تفرج و تفنن در یک قصه متفکرانه

در همان دقایق آغازین اجرا بحث میان استانیسلاوسکی و چخوف بر سر کمدی یا تراژدی بودن متن «باغ آلبالو»، به هنگامی که استانیسلاوسکی قصد اجرای آن را داشته است، به ذهن متبادر می‌شود. نویسنده­ بزرگ متن خود را کمدی می­ دانسته و کارگردان و تئوریسین بزرگ اصرار بر تراژدی بودن آن می­ ورزیده است. سرانجام هم این چخوف است که استدلال استانیسلاوسکی را می­ پذیرد تا وی اجرایی کمدی – تراژیک (یا تراژی – کمیک) از اثرش عرضه کند.

این بحث ثبت شده در تاریخ، نیمی از تکلیف متن و مسیر تحلیل و تفسیرش را  معین کرده است. اما علی فتوحی کارگردان محترم تبریزی فارغ از آن بحث و انبوه تحلیل­ ها و تعبیرات تئوریک دیگر در مورد این شاهکار جاودان نمایشنامه­ نویسی روسیه و جهان، آن را در یک لایه و پوسته­ کمیک، تحلیل و اجرا کرده است. به عبارت دیگر متنی که یکی از متفکرانه­ ترین متون دنیاست در اجرای او به صورت یک قصه­ برای  سرگرمی و خوش‌باشی و «دمی بی غم به سر بردن!» از کار درآمده است. 

کل قصه و ساختمان متن از این قرار است:  بازماندگان خانواده­ای اشرافی از رده­ ملاکین بزرگ روسیه­ پایان قرن نوزدهم در آستانه­ تغییر و تحولی تاریخی و اجتماعی و اقتصادی، به ورشکستگی مالی و دیگر تبعات اضمحلال طبقه­ خویش _ که خود قادر به درک آن نیستند _ دچار آمده­ اند. اینان در حالی که با محافظه­ کاری افراطی و مطابق عادات و تربیت خود، به حفظ روابط و آداب و خصایل و تفکرات پوشالی طبقه­ شان سخت پایبندند، از خارج به روسیه بازگشته و در تنها مایملک خود یعنی باغ آلبالویی که از وسیع­ترین و زیباترین و بارآورترین ییلاقات روزگار است، ساکن می­ شوند. این باغ استعاره­ طبقه­ در حال زوال اشراف است و در وجه فراگیرتر نماد روسیه­ آن دوران است که در معرض تغییر ناگزیر بر مبنای اقتضائات روز جهانی قرار گرفته است. بناست شاه‌راهی از این باغ بگذرد که نتیجه­ اش از دست رفتن آن خواهد بود (استعاره­ وضعیتی نوین و در حال استقرار). بزرگ خانواده و مالک باغ زن بیوه­ هوسبازی‌ست که مایملک باقی­مانده را تنها به شکل پول می­‌بیند. البته نه پولی برای مصارف مفید و بنیادین که خانواده را با تحول تازه همسو کند، بلکه برای پرداخت قروضی که نتیجه­ ول‌انگاری و هوس­رانی و تبعیت از ریا و ظاهرسازی و ریخت و پاش­های اکتسابی و موروثی او و اعضا خانواده است که همگی انگل­ وار به مکیدن شیره­ جان درختان باغ مشغول بوده­ و هستند. طی فراز و نشیب­های پخته و تکنیکی که با ریتم برونی آرام و ریتم تپنده­ درونی رخ می­دهند، باغ آلبالو از کف زن ورشکسته و ناگزیر درآمده و نصیب یکی از خریداران متعددش می­شود. این خریدار از دیرباز برای خانواده­ مقروض در حال زوال آشناست: "لوپاخین" که اجداد و والدینش نسل در نسل برده و نوکر همین خانواده­ اربابی بوده­ اند و خود در همین باغ بزرگ شده است. این پسر با سال­ها تلاش و قناعت اندوخته ­ای فراهم کرده و از جنبه­ مالی در حدی­ست که خانواده­ اربابی جهت قرض گرفتن به او رجوع می­کنند و البته او قدر اندوخته­ خود می­داند و نم پس نمی­ دهد. لوپاخین به وضعیت اقتصادی مسلط است و بازار و رویدادهای جدید را می­شناسد، پس راهکاری هم برای حفظ باغ (که علقه­ عاطفی به آن دارد) و نجات اربابان سابق خود از اضمحلال کامل ارائه می­ دهد. اما آنان که از اوضاع نوین غافل‌ند حرفش را نمی­ پذیرند.

لاجرم او به دلیل کشش عاطفی‌اش به باغ اربابی، در حراج آن شرکت کرده آن را حتی به نرخی بالاتر از ارزش حقیقی می­ خرد. این مالک جدید شخصا به عادت توسری­ خوری و عقده­ مندی حاصل از توسری­هایی که خود و اجدادش خورده­ اند و به خصایل دیگری که دوران بردگی و کودکی در او تثبیت کرده، معترف است. این خصایل و عقده ­ها چنان­که خواهیم دید، در آینده­ او و سرنوشت باغ (روسیه) تاثیر قاطع خواهند داشت. اما تاثیر و نتیجه­ یکی از آن­ خصایل، یعنی عادت وی به سرکوب عواطف و امیال خود را خیلی زود مشاهده می­ کنیم؛ که عبارت است از ابراز نکردن عشقش به دختر ارباب. آن دختر نیز به لوپاخین علاقمند است اما غرور اربابی و تظاهر به نجابت و وقار مانع پیش­قدم شدنش در ابراز عشق می­شود. مادر دختر که گویی اوضاع تازه را اندکی دریافته است، چندبار می­کوشد که دو عاشق را به هم پیوند دهد بخصوص که لوپاخین حالا دیگر وضع مادی خوبی دارد و دخترش در ازدواج با او از زوال مطلق نجات خواهد یافت و در باغ پدری هم خواهد ماند و به عنوان همسر ارباب تازه، سلطه­ای را که به آن عادت دارد بر دیگران اعمال خواهد کرد. نهایتا دختر پایبند سنت طبقاتی، پیش­قدم نمی­شود. لوپاخین طبق عادت بردگی عشق خویش را سرکوب می­کند و دختر با مادر و کسان خود، دل­شکسته و غمناک به خارج می­رود. چنین است که از دیدگاهی استعاری، پیوند طیف مالکان جدید باغ که به هر روی یک پا از اربابان اشرافی پیشین مثبتترند، با خانواده­ اربابی سابق منتفی می­گردد.

اکنون دیگر به عهده­ ذکاوت و تحلیل و تفسیر تماشاگر است که چگونگی اتفاقات آینده را به فراست دریابد. او باید شناخت و آگاهی خویش از تحولات و انقلاب­ های جهان را ـ که نمونه­ شان یعنی انقلاب کمونیستی روسیه را چخوف در این متن با تاریخ­ نگری تیزبینانه پیش­ بینی نموده ـ به کار بندد و دریابد که رفتار و رابطه­ طیف تازه­ صاحب باغ با جامعه، ابتدا می­ تواند مطلوب باشد زیرا این «تازه به دوران رسیدگان» خود  فرودست بوده و فرودستان را درک می­ کنند و نیز باید دریابد که این طیف تا همیشه عقده­ ها و خصایل خویش را با خود حمل خواهد کرد. تاریخ نشان داده که مالکیت اینان در دوره ­های گوناگون بر هر «باغ آلبالو»یی چندان مثبت و مبارک از کار درنیامده است. ابتدا به دلیل شرایط پیشین خویش، فرودستان را رعایت کرده­ اند، اما قدرت و ثروت حاصل از مالکیت، که در شرایط جدید مرتب افزایش هم می ­یابند، وسوسه­ سلطه­ تمام عیار بر همان فرودستان را در آنان تقویت خواهد کرد. در راستای اعمال سلطه­ بیشتر ابزار لازم را هم در اختیار خواهند داشت. یعنی اولا نقاط ضعف فرودستان را که خود قبلا تجربه کرده ­اند می­شناسند. ثانیا راه سواستفاده از نقاط ضعف آنان را از کردار اربابان پیشین خویش آموخته ­اند؛ ثالثا اعتماد اولیه­ فرودستان به اینان (به سبب آن­که هم­ سنخ خود می ­پندارندشان) راه را برای استحکام پایه­ های سلطه­ هموار می­سازد.

می‌­بینیم که چخوف بزرگ با چه هوشمندی توانایی، عقبه و عاقبت شخصیت‌­های درام خود را بررسی و ترسیم کرده و ذهن مخاطب را با چه دقتی به سمت دریافت­های عمیق و بنیادین هدایت می­کند. او در «خطوط سفید» متن‌اش، نسبت به خطر شکست و سقوط تحولی که به واسطه­ آن امید تعالی یک جامعه می­رود، هشدار جدی می­دهد. مهم آن­که چخوف این­همه را خود به عنوان «متکلم وحده» به تنهایی گوشزد نمی­ کند بلکه ذهن و بینش مخاطب خود را نیز در تکمیل متن هشدار خویش، آن­گونه که دیدیم سهیم می­ سازد. راز ارتباط علاقمندانه­ مخاطبان با متون این نویسنده­ توانا نیز در همین اهمیت و احترامی نهفته است که او برای درک و فهم و دانش و بینش آنان قائل است. عملا هم انقلاب کمونیستی روسیه که با فاصله­ ای از نگارش این نمایشنامه به وقوع پیوست، پیش­بینی خردمندانه­ او را (اگر نگوییم پیش­گویی) تایید نمود: انقلابی که علیرغم تمام تلاش­ها و تبلیغات عظیم، سر و ته­ اش به بیش از هفتاد سال نرسید. «چنین کنند بزرگان چو کرد باید کار». عاقبت نامیمونی که تماشاگر با تحلیل استعاری و نمادگرایانه­ شاهکار چخوف، و با بهره­ یابی از نشانه­ های روشنی که نویسنده در مسیر درک و دریافتش تعبیه کرده، برای «باغ آلبالو» به مثابه یک جامعه­ تحول­ یافته حدس می­زند، گفته مهم کارل مارکس را به یاد می­ آورد که (نقل به مضمون): تفکر اشخاص ممکن است متحول و عوض شود، اما خصلت­‌ها در وجود آدم­ها پابرجا می­ مانند و تغییر نمی ­یابند. آن­گونه که شرح داده شد، همین تغییر نیافتن و تثبیت­ شدگی خصایل، که از نظر بسیار کسان ممکن است بی­ اهمیت تلقی شود، می­ تواند منشأ انحراف اساسی در اهداف تحولات بزرگ اجتماعی باشد.

در اجرای چنین اثر اندیشمندانه­ ای تک تک شخصیت­ ها و یکایک ابعاد و ویژگی­ هایشان، موقعیت فراگیر و موقعیت‌­های فرعی که به آن پیوند می­ خورند، رویداد اصلی و خرده­ رویدادهای مرتبط با آن، باید با تیزبینی کامل توسط کارگردان و بازیگران و عوامل نمایش شناخته و تحلیل شوند تا بر صحنه نمود لازم و کافی را داشته باشند. کم­ترین سهل­ انگاری در هریک از موارد، آسیبی به اثر خواهد زد که همانند بازی دومینو، سبب آسیب­ های چند و چندین برابر بر همه­ اجزاء و ارکان اجرا خواهد شد و آن را به هرز و فنا خواهد برد.

 یکی از  نقش­ های بسیار مهم و بسیار تاثیرگذار در قصه­ متن و پیشبرد دراماتیک آن، جوان "همواره دانشجو"یی­ست که خلاف نقش آگاهی­ بخش خود، با پرت بودن از مرحله و حرّافی­های بیهوده، تاثیری منفی وغافل­ کننده دارد و نمونه­ بارز روشنفکرانی­ به شمار می­ آید که از فکر و روشنایی جز بی­فکری و ظلمت با خود حمل نمی­ کنند و در هر جامعه ای هم نظایرش به صورت یک رده­ اجتماعی وجود دارد. این شخصیت که به دلیل حضور روشنفکران تهی­ مغز در روسیه­ زمان چخوف نمونه­ اش در بسیاری از آثار وی موجود است ازعوامل مهم تأمین طنز عمیقِ درونی و پخته­ چخوف است .نقش مستخدم و نوکر پیر هم از نقش‌­های ساختارمند و زیبا و گیرایی­ست که هر بازیگری آرزوی بازیش را دارد .

به موسیقی زنده­ این اجرا و سه نوازنده­ جوانش نیز باید قطعا امتیازی مثبت داد که تم­ ها و ملودی‌­ها مناسب فضای جغرافیایی قصه را با تسلط عرضه می­دارند.

نمایش «باغ آلبالو» به کارگردانی علی فتوحی سال ۹۸ در تبریز در سالن تئاتر مستقل به مدت زمان یک ساعت و نیم روی صحنه رفت و ر جشنواره بین المللی تئاتر فجر همان سال حضور داشت .

علی فتوحی، کارگردان «باغ آلبالو» متولد 1354 و زاده تبریز است. او فوق لیسانس کارگردانی از دانشگاه هنر و معماری تهران و لیسانس بازیگری از دانشگاه آزاد اسلامی اراک دارد و از سال 1374 فعالیت‎های هنری خود را آغاز کرده و سابقه کارگردانی، بازیگری و طراحی صحنه چندین نمایش را در کارنامه خود دارد.

بازی در نمایش"آرش شیواتیر"؛ طراحی صحنه و بازی در نمایش"گیل گمش" ؛  طراحی صحنه و بازی در  نمایش "مگر من"؛ بازی در نمایش "آرشین مال آلان" ؛ کارگردانی و بازی در نمایش "دیوها زنده‌اند"؛ بازی در نمایش "کوراوغلو"؛ بازی در نمایش "خان میرزا"؛ بازی در نمایش "منطق‌الطیر" ؛ طراحی صحنه در نمایش "دریا و دایره"؛ بازی و طراحی صحنه در نمایش "اودیپوس شهریار" ؛ بازی در نمایش "مکبث"، بخشی از کارنامه فتوحی به شمار می‌آید. همچنین مقالاتی چند از جمله دکور دیالوگ سکوت است، نیم نگاهی به بازیگری، تعزیه؛ هنر پیشرو، تئاتر خیابانی و این چند بند، چرا سالن‌های تئاتر تبریز خالی از تماشاگر است؟، تئاتر نیوتونی تئاتر کوانتومی از او در نشریات مختلف منتشر شده است.

دیگر عوامل این نمایش عبارت‌اند از بازیگران: فاطمه حسینی، کامیار شکیبایی، مهرداد سعادت، سنا پورسعیدی، زیبا فرج اللهی، رامین بوستانی، جلال خاکزاد، تینا عبدی، مهدی حیدری، امید سعید پور، بهروز علیپور، امین علی طایفی؛ طراحان لباس: محمدرضا فلاحیان و علی فتوحی طراح پوستر و بروشور: الهه نعمتی، طراح نور: عباسعلی زارع سرشت، طراح‌ گریم: امیر حیدرزاده، دستیاران‌ گریم: احد افسر و پویا مزمل، مدیر تولید: جمال توانا، دستیاران کارگردان: امیر موسی‌پور، علیرضا علیپور، امین علی طایفی، هومن جلالی، سمیه علیزاده و صنم صادق پور، نوازندگان: فرهاد حق سالمی، احسان سپهری و محمد محمدوند، مسئولان روابط عمومی: مهرداد خردمند و امیرحسین زرگری پور، عکاس: نعیمه دباغی، ساخت تیزر: میثم عبادی پور، ساخت ‌تریلر و عکاس: اسماعیل پیرپناهی، ساخت دکور: آیدین آقامحمدی و شکوفه سروری.

 ادعای گزافی نیست اگر بگوییم باغ آلبالو یکی از پر اجرا‌ترین نمایشنامه‌های جهان محسوب می‌شود؛ این بار شما می‌توانید این نمایش را به روایت علی فتوحی ، اینجا و در تلویزیون تئاتر ایران تماشا کنید.