آبگوشتی با طعم ادویه‌های جنوب

نمایش «آبگوشت زهرماری» اثری با درونمایه کمدی است و از همین رو می‌توان آن را در بخش نمایش‌های کمدی پلتفرم تلویزیون تئاتر ایران یافت. این اثر نمایشی حدود هفت ماه قبل یعنی در بهمن ماه سال گذشته نیز برای مدت کوتاهی و در آن زمان سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر از طریق پلتفرم تلویزیون تئاتر ایران به نمایش در آمده بود.  این نمایش کمدی استان بوشهر و جزیره خارک را در جشنواره تئاتر فجر نمایندگی می‌کرد.

از آنجا که سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر به دلیل وجود بحران ناشی از شیوع ویروس کرونا به صورت نیمه مجازی برگزار گردید، نمایش آبگوشت زهرماری نیز مانند بسیاری از آثار نمایشی حاضر در این جشنواره علاوه بر برخورداری از اجرای زنده به صورت ضبط شده نیز از طریق تلویزیون تئاتر ایران و تعدادی پلتفرم مجازی مشابه دیگر برای علاقه‌مندان هنرهای نمایشی و دنبال کنندگان تئاتر پخش شد. حال با پخش مجدد این نمایش از پلتفرم تلویزیون تئاتر ایران کسانی که در طول برگزاری جشنواره تئاتر فجر موفق به مشاهده آن نشدند می‌توانند فارغ از محل زندگی خود این اثر نمایشی را در زمان دلخواه به صورت مجازی و آنلاین تماشا کنند.

در ادامه معرفی نمایش آبگوشت زهرماری می‌پردازیم و طبق روال معمول ایران تئاتر در مورد معرفی آثار نمایشی پخش شده از پلتفرم تلویزیون تئاتر ایران، بدون آنکه قصد نقد این اثر نمایشی را داشته باشیم، به برشمردن برخی از نقاط قوت آن می‌پردازیم و جزئیات مهم این نمایش از قبیل داستان، نوع اجرا، درونمایه و عوامل تولید آن را مرور خواهیم کرد.

داستان کم اشتها شدن خان بوشهر

خان سرشناس بوشهر به تازگی کم اشتها شده است و میلی به خوردن غذا ندارد. این موضوع سبب می‌شود که افراد فعال در آشپزخانه عمارت اربابی برای پختن خوراک لذیذی که بتواند خان را دوباره به خوردن غذا تشویق و ترغیب کند، به تکاپو بیافتند. آنها در حین تلاش برای پختن آبگوشتی متفاوت با نمونه‌های رایج به مرور حوادث عمارت می‌پردازند و رخدادهای گذشته و حال منزل اربابی را برای یکدیگر تعریف می‌کنند. یکی از جوان‌ترین همسران خان بوشهر که سوگلی او نیز به شمار می‌رود با مشاهده بیماری خان تصمیم می‌گیرد فرزندی که هنوز به دنیا نیامده است را جایگزین او کند. زن جوان با یکی از سفیران خارجی که به عمارت اربابی رفت و آمد دارد دست به یکی می‌کند تا نقشه خود را عملی نماید.

سفیر خارجی که به نظر می‌رسد نماینده انگلیس در جنوب ایران است قصد تصاحب جزیره خارک را دارد و به همین دلیل به همکاری با همسر خان می‌پردازد. دیری نمی‌پاید که زن جوان به تحریک موجودی فرا طبیعی که خود را حاکم دریاها می‌خواند کودکی که در شکم دارد را سقط می‌کند تا خان از داشتن فرزند محروم بماند و زن جوان خودش جای او را بگیرد. در ادامه پهلوانی که در عمارت اربابی حضور دارد با دسیسه زن جوان و سفیر خارجی به عنوان عامل اصلی سقط شدن جنین زن یا همان فرزند تولد نیافته خان معرفی می‌شود و از سوی او به مرگ محکوم می‌گردد.

خان بوشهر به دلیل شدت بیماری خود نمی‌تواند صرف نظر کردن از تصمیمی که گرفته است را اعلام کند و آن را به اطلاع اهل خانه برساند. به این ترتیب با برداشته شدن پهلوان عمارت از سر راه، زن جوان جایگزین همسرش می‌شود و زمام امور عمارت اربابی را در دست می‌گیرد. با این حال دسیسه‌های سفیر خارجی ادامه می‌یابد . اهالی خانه و آشپزخانه خان بوشهر در نهایت زن جوان را از جایگاه خان به پایین می‌کشند و او را درون دیگ بزرگ آشپزخانه می‌پزند تا آبگوشتی با طمع متفاوت طبخ کنند.

تبدیل مظفرالدین شاه قاجار به خان بوشهر

نمایش آبگوشت زهرماری بر اساس نمایشنامه‌ای به همین نام اثر آرش آبسالان ساخته شده است. در نمایشنامه اصلی حوادث داستان در دربار مظفرالدین شاه رخ می‌دهد و شاه بیمار و کم اشتها نیز همین شاه قاجار است. با این حال در نسخه فعلی نمایش آبگوشت زهرماری که محل بحث این مطلب است، خان بوشهر جایگزین شاه قاجار شده و عمارت اربابی جای دربار سلطنتی را گرفته است. این تغییرات و جایگزینی‌ها در سایر شخصیت‌های حاضر در داستان نیز مشاهده می‌شود و تمام آنها به فراخور تغییر محل وقوع حوادث دچار دگرگونی شده‌اند. البته سیر کلی رخدادها و آغاز و فرجام داستان بدون تغییر باقی مانده و کم و بیش همانی است که در نمایشنامه اصلی آبگوشت زهرماری وجود داشت.

شاید بتوان یکی از مهم‌ترین تغییرات صورت گرفته در شخصیت‌های نسبتا پرتعداد نمایش آبگوشت زهرماری در نسخه فعلی نسبت به نمایشنامه اصلی را در شخصیت رمال‌الدوله مشاهده کرد. او در نسخه فعلی نمایش آبگوشت زهرماری از قامت انسان خارج شده و به یکی از موجودات خیالی و افسانه‌ای شناخته شده در باورها و قصه‌های فولکلور مردم جنوب کشور تبدیل گردیده است. در نسخه فعلی نمایش آبگوشت زهرماری حتی جنسیت شخصیت رمال‌الدوله نیز تغییر یافته است؛ به این ترتیب در این اثر نمایشی به جای یک رمال کلاهبردار و فرصت‌طلب حاضر در دربار سلطنتی شاهد حضور زن جادوپیشه‌ای به عنوان حکمران دریاها هستیم که عامل اصلی سقط شدن فرزند به دنیا نیامده خان بوشهر در شکم مادرش به شمار می‌رود. این تغییر شخصیت را می‌توان به عنوان یکی از نقاط قوت نمایش آبگوشت زهرماری قلمداد کرد؛ نخست به این دلیل که این شخصیت جدید به خوبی با بافت بومی داستان هماهنگ است و دوم به دلیل آنکه او حتی از شخصیت رمال‌الدوله در نمایشنامه اصلی آبگوشت زهرماری نیز بهتر و جذاب‌تر جلوه می‌کند.

در مجموع می‌توان تغییرات اعمال شده در داستان و شخصیت‌های نمایشنامه آبگوشت زهرماری برای تبدیل این اثر نمایشی به یک نمایش بومی و محلی را تا حد فراوانی موفق ارزیابی کرد. در واقع این تغییرات خللی در کیفیت داستان این نمایش نسبت به نمایشنامه اصلی ایجاد نکرده است. این تغییرات هنگامی که با موسیقی محلی و بومی خطه جنوب کشور همراه می‌شود، نمایش آبگوشت زهرماری را کاملا به یک نمایش بومی جنوبی تبدیل می‌کند.

روایت ماجراهای عمارت خان بوشهر توسط کارکنان آشپزخانه

نوع اجرای نمایش آبگوشت زهرماری به صورت بازی در بازی است؛ به این معنی که افراد حاضر در آشپزخانه عمارت خان بوشهر رخدادهای مهم خانه اربابی را برای یکدیگر و همچنین برای تماشاچیان این اثر نمایشی روایت می‌کنند و خود به ایفای نقش سایر ساکنان قصر یعنی افرادی نظیر خان بوشهر و همسر جوان او می‌پردازند. تلاش کارگردان و بازیگران این نمایش بر آن است که روایت حوادث عمارت اربابی به شکل طنز انجام شود و درونمایه این اثر نمایشی کاملا کمدی باشد.

این موضوع در برخی از صحنه‌ها نظیر به تصویر کشیدن حرمسرا یا حمام عمارت اربابی پررنگ‌تر جلوه می‌کند و کارگردان و بازیگران برای خنداندن تماشاچی از هر ترفندی که در آستین دارند بهره می‌گیرندو  در پاره‌ای اوقات توانسته‌اند در انجام این هدف موفق عمل نمایند، اما آنچه بیش از درونمایه کمدی یا تم شاد نمایش آبگوشت زهرماری به چشم می‌آید تلاش شخصیت‌های مختلف داستان برای توطئه‌چینی و انجام دسیسه بر علیه دیگران است.

اکثر شخصیت‌های حاضر در داستان فارغ از ذات نیک یا بد خود دستی در دسیسه‌چینی دارند و مدام برای انجام توطئه بر علیه یکدیگر به منظور رسیدن به اهداف مختلف فردی و جمعی برنامه‌ریزی می‌کنند. انجام دسیسه حتی برای رسیدن به اهداف در ظاهر مثبت نیز انجام می‌شود و به نظر می‌رسد ساکنان عمارت اربابی و اطرافیان خان بوشهر، که به نوعی نمایندگان جامعه خود به شمار می‌روند و اخلاقیات رایج و مرسوم حاکم بر جامعه را به تصویر می‌کشند، کاری جز دسیسه‌چینی ندارند و هنر دیگری به غیر از طرح‌ریزی توطئه و اجرای آن بلد نیستند. این موضوع بسیار بیشتر از ذات کمدی این نمایش جلب توجه می‌کند و حتی بیش از آن به دل می‌نشیند.

استفاده از اشیاء چند منظوره در صحنه نمایش

ظاهر نمایش آبگوشت زهرماری کم و بیش ساده است و پیچیدگی چندانی در اجزای مختلف آن نظیر طراحی صحنه و لباس یا نوع گریم بازیگران به چشم نمی‌خورد. اکثر اشیاء موجود در صحنه را لوازم آشنای آشپزخانه مانند ملاقه یا قابلمه تشکیل داده است که محیط آشپزخانه یعنی محل شکل‌گیری حوادث اصلی داستان و محل حضور شخصیت‌های کلیدی عمارت خان بوشهر را تداعی می‌کند. البته این اشیاء تنها برای تزئین صحنه به کار نرفته‌اند و گاه از آنها برای انجام کارهای مختلف و متفاوتی در طول اجرا استفاده شده است. به عنوان مثال قابلمه‌های آشپزخانه گاه به عنوان ظرف غذا و گاه در قالب کلاه شخصیت‌های حاضر روی صحنه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این ویژگی در مورد اشیاء دیگری نظیر ملاقه نیز مشاهده می‌شود؛ این شی علاوه بر استفاده به عنوان ملاقه، در برخی از صحنه‌های نمایش به عنوان قاشق و حتی وافور نیز به کار رفته است.

در مجموع می‌توان گفت که بسیاری از اشیاء موجود در صحنه نمایش آبگوشت زهرماری کاربردهای چندگانه‌ای دارند و هیچ کدام از آنها در طول اجرای این نمایش اضافه یا بدون استفاده جلوه نمی‌کند. در واقع نحوه استفاده از اشیاء در این نمایش کم و بیش شبیه به همان گونه‌های مختلف نمایشی است که در طول صحنه‌های مختلف این اثر، سبک آنها برای اجرا مورد استفاده قرار گرفته است. به بیان دقیق‌تر در صحنه‌های مختلف نمایش آبگوشت زهرماری شاهد نزدیک شدن نوع اجرای بازیگران به گونه‌های نمایشی متفاوتی نظیر سیاه‌بازی یا تعزیه‌خوانی هستیم. بر همین اساس اکثر موارد ظاهری نمایش آبگوشت زهرماری نظیر شکل طراحی صحنه، نحوه گریم بازیگران، کمیت و کیفیت لوازم و اشیاء موجود در صحنه و نوع استفاده از آنها نیز کم و بیش به گونه‌های نمایشی یاد شده شباهت دارد و نوعی حالت مینی‌مالیستی را تداعی می‌کند.

اگر مایل به مشاهده این اثر نمایشی هستید می‌توانید به صفحه اختصاصی نمایش آبگوشت زهرماری در پلتفرم تلویزیون تئاتر ایران مراجعه کنید و به تماشای آن بنشینید.

عوامل تولید نمایش آبگوشت زهرماری

نویسنده: آرش آبسالان

کارگردان و طراح صحنه و لباس: حسین اسدی

دراماتورژ: عقیل جماعتی

بازیگران: الهام چنانی، عبد بنانی، علی نبی‌ پور، میلاد سعیدی، عقیل جماعتی، زینب فخار، امیرمحمد شماسی

طراح نور: اسماعیل رضایی

طراح گرافیک و عکاس: محمدصادق زرجویان

موسیقی زنده: عماد عرب ‌زاده، علی قائدزاده، مسعود نسیمی