مرور ظرفیت های نمایشی سه رمان با موضوع واقعه هفده شهریور
داستانهای خونین از میدان ژاله برای صحنه تاریک
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: در مطلب پیش رو نگاهی به سه رمان ایرانی که محتوای آنها بر اساس واقعه خونین هفده شهریور سال ۱۳۵۷ خورشیدی نوشته شده است داریم و به مرور ظرفیتهای نمایشی آنها می پردازیم.
سال گذشته در مطلب «نگاهی به سوژههای نمایش بر اساس قیام ۱۷ شهریور» به شرح ظرفیت های نمایشی رخدادهای ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ پرداختیم و تعدادی از سوژههای نمایش مرتبط با این فاجعه خونین را مرور کردیم. حال در این مطلب به معرفی سه رمان نوشته شده در مورد قیام ۱۷شهریور خواهیم پرداخت و نگاهی به محتوای این آثار خواهیم داشت. هدف اصلی در این مطلب مرور آثار داستانی یا همان رمانهای نوشته شده بر اساس این رخداد تاریخی یعنی هفده شهریور است. مسلما در هر کدام از این رمانها ظرفیت معینی برای اقتباس وجود دارد و قابلیت مشخصی برای تبدیل به نمایشنامه مشاهده میشود؛ ظرفیتها و قابلیتهایی که میتوان با بهرهگیری از آنها اقدام به تولید آثار نمایشی مختلف بر اساس رخداد تاریخی هفده شهریور نمود. با این توضیح به سراغ معرفی این سه اثر داستانی و مرور ظرفیتهای نمایشی آنها میرویم.
جمعه سیاه
کتاب «جمعه سیاه» با قلم «حسین دهقان نیری» نوشته شده و در سال ۱۳۹۴ خورشیدی با شمارگان ۲۵۰۰ نسخه توسط انتشارات «سوره مهر» منتشر شده است. انتشارات سوره مهر از مدتها قبل اقدام به چاپ مجموعهای به نام «روزهای انقلاب» نموده است که در هر کدام از جلدهای آن وقایع انقلاب به صورت داستانی و به حالت مستند مرور میشود. کتاب جمعه سیاه شانزدهمین جلد از مجموعه روزهای انقلاب به شمار میرود و موضوع اصلی آن به مرور حوادث ۱۷ شهریور ۵۷ اختصاص دارد. در این کتاب سعی شده است جزئیات مربوط به این رویداد تاریخی با زبان ساده و روان برای نوجوانان،که مخاطبان اصلی این کتاب به شمار میروند،روایت گردد.
کتاب جمعه سیاه با تلاش دفتر کودک و نوجوان حوزه هنری تهیه و منتشر شده است و به نوعی میتوان آن را یک کتاب مصور نامید. در واقع تصویرگری نقش مهمی در روایت داستان این اثر دارد و یکی از ارکان اصلی این کتاب برای برقراری ارتباط با مخاطب است. تلاش نویسنده در نگارش این کتاب استفاده از خاطرات برخی از شخصیتهای مهمی بوده است که در تظاهرات میدان ژاله حضور داشتهاند. بنابر اظهارات نویسنده این اثر حدود شش ماه زمان صرف جمعآوری خاطرات و اطلاعات مذکور شده است. در واقع یکی از منابع اصلی برای تهیه این کتاب خاطرات افرادی است که در روز ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ در این تظاهرات مردمی شرکت داشتهاند. به این ترتیب میتوان گفت که نویسنده کتاب جمعه سیاه برای خلق این اثر و اشاره به حوادث روز هفده شهریور تنها به منابع کتابخانهای بسنده نکرده و از منابع متفاوتی استفاده نموده است.
شمارش معکوس تا روز خونین
کتاب جمعه سیاه در عین پرداختن به اصل حادثه جمعه سیاه یا جمعه خونین یعنی حوادث میدان ژاله در روز ۱۷ شهریور ۵۷ به پیشزمینههای قیام ۱۷ شهریور یعنی تظاهرات روز عید فطر نیز اشاره دارد. این کتاب از چهار فصل تشکیل شده است که به ترتیب نماز عید فطر،حضور یکپارچه در راهپیمایی،جمعه سیاه و شمارش معکوس نام دارند. در فصل نخست وقایعی که در روز عید فطر سال ۱۳۵۷ رخ داده است شرح داده میشود؛ روزی که پس از برگزاری نماز عید فطر تظاهرات گستردهای در خیابانهای تهران برگزار شد و گردهمایی مردم و هماهنگی آنها با یکدیگر نطفه تظاهرات هفده شهریور را در چهار روز بعد یعنی روز جمعه تشکیل داد.
در فصل دوم کتاب جمعه سیاه حضور مردم در خیابان از روز دوشنبه یعنی عید فطر تا روز جمعه یعنی جمعه سیاه شرح داده میشود. در طول این چند روز تعدادی تظاهرات در خیابانهای تهران برگزار شد که حکومت شاه را نگران کرد و نخست وزیر وقت یعنی جعفر شریف امامی را نسبت به برخورد شدید و قهرآمیز با مردم معترض در روز جمعه مصمم نمود. یکی از بزرگترین و مهمترین گردهماییهای برگزار شده در این بازه زمانی تظاهرات روز شانزدهم شهریور بود که مردم در آن قول و قرار تظاهرات روز بعد را با یکدیگر گذاشتند. در فصل سوم کتاب جمعه سیاه به وقایع روز هفده شهریور و کشته شدن مردم معترض در میدان ژاله اشاره میشود. فصل چهارم این کتاب نیز به شرح پیامدهای قیام ۱۷ شهریور و سقوط تدریجی حکومت شاه اشاره دارد. با این اوصاف میتوان فصلهای چهارگانه کتاب مصور جمعه سیاه را به عنوان منبعی برای ساخت آثار نمایشی مرتبط با حوادث روز هفده شهریور مورد استفاده قرار داد.
اشک جمعه
رمان «اشک جمعه» نوشته «مونا اسکندری» است که نخستین چاپ آن با شمارگان ۲۵۰۰ نسخه در سال ۱۳۹۴ خورشیدی توسط انتشارات «سوره مهر» در اختیار خوانندگان قرار گرفت. در این کتاب خواننده حوادث هفده شهریور ۵۷ را از زاویه دید دختری نوجوان به نظاره مینشیند؛ دختری از خانواده بسیار معمولی و متعلق به قشر متوسط رو به پایین جامعه که هنوز مشغول تحصیل است اما با توجه به عرف آن روزگار دختری دم بخت محسوب میشود و بر همین اساس تعدادی خواستگار نیز دارد. با این حال حوادث منجر به پیروزی انقلاب که قیام ۱۷ شهریور سال ۵۷ نیز جزو آن است مسیر زندگی او را تغییر میدهد و حتی موجب دگرگونی افکار و اعتقاداتش میشود.
نگاه کتاب اشک جمعه به حوادث روز هفده شهریور از دریچه چشمان قهرمان داستان یعنی صدیقه صورت میگیرد. بنابراین خواننده این اثر هر آنچه در مورد این رخداد تاریخی مشاهده میکند همان است که صدیقه با چشمان خود میبیند و آن را تجربه میکند. با این حال اشاره به حوادث قیام ۱۷ شهریور و جزئیات مربوط به آن تنها بخشی از داستان اشک جمعه را تشکیل میدهد. بخش دیگر این داستان به شرح احساسات،روابط عاطفی و تعامل صدیقه با دیگران اختصاص دارد. در واقع در طول این بخش از داستان که گستره آن بر بخش دیگر سایه افکنده است زندگی روزمره صدیقه روایت میشود. علاوه بر مواردی که به آن اشاره شد خواننده در خلال این اثر داستانی میتواند تا حدی با سبک زندگی مردم قشر متوسط رو به پایین جامعه در سال ۱۳۵۷ خورشیدی و اخلاق و رفتار مرسوم آنها آشنا شود.
بزرگ سالیهای نسل نو
همان گونه که به آن اشاره شد کتاب اشک جمعه روایتگر داستان زندگی صدیقه در سال ۱۳۵۷ خورشیدی است؛ دختری که در کلاس دهم متوسطه تحصیل میکند و با وجود آنکه هنوز به سن هجده سالگی نرسیده است،رسما جزو افراد بزرگسال محسوب میشود و حتی خواستگار دارد. او در کنار تحصیل در مدرسه به کلاس خیاطی نیز میرود تا بتواند مهارتهای بیشتری برای ورود به مرحله جدید زندگی خود که همان زندگی مشترک است بیاموزد. صدیقه همراه با پدر و مادر خود و برادران کوچکترش حسن و محمد در خانهای معمولی زندگی میکند. حسن هنوز بسیار خردسال است و کار خاصی برای حل مشکلات خانواده انجام نمیدهد،اما محمد با وجود آنکه سن و سال کمتری نسبت به صدیقه دارد،در همان آغاز سن نوجوانی وارد زندگی بزرگسالی شده و به عنوان شاگرد مکانیک به کار مشغول است.
صدیقه دغدغه سیاسی چندانی ندارد و افکار و توجه او نیز مانند بسیاری از همسن و سالانش به مسائل معمولی و حتی به ظاهر پیش پا افتاده معطوف است. با بالا گرفتن جو فعالیتهای سیاسی و ضد حکومتی در سال ۵۷ او نیز رفته رفته جذب این جریان میشود و با دنیای مبارزان سیاسی و ضدحکومتی آشنا میگردد. صدیقه در ادامه با جوانی که در امر مبارزات سیاسی فعال است آشنا میشود و مسیر زندگی و طرز تفکرش به کلی دگرگون میگردد. برقراری ارتباط عاطفی با این جوان موجب میشود که او نیز گام در مسیر مشترکی بگذارد و اهداف تازهای در سر بپروراند. در نهایت کار صدیقه به نوشتن و پخش اعلامیه میرسد و به یکی از مخالفان رژیم شاه تبدیل میشود. او حتی در تظاهرات هفده شهریور نیز حضور مییابد و بخشی از حوادث میدان ژاله را با چشمان خود میبیند. با این اوصاف شاید بتوان به مدد اقتباس از رمان اشک جمعه صدیقه را به صحنه نمایش آورد و مشاهدات او از رخداد تاریخی ۱۷ شهریور سال ۵۷ را روی صحنه به تصویر کشید.
محبوبه صبح
کتاب «محبوبه صبح» با نام کامل «محبوبه صبح:زندگینامه داستانی محبوبه دانش» با قلم «راضیه تجار» نوشته شده است و در سال ۱۳۹۳ خورشیدی توسط انتشارات «سوره مهر» در شمارگان ۲۵۰۰ نسخه منتشر شد. این داستان همان گونه که از نام آن بر میآید به شرح زندگی «محبوبه دانش آشتیانی» میپردازد. او از جمله کسانی بود که در جریان تظاهرات هفده شهریور و حضور در حوالی میدان ژاله توسط ماموران حکومت کشته شد. در واقع میتوان این دختر جوان را یکی از کم سن و سالترین قربانیان حادثه جمعه خونین لقب داد.
با اینکه کتاب محبوبه صبح به شرح بخشی از زندگی محبوبه دانش آشتیانی میپردازد اما این کتاب یک بیوگرافی نیست و از جنبههای داستانی برخوردار است؛ تا جایی که میتوان این اثر مکتوب را یک رمان نامید. نویسنده کتاب محبوبه صبح معتقد است در جریان نوشتن این رمان تا حد امکان به واقعیتهای زندگی شخصیت اصلی داستان وفادار بوده و در عین حال از عناصر داستانی در خلق موقعیتهای داستانی بهره برده است. او بخشی از فضای این رمان را برگرفته از واقعیت و بخش دیگر آن را تخیلی میداند. بر اساس توضیحات نویسنده کتاب محبوبه صبح این گونه به نظر میرسد که او برای ترسیم حوادث داستان با بازماندگان و اعضای خانواده محبوبه دانش آشتیانی گفتگو کرده و در کنار این امر برای هر چه نزدیکتر نمودن وقایع داستان به واقعیت از تحقیقات میدانی و اطلاعات ثبت شده در منابع تاریخی نیز استفاده نموده است.
آنکه ماشه را کشید
کتاب محبوبه صبح روایتگر مقطعی از زندگی محبوبه دانش آشتیانی است؛ آخرین مقطع از زندگی او که در روز هفده شهریور ماه سال ۱۳۵۷ خورشیدی با شلیک مستقیم ماموران حکومت شاه به نقطه پایان رسید. محبوبه در آن زمان تنها هفده سال سن داشت و یکی از جوانترین قربانیان تظاهرات میدان ژاله بود. در این رمان برای شرح دادن مواردی که به آن اشاره گردید از زاویه دید سوم شخص استفاده شده است و حوادث داستان از دید دانای کل روایت میشود.
بنابر اطلاعات موجود محبوبه دانش آشتیانی که در شهریور سال ۱۳۵۷ خورشیدی دانشآموز سال آخر دبیرستان محسوب میشد،با وجود سن و سال نه چندان زیاد خود یک فرد کاملا سیاسی بود و در اکثر فعالیتهای مبارزاتی آن زمان و همچنین بسیاری از گردهماییها و تظاهراتهای خیابانی شرکت میکرد. در این کتاب به بخشی از فعالیتهای او در این زمینه اشاره شده و توصیفات متعددی در اختیار مخاطب قرار گرفته است. به عنوان مثال میتوان به بخشهایی از این داستان که در آن محبوبه برای پخش اعلامیه تلاش میکند و همزمان مورد تعقیب ماموران ساواک قرار دارد اشاره کرد. علاوه بر آن میتوان از بخشهای مربوط به کمکرسانی محبوبه به افراد فقیر سخن به میان آورد که با فعالیتهای سیاسی او پیوند مییابد. به این ترتیب میتوان با اقتباس از کتاب محبوبه صبح زمینهساز حضور این دختر جوان بر روی صحنه نمایش شد.
همان گونه که در ابتدای مطلب پیش رو به آن اشاره شد قصد و هدف اصلی از تهیه این مطلب اشاره به آثار مکتوب داستانی مرتبط با قیام ۱۷ شهریور و مرور ظرفیتهای نمایشی این آثار بود. در کنار آثاری که در مطلب پیش رو به آنها اشاره شد کتابهای دیگری نیز وجود دارند که به جای ساختار داستانی از ساختار مستند برخوردارند. این دسته از آثار مکتوب با محوریت گفتگو با شاهدان عینی حوادث میدان ژاله یا مرور خاطرات بازماندگان واقعه هفده شهریور تهیه و تدوین شدهاند که میتوان محتوای آنها را نیز به عنوان منبع اقتباس برای ساخت آثار نمایشی مرتبط با این رویداد تاریخی مورد استفاده قرار داد. شاید در فرصتهای بعدی به نام برخی از این کتابها و محتوای موجود در آنها اشاره کنیم و ظرفیتهای نمایشی آنها را بررسی نماییم.