان معرفی و ایجاد شناخت عمیق نسبت به چهره های شاخص تاریخ معاصر همچنان نیاز مند تلاش بسیار است.

برونسی و یک تجربه 

«برونسی» به نویسندگی و کارگردانی مرتضی شاه‌کرم شاید از آخرین تجربیات صحنه با موضوع چهرهای شاخص نبرد است. 

نمایش «برونسی» که کاندید ۱۰ جایزه در جشنواره تئاتر مقاومت بود با روایتی متفاوت به زندگی شهید برونسی می‌پردازد و ۴ مقطع از زندگی این شهید را به تصویر می‌کشد. «برونسی»  از تاریخ ۲ بهمن‌ماه در تالار سایه مجموعه تئاترشهر به صحنه رفت.

نمایش«برونسی» محصول پروژه‌ای تحت عنوان «قلم روشن» است که به سفارش اداره کل هنرهای نمایشی در مورد شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس صورت گرفت. در قالب این پروژه  چند پرتره در مورد شهدای گرانقدر تولید شد . شاه کرم در باره انتخاب این سوژه می گوید : زمانی که اسامی شهدای بزرگوار اعلام شد، شهید برونسی بیش از باقی شهدا، توجه مرا به خود جلب کرد چرا که به نسبت سایر اسامی، شهید برونسی برای من غریب‌تر بود. لذا کنجکاوی  در مورد مطالعه و پژوهش در مورد زندگی این شهید موجب شد که من ایشان را برای نگارش نمایشنامه انتخاب کنم. تحقیقات فردی زیادی در مورد زندگی و دوران حضور ایشان در دوران دفاع مقدس کردم که منتهی به نگارش این نمایشنامه شد و از آنجایی که دغدغه کار کردن در حوزه تئاتر انقلاب و دفاع مقدس نیز دارم در فاصله کوتاهی تمرینات این نمایش آغاز شد تا اینکه این نمایش آماده اجرا شد.

قلم روشن و فصل درخشان فرماندهان 

در سال 1398 و در قالب پروژه  قلم روشن نگارش هشت نمایشنامه  آغاز شد که این مجوعه در چهار مجلد با موضوع زندگینامه‌ هشت شهید دوران دفاع مقدس روز دوشنبه ۱۴ بهمن‌ ساعت ۱۶ در تالار مشاهیر مجموعه تئاترشهر رونمایی شد.
هر مجلد از این چهار کتاب شامل دو نمایشنامه است که در آن به زندگی یکی از شهدای دفاع مقدس پرداخته شده است. این آثار عبارتند از:
- «یا نبودن» از کامران شهلایی و «همه برادران من» از رضا گشتاسب در جلد اول.
- «هِلی بُرن» از محسن عظیمی و «فصل یاقوت‌های سرخ» از ندا ثابتی در جلد دوم.
- «از پشت شانه‌هایش» از مهدی نصیری و «برونِسی» از مرتضی شاه‌کرم در جلد سوم.
- «طبلی که زیر پا می‌لرزید» از مریم منصوری و «شال‌گردن» از لادن شیرمرد در جلد چهارم.
نمایشنامه‌های ذکر شده توسط دفتر پژوهش و انتشارات نمایش اداره‌کل هنرهای نمایشی به چاپ رسیده و کامران شهلایی مدیریت این پروژه را بر عهده داشته است.
آیین رونمایی از فصل اولِ مجموعه‌ «قلم روشن» توسط  انتشارات نمایش اداره‌کل هنرهای نمایشی و با حضور نویسندگان مجموعه‌ ذکر شده و جمعی از هنرمندان روز دوشنبه ۱۴ بهمن‌  ساعت ۱۶ در تالار مشاهیر مجموعه‌ تئاترشهر برگزار شد.نمایشنامه هایی که ظرفیت بارها اجرای توسط گروه های مختلف را برصحنه دارد. 

اما در گام دوم این پروژه «قلم روشن» نمایشنامه‌ها از مسیر پرداخت به شخصیت های شاخص دفاع مقدس خارج شد و با موضوع آزاد  و نوشته شدند. گام دوم پروژه از اوایل سال 1399با رویکرد گزیده‌گرایانه آغاز شد و در مرحله نخست ۵۰ طرح مورد غربال‌گری قرار گرفت و در نهایت از میان ۲۰ طرح تایید شده ، ۱۲ اثر به صورت نهایی و در قالب نمایشنامه تولید شد. 

 «درآستانه» نوشته امیرحسین طاهری، «پنگوئن‌های افسرده» نوشته محمد میرعلی اکبری، «گیسو» نوشته بهرام صادقی مزیدی، «خواب می بینم» نوشته آرش عباسی، «دست» نوشته مهدی ضیاءچمنی، «قربانگاه» نوشته عماد‌الدین رجبلو، «نادرشاه» نوشته حمیدرضا نعیمی، «اشتیاق» ( چسیاره میمون‌ها) نوشته پیام لاریان، «عروس قنات» نوشته شهرام کرمی، «سی‌وسه سال بعد» نوشته مهدیه حسینی، «بابا آدم» نوشته لیلی عاج و «صادره از ...» نوشته مهتا پناهی از سوی انتشارات نمایش منتشر شده است.

تنوع منابع مکتوب  برای  شناخت چهره‌ها

با وجود تجربه‌هایی در زمینه پرداختن به چهره‌های انقلاب و دفاع مقدس  همچون "قلم روشن "بی شک هنوز منابع بسیاری در این عرصه در دسترس بوده‌اند که تا کنون در عرصه تولیدات نمایشی چندان که باید مورد بهره برداری قرار نگرفته‌اند. منابعی که به نظر می‌رسد قادر خواهند بود تا در صورت مراجعه به آن‌ها علاوه بر تأمین دستمایه‌های اولیه نمایش‌ها، ابعاد و زوایایی متنوع را در این عرصه پیش روی تولیدکنندگان تئاتر قرار دهند. در بخش دوم این گزارش مروری بر گزیدۀ این منابع به عنوان پیشنهادهایی برای تولیدات نمایشی در این عرصه خواهیم داشت.

منابع مکتوب حول شخصیت شهید مصطفی چمران شاید یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های در دسترس باشد. دست کم بیش از 10 اثر مکتوب درباره این شخصیت در دسترس است که می‌توانند تولیدات تئاتری را در رسیدن به وجوه تازه ای از او یاری دهند. گزیده ای از این منابع در ادامه معرفی می‌شود.  در حوزه تالیفات و عرصه نشر کتاب‌های متعددی در خصوص شهید چمران وجود دارد.  این کتب را می‌توان در دو حوزه یعنی آثاری که به قلم خود شهید نوشته شده است و آثاری که دیگر نویسندگان در خصوص وی نوشته‌اند، طبقه بندی کرد.

خدا بود و دیگر هیچ نبود

"خدا بود و دیگر هیچ نبود" یکی از این کتاب‌ها است که مجموعه ای از یادداشت‌های تاریخدار دکتر چمران مربوط به سه مرحله از زندگی وی ـ دوران تحصیل در آمریکا و دوران مبارزه در لبنان و ایران ـ به همت برادر وی مهدی چمران گردآوری و به ترتیب زمانی تنظیم و چاپ شده است. "علی زیباترین سروده هستی"باز هم به همت برادر این شهید تدوین شده و شامل دست نوشته‌ها و سه سخنرانی از شهید دکتر مصطفی چمران درباره امام علی (ع) است.  کتاب دیگر با عنوان "کردستان"حاوی یادداشت‌ها و سخنرانی‌های دکتر چمران درباره کردستان است که از سه گونه دستنوشته و سخنرانی تشکیل یافته است. بخش عمده و مهم کتاب نوشته‌های اصلی شهید چمران درباره حوادث شهر پاوه است که خود به رشته تحریر درآورده اما ناتمام مانده است. کتاب"بینش و نیایش"در بردارنده یک مقاله و متن یک سخنرانی و گزیده ای از راز و نیازهای عاشقانه دکتر مصطفی چمران است. از جمله نیایش‌های همیشه خواندنی و پر سوز این سردار رشید آخرین یادداشت مناجاتی اوست که لحظاتی قبل از شهادت در ماشین نوشته است. در کتاب "یادگاران1- شهید مصطفی چمران" وقایعی از زندگی پرماجرای شهید چمران در قالب خاطراتی کوتاه و خواندنی فراهم آمده است  و کتاب "نیمه پنهان ماه1؛ چمران به روایت همسر شهید"داستانی واقعی از روزهای پرفراز و نشیب زندگی شهید مصطفی چمران به روایت همسر ایشان، خانم غاده جابر راروایت می‌کند. کتاب "پرستوی دهلاویه" به تألیف مجید نجفپور اثری است در حوزه تاریخ شفاهی که در هفت فصل نوشته شده و سعی دارد با استفاده از اسناد و نامه‌ها و دستنوشته های به جامانده از دکتر چمران به زندگی پرماجرای او بپردازد. کتاب "مرد رویاها" به بیان دورهای از زندگی شهید چمران پرداخته که کمتر از آن صحبت شده و کمتر دیده شده است. کتاب زمزم عشق "شرح مفاهیم عرفانی در نیایش‌های شهید چمران" هم شرح دعاهای ملکوتی و عرفانی شهید چمران است. کتاب "یاران امام، به روایت اسناد ساواک؛ شهید سرافراز مصطفی چمران"نیز در بخش اول با عنوان زندگینامه، به بررسی دوره‌های مختلف زندگی شهید چمران پرداخته و در بخش دوم با نام اسناد؛ اسناد موجود در ساواک با محوریت شهید چمران بازخوانی شده است.

در ادامه به چند اثر مکتوب دیگر پیرامون قهرمانان شاخص سال های دفاع نگاهی می اندازیم.

در کمین گل سرخ

 «در کمین گل سرخ» "روایتی از زندگی شهید علی صیاد شیرازی نوشته محسن مؤمنی است که نویسنده در لابه لای متن کتاب هرکجا که مناسب دیده،وقایع را از زبان شخصیت کتاب نقل کرده است. «پرواز تا بی نهایت» "که از سوی دفتر عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شده داستان زندگی سرلشگر شهید عباس بابایی را روایت می‌کند.

چزابه

کتاب «چزابه» خاطرات فتح الله جعفری یکی از فرماندهان جبهه جنوب است که به حوادث جبهه‌های جنگ در کردستان و چزابه پرداخته است. 

کتاب «همسفر خورشید» "به کوشش علی تاجدینی یادنامه سالگرد شهادت شهید آوینی و مجموعۀ کامل و جامعی پیرامون شخصیت شهید سید مرتضی آوینی است.

فرار از موصل

«فرار از موصل» " تدوین حسین نیری روایت محمدرضا عبدی آزاده ایرانی است که توانسته بود سالهای ابتدای جنگ پس از اسارت از اردوگاه موصل فرار کرده و خودش را به ایران برساند.

نبرد در الوک

کتاب «نبرد در الوک» " خاطرات داستانی جعفر جهروتی زاده است که محمود جوان بخت آن را تهیه و تدوین نموده است.جعفر جهروتی زاده سال‌ها فرمانده یکی از یگان‌های پارتیزانی بود که چندین عملیات مهم و خطرناک را در پشت جبهه عراقی‌ها فرماندهی کرد.

خاک‌های نرم کوشک

«خاک‌های نرم کوشک» " نوشتۀ سعید عاکف حاوی خاطرات خانواده و همرزمان شهید عبدالحسین برونسی فرمانده تیپ 18 جوادالائمه (س) است.

تمنای شهادت

«تمنای شهادت» " با گردآوری مراد احمدی به زوایایی از خصوصیات سردار لشکر شهید احمد کاظمی فرمانده نیروی زمینی سپاه از زبان همرزمان می‌پردازد.

مجموعه کتاب‌های نیمه پنهان ماه

«مجموعه کتاب‌های نیمه پنهان ماه» خاطرات سرداران شهید به روایت همسر آنان است که تا کنون خاطرات مصطفی چمران،محمدابراهیم همت،حمیدباکری،اسماعیل دقایقی و عباس بابایی از این مجموعه منتشر شده است.

مجموعه کتاب‌های آسمان

«مجموعه کتاب‌های آسمان» به خاطرات سرداران شهید خلبان به روایت همسران آنان  اختصاص دارد که تا کنون خاطرات شهیدان بابایی،دوران،فکوری،یاسینی و...از این مجموعه منتشر شده است.

قصه فرماندهان

همچنین «قصه فرماندهان» مجموعه ای است که توسط دفتر ادبیات و هنر دفاع مقدس تهیه شده و به فرماندهان دفاع مقدس از جمله شهیدان باکری، همت،بروجردی،خرازی، زین الدین و متوسلیان می‌پردازد.

و بی شمار کتاب های پرمخاطب که در عرصه مکتوبات امتحان پس داده اند و با استقبال قال توجه مخاطبان روبرو بوده اند . کتاب هایی که در صورت پرداخت و روایت مطلوب در عرصه نمایش می توانند حتی با جذب بخشی از مخاطب اثر مکتوب ، موفقیت خوبی در گیشه بدست بیاورند و بی نیاز از حمایت های دولتی خونی تازه به رگ صحنه تزریق کنند.