محسن سوهانی در نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو بررسی کرد :
ضرورت توجه به هویت ملی در هنرهای نمایشی
ایران تئاتر: هویت ملی در رسانه و منویات رهبری در نمایش رادیویی موضوع نخستین پنل سخنرانی از مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو بود.
بر طبق برنامه از پیش اعلام شده دانشگاه سوره با همکاری اداره کل هنرهای نمایشی رادیو و رادیو نمایش اقدام به برگزاری مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو کرده است. این مجموعه نشست ها در روزهای سه‌شنبه 27 و چهارشنبه 28 مهر ماه به صورت مجازی برگزار شد و در جریان آن تعدادی از فعالان دنیای هنرهای نمایشی که فعالیت مستمری در رادیو داشتند و در امر تولید برنامه‌های نمایشی این رسانه تجربیات متعددی اندوخته بودند، سخنانی را در قالب جلسات سخنرانی یک ساعته در مورد کم و کیف طراحی و تولید نمایش رادیویی مطرح کردند.
با توجه به اهمیت محتوای مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو طی روزهای آینده در قالب مطالب جداگانه در ایران تئاتر منتشر خواهد شد و سخنان هر نه صاحب‌نظری که در این نشست به ایراد سخنرانی پرداختند بازتاب خواهد یافت. مطلب پیش رو نخستین گزارش از سلسله گزارش های این نشست است .
جوهره رادیو در عصر همگرایی رسانه‌ها باقی خواهد ماند
در آغاز این سلسله نشست دکتر محمدحسین ساعی رئیس دانشگاه سوره آغاز کار مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو را اعلام کرد. او در ابتدای گفته‌های خود از بانیان برگزاری این مجموعه نشست و زحمات دکتر کاظم نظری سرپرست دانشکده هنر دانشگاه سوره تشکر کرد و پس از آن به بیان دو نکته پرداخت.
ساعی به عنوان نخستین نکته از سخنان خود بر نامیرایی رادیو تاکید کرد: «به عنوان نکته اول باید عرض کنم که ما اکنون در عصر همگرایی رسانه‌ها به سر می‌بریم و عده‌ای معتقدند که رسانه‌های قدیمی در حال حذف شدن هستند. این سخن صحیح نیست و باید قدری در آن تامل نمود. اگر رسانه‌هایی نظیر رادیو حذف شوند جوهره آنها در عصر همگرایی رسانه‌ها باقی خواهد ماند. بر این اساس حفظ محتوای رادیو که نمایش رادیویی یکی از مهم‌ترین نمونه‌های آن است لازم و ضروری خواهد بود.»
رئیس دانشگاه سوره در ادامه سخنان خود به وضعیت نمایش رادیویی پیش و پس از انقلاب اسلامی اشاره کرد: «پیش از انقلاب بحث نمایش رادیویی جدی بود و به آن توجه می‌شد اما در ابتدای انقلاب این بحث اندکی افول کرد و به حاشیه رفت. پس از آن نمایش رادیویی اهمیت خود را باز یافت و دوباره جدی شد. اکنون رسانه‌های شنیداری بار دیگر پرطرفدارند و مخاطبان خاص خود را دارند.»
ساعی به عنوان دومین نکته اصلی از سخنان خود بر لزوم استفاده از تجربیات افراد متخصص تاکید کرد: «ما به عنوان فعالان عرصه هنرهای نمایشی اهداف آرمانی داریم و باید از متخصصان ادبیات نمایشی و تجربیات آنها به شکل بهینه استفاده کنیم. برای اعتلای هنرهای نمایشی و بهبود وضعیت نمایش رادیویی باید از کارشناسان و هنرمندان استفاده کرد و فضایی را فراهم نمود تا امکان بهره‌مندی از تجربیات این دوستان میسر شود. دانشگاه سوره نیز در حال انجام این کار است و به فعالیت خود در این زمینه ادامه می‌دهد.»
تلاش برای پر کردن شکاف عرصه‌های نظر و عمل
پس از پایان سخنان رئیس دانشگاه سوره، دکتر زکیه السادات طباطبایی لطفی سرپرست معاونت پژوهشی این دانشگاه نیز سخنرانی کوتاهی داشت. او پس از تشکر از دست‌اندرکاران این برنامه و خوش‌آمدگویی به افراد حاضر در آن گفت: «یکی از اهداف اصلی این نشست پر کردن شکاف موجود در عرصه‌های نظر و عمل است که بین دانشگاه و جامعه وجود دارد. معمولا دانشجویان هنر پس از پایان تحصیلات خود و ورود به جامعه با چالش هایی مواجه می‌شوند که باید آنها را رفع کرد. هم‌نشینی بین اعضای رسانه و دانشگاه برای حل مسائل اجتماعی نیز یکی دیگر از اهداف این نشست است. علاوه بر آن دانشجویان می‌توانند با حضور در چنین گردهمایی‌ها و نشست‌هایی با شیوه‌های کارآفرینی آشنا شوند و اهداف خود را شناسایی کنند.»
با پایان یافتن سخنان سرپرست معاونت پژوهشی دانشگاه سوره، دکتر امیررضا نوری پرتو به عنوان مدیر گروه رشته ادبیات نمایشی دانشگاه سوره و دبیر این مجموعه نشست پس از تشکر از دکتر کیارش زندی مدیر گروه انیمیشن دانشگاه سوره که در این نشست حضور داشت از نخستین سخنران مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو یعنی دکتر محسن سوهانی دعوت به عمل آورد تا سخنان خود را ایراد کند. دبیر این مجموعه نشست هنگام معرفی دکتر سوهانی، که سرپرست اداره کل هنرهای نمایشی و رادیو نمایش است، به این نکته اشاره کرد که خاستگاه اصلی او رسانه و رادیو است و موفق به اخذ دکترای رسانه از دانشگاه صدا و سیما شده است.
فضای مجازی رسانه اصلی عصر حاضر
محسن سوهانی پس از تشکر از دانشگاه سوره که زمینه‌ساز طراحی و اجرای این مجموعه نشست بود به تایید سخنان دکتر طباطبایی پرداخت و گفت: «بین دانشگاه و فارغ‌التحصیلان آن با برنامه‌ریزان هنری شکاف آشکاری وجود دارد که باید برطرف شود.»
او در ادامه سخنان خود از فضای مجازی به عنوان اصلی‌ترین رسانه حال حاضر جهان نام برد: «عصر جدیدی آغاز شده است که زمینه‌ساز آغاز همگرایی رسانه یا همان کراس مدیا بوده است. در طول تاریخ معاصر همواره شاهد این حقیقت بوده‌ایم که هر رسانه نوظهوری رسانه‌های پیش از خود را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. به عنوان مثال رادیو پس از ظهور خود رسانه‌های مکتوب را به شدت تحت تاثیر قرار داد. اکنون نیز شرایط به همان منوال است و از امروز به بعد هر رسانه‌ای بیاید تحت تعامل با رسانه اصلی عصر حاضر یعنی فضای مجازی خواهد بود. به همین دلیل رسانه رادیو باید در قالب رسانه‌های صداپایه نوین فعالیت کند که یکی از آنها پادکست است.»
سرپرست اداره کل هنرهای نمایشی در ادامه سخنان خود به شباهت‌های موجود میان نمایش رادیویی و فضای مجازی اشاره کرد: «فضای مجازی تعاملی است و مخاطبان در آن حضور فعال دارند. نمایش رادیویی نیز چنین خاصیتی داشت و مخاطب آن خودش تصویرهای نمایش را در ذهن خود می‌ساخت. این ویژگی منحصر به فرد در ذات نمایش رادیویی وجود دارد و چیزی نمی‌تواند جای آن را بگیرد.»
او همچنین نقاط قوت نمایش رادیویی را در قیاس با سریال تلویزیونی یا فیلم سینمایی برشمرد: «عزیزان دانشجو اگر بخواهند در حوزه درام در سینما و تلویزیون فعالیت کنند با مشکلات فراوانی مواجه خواهند بود. به عنوان مثال برای ساخت سریال‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی تاریخی پروداکشن بزرگی نیاز است. اما در حوزه رادیو این مشکل وجود ندارد و می‌توان در مدت کوتاهی یک نمایش رادیویی تاریخی ساخت. بنابراین کسانی که در حوزه درام قصد فعالیت دارند بهترین حوزه برای آنها مشارکت در تولید نمایش رادیویی است. خاستگاه بسیاری از بزرگان این عرصه نیز رادیو بوده است.»
تاثیرگذاری هنر نمایش بر حوزه‌های سیاسی و اجتماعی
از جمله نکات مهمی که محسن سوهانی در سخنان خود به آن اشاره کرد تاثیر ادبیات نمایشی بر حوزه‌های مختلف اجتماعی بود: «ادبیات نمایشی تاثیر غیرمستقیمی در ذهن مخاطب دارد؛ تا جایی که شاهد ظهور پدیده‌های نوینی از قبیل درام تراپی یا تئاتر درمانی هستیم. در واقع درام حتی در حوزه پزشکی نیز تاثیر خود را به جا گذاشته است.»
او در ادامه به اهمیت نقش رسانه در دنیای سیاست اشاره کرد: «در دوران جنگ سرد اتحاد جماهیر شوروی نماینده تفکرات چپ و جهان غرب و آمریکا نماینده دیدگاه لیبرال بودند. در آن دوران یکی از دلایلی که غرب توانست بر شرق پیروز شود، تصویرسازی‌های انجام شده در تولیدات سینمایی و نمایشی بود که سهم بزرگی در تاثیرگذاری بر افکار عمومی مردم جهان داشتند. در دنیای امروز نیز شاهد توسعه روزافزون رسانه و شبکه‌های اجتماعی و پدید آمدن مفاهیمی نظیر دهکده جهانی و جهانی شدن هستیم. در این دوران کسانی برنده خواهند بود که بودجه فراوانی در عرصه رسانه دارند و می‌توانند بر دنیا تاثیر بگذارند.»
ضرورت توجه به هویت ملی در هنرهای نمایشی
بحث هویت ملی یکی دیگر از نکاتی بود که سوهانی در خلال صحبت‌هایش به آن اشاره کرد: «مسائلی مانند سرزمین، قلمرو، نژاد، زبان، میراث ملی، اسطوره‌ها و قهرمانان مواردی هستند که در بحث هویت ملی باید به آنها توجه داشت. در دورانی که نام ماهواره به عنوان رسانه اصلی و تاثیرگذار مطرح شد شاهد پدیده‌ای به نام تهاجم فرهنگی بودیم. ما سعی کردیم آن را به عنوان یک تهاجم ابزاری نگاره کنیم که شیوه درستی نبود. ما نباید با ابزار فرهنگی رودررو مقابله کنیم، بلکه باید سوار بر آن شویم و آن را با هویت ملی خود تطبیق دهیم یا به نوعی بومی‌سازی کنیم. فخرالدین شادمان در دهه بیست کتابی به نام تسخیر تمدن فرنگی نوشت که کتاب بسیار خوبی است. در این زمینه فیلم مستندی نیز چند سال قبل ساخته شد که ظهور و بروز ماهواره را در بسیاری از نقاط ایران، از نقاط مرزی و مناطق عشایرنشین گرفته تا پایتخت، بررسی و نگاه می‌کرد. این فیلم نیز فیلم خوبی بود و نشان می داد که چگونه ماهواره می تواند بر زندگی روزمره مردم تاثیر بگذارد.»
او در ادامه به صحبت در مورد جنگ نرم پرداخت و گفت: «روز ۲۲ مارس سال ۲۰۰۷ تاریخ مهمی در امر مقابله دشمن با ایران بود. در این تاریخ سنای آمریکا جلسه‌ای در مورد ایران برگزار کرد که در آن به جای حمله نظامی گزینه جنگ نرم مدنظر قرار گرفت. این همان چیزی است که به آن آنفلوانزای نیویورکی می‌گوییم و دکترین آمریکا در مورد ایران است. نفرت از ملیت ایرانی و تحقیر پاسپورت ایرانی یا نفرت از دین و نفرت از مسئولان نظام جزو این دکترین است. نفرت مردم از مردم با ایجاد تنش‌های قومی و مذهبی و نفرت از حکومت جمهوری اسلامی نیز دیگر بخش‌های این دکترین را تشکیل می‌دهد.»
سوهانی راه مقابله با این پدیده را تقویت هویت ملی دانست و افزود: «پدیده تفرقه بیانداز و حکومت کن یکی از روش‌های استعمار برای ایجاد بالکانیزاسیون یا تجزیه کشورها به بخش‌های کوچک و سلطه بر آنها است. از همین بالکانیزاسیون جنگ هوشمند به وجود آمد که شامل جنگ همه جانبه از قبیل جنگ نرم و سخت است. همین جنگ هوشمند بود که موجب فروپاشی یوگسلاوی شد. این سیاست در مورد ایران نیز وجود دارد. اکنون جنگ هیبریدی و ترکیبی و همه‌جانبه بر علیه ایران به راه افتاده که شامل تحریم و ایجاد تنش در نقاط مرزی کشور مانند افغانستان و آذربایجان و تهدید به حمله نظامی بر علیه ایران است. اما نقطه اصلی این جنگ هجوم رسانه‌ای است. ما می‌توانیم برای مقابله با این هجوم رسانه‌ای هویت ملی را تقویت کنیم.»
ضعف ما نسبت به ترکیه در بازخوانی جذاب و دراماتیک تاریخ
محسن سوهانی در ادامه سخنان خود گفت: «بحث تاریخ و بازخوانی آن با روایت جذاب و دراماتیک می‌تواند در مقابله با جنگ نرم موثر باشد. امنیت، اطلاعات و رسانه سه ضلع مثلث دفاع است که در مقابله با جنگ نرم تاثیر دارد. رسانه می‌تواند اطلاعات را طبقه‌بندی کند و در بحث جنگ روایت موثر عمل کند. اکنون شاهد ارائه روایت‌های مختلفی از تاریخ و وقایع آن هستیم و هر کدام از آنها که جذاب تر باشد برنده است و نفوذ بیشتری در بین مردم دنیا دارد. به عنوان مثال در ترکیه شاهد ساخت سریال‌های مختلفی با موضوع تاریخ و هویت ملی هستیم که توانسته‌اند قیام عثمان و قیام طغرل را با اغراق و اسطوره‌سازی محبوب کنند. این سریال‌ها علاوه بر بحث فرهنگی در بحث اقتصادی نیز موفق عمل کرده‌اند و موجب شده‌اند که ترکیه در صنعت سریال سازی جهان رتبه دوم را به خود اختصاص دهد.»
او همچنین تاثیر این سریال‌ها بر سایر کشورها را برشمرد و تصریح کرد: «پاکستان تحت تاثیر این سریال‌ها مجسمه طغرل را ساخت که حتی مورد توجه رئیس جمهور ونزوئلا نیز قرار گرفت. ترکیه در حال تقویت هویت ملی خود است و حتی آن را به دنیا صادر می‌کند. ما تا امروز عملکرد خوبی در این زمینه نداشته‌ایم؛ در حالی که بستر مناسبی مانند افغانستان و تاجیکستان که کشورهای فارسی‌زبان محسوب می‌شوند برای انجام این کار فراهم است.»
مفهوم گفتمان انقلاب اسلامی
سوهانی در بخش پایانی سخنان خود گفت: «توجه به منویات مقام معظم رهبری در کلیت شامل توجه به مفهوم گفتمان انقلاب اسلامی است و در جزئیات مفاهیمی نظیر تمدن‌سازی هویت اسلامی و گام دوم انقلاب را در بر می‌گیرد که این موضوع خود هفت فصل را شامل می شود و در بهمن 1397 توسط رهبر در آستانه چهل سالگی انقلاب مطرح شد. اگر قرار باشد این مفاهیم اثرگذار باشند باید ترجمه خوبی از آنها به زبان هنر و رسانه وجود داشته باشد که این کار علاوه بر خلاقیت نیاز به دانش دارد. این یک دانش–مهارت است که هم نیاز به مهارت و هم هنر دارد و یک انسان چند وجهی و چند بعدی قادر به انجام این کار است. چنین انسان‌هایی را در قدیم حکیم می‌نامیدند. امروز نیز باید چنین نیرویی پرورش داده شود و این کار دانشگاه است. در این صورت می‌توان ترجمه‌های خوبی از این مفاهیم به زبان هنر داشت. معمولا ما در تبدیل این مفاهیم به هنر دچار درشت‌گویی می‌شویم که موجب می‌شود حاصل کارهای ارزشی به اثری شعاری تبدیل گردد. در حالی که باید خلاقیت و ظرافت بیشتری برای ترجمه این مفاهیم به زبان هنر و نمایش داشت. به طور خلاصه باید یک شکل زیبای هنری برای عرضه این مفاهیم در قالب آثار تصویری و نمایشی وجود داشته باشد و ما از آن استفاده کنیم.»
در بخش پایانی نخستین پنل از مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو، محسن سوهانی به پرسش‌های شنوندگان این پنل و دبیر آن یعنی امیررضا نوری پرتو پاسخ داد. نخستین پرسش این بود: «بحث ما بحث ادبیات نمایشی است و با توجه به اینکه خود شما فیلمنامه‌نویس و نمایشنامه‌نویس هستید، این هویت ملی را چگونه می‌توان دراماتیک کرد تا جنبه شعاری نداشته باشد؟ برخی از دانشجویان می‌خواهند موضوعات انسانی را وارد آثار خود کنند اما از این می‌ترسند که حاصل کارشان شبیه سریال‌ها یا سایر آثاری شود که در فضای مجازی آنها را مسخره می‌کنند. راه حل پیشنهادی شما برای این مسئله چیست؟»
محسن سوهانی به این پرسش چنین پاسخ داد: «کارهای سفارشی و وجود نگاه سفارشی موجب می‌شود که موضوعات مهم در حد شعار باقی بماند. معمولا ترجمه این موضوعات به زبان هنر به افراد کم دانش واگذار می‌شود و آنها نمی‌توانند به خوبی از پس این کار بر آیند. در این راه ما نیاز به یک نیروی انسانی خلاق داریم. ترجمه به زبان هنر و نمایش باید خلاقانه باشد. تربیت چنین نیرویی کار یک روز و دو روز نیست. مثلا در بدن‌سازی اگر پنج سال کار مستمر کنیم اتفاق خوبی برای بدنمان می‌افتد. در هنر نیز نیاز به تمرین و ممارست طولانی مدت داریم. دکتر اباذری پیش از این به موضوع خوبی اشاره کرده و گفته بود که اشتباه بزرگ ما این بود که تاریخ را در رسانه کنار گذاشتیم و یا برخی از وقایع تاریخی را بسیار اغراق شده به تصویر کشیدیم. مثلا ساواکی‌ها را در آثار نمایشی بسیار احمق و بی‌دست و پا جلوه دادیم. به همین دلیل شاهد تربیت نسلی بودیم که خالی از نگاه تاریخی است. باید نگاهی منصفانه به وقایع تاریخی داشت و آنها را درست به تصویر کشید. در ترکیه برخی از فیلمنامه‌نویسان مانند مهمت بوزداغ آشنایی کاملی با تاریخ دارند. در دانشگاه باید افرادی که به تاریخ آشنایی دارند و در عین حال درام‌نویس خوبی هستند را شناسایی کرد و توانایی آنها در نگارش متن‌هایی از قبیل طنز یا تاریخی را شناسایی کرد و وظایف مرتبط با توانی‌شان را به آنها سپرد. همچنین باید زحمت کشید و چنین افرادی را تربیت کرد.»
پرسش دیگری که با سوهانی مطرح شد این بود که «جای اساطیر و پهلوانان ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی، چه پیش از اسلام و چه پس از آن، در تولیدات نمایشی ما خالی است و می‌توان از آنها در ادبیات نمایشی استفاده کرد. آیا اراده‌ای برای انجام این کار وجود دارد؟ آیا عزمی وجود دارد که پهلوانان و اساطیر را به داستان‌ها و آثار نمایشی آورد؟ در حال حاضر این‌طور به نظر می‌رسد که اراده‌ای برای انجام این کار وجود ندارد. آیا این اراده در ادامه به وجود خواهد آمد؟»
و پاسخ او این بود: «من از جانب رسانه ملی نمی‌توانم صحبت کنم. اما در جایگاه مقام مسئول اداره کل هنرهای نمایشی باید بگویم که ما به این مقوله نگاه کاملا جدی داریم. دکتر رهبر را نیز به همین دلیل برگزیدیم و دلیل همکاری ما با او همین موضوع است. در نشست امروز ما فقط کلی‌گویی کردیم چون زمان این جلسه محدود بود. اما باید بگویم که در دفتر ادبیات نمایشی هدفمان همین است. در هیچ حوزه‌ای یک‌جانبه گرایی جواب نمی‌دهد و باید به مسائل دید ۳۶۰ درجه وجود داشته باشد. ما می‌خواهیم نویسندگان صاحب سبک را پرورش دهیم. سبک شخصی خود از تقلید آغاز می‌شود و ما ابتدا باید از دیگران تقلید کنیم تا به سبک اختصاصی خود دست یابیم. دفتر ادبیات و هنرهای نمایشی به روی افراد خلاق باز است و آنها می‌توانند به این محل مراجعه کنند تا با تمرین و ممارست به نویسندگان صاحب سبک در رسانه‌هایی نظیر صدا و سیما تبدیل شوند. آنها می‌توانند تشریف بیاورند این‌جا و پروسه‌‌های آموزشی را طی کنند و به هنرآموزی بپردازند تا فکر و خلاقیت خود را بروز دهند. ما در خدمت هنرمندانیم و این باعث افتخار ما است.»
در مطالب بعدی ایران تئاتر به سایر بخش های مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو خواهیم پرداخت و محتوای سخنرانی کارشناسان آنها را در ایران تئاتر بازتاب خواهیم داد.
