امین رهبر در نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو بررسی کرد:
فلسفه اخلاق در هنر ایران از آغاز تا امروز
ایران تئاتر: اخلاق در ادبیات نمایشی و نمایش رادیویی، موضوع پنجمین پنل از مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو بود که با سخنرانی امین رهبر برگزار شد.
به گزارش ایران تئاتر این هماندیشی دو روزه به همت دانشگاه سوره و با همکاری اداره کل هنرهای نمایشی رادیو و رادیو نمایش برگزار شد. در این مطلب محتوای سخنرانی پنجمین جلسه از این هماندیشی بازتاب مییابد که موضوع آن اخلاق در ادبیات نمایشی و نمایش رادیویی بود.
امین رهبر یکی از مدیران جوان عرصه هنرهای نمایشی است و در حال حاضر مدیریت دفتر ادبیات نمایشی رادیو نمایش را بر عهده دارد. او در رشته فلسفه هنر موفق به اخذ مدرک دکترا شده است و موضوع پایان نامهاش در این مقطع بازنمایی اخلاق در هنر است.
فلسفه اخلاق در هنر ایران از آغاز تا امروز
امین رهبر سخنان خود در نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو را اینگونه آغاز کرد: «بنیادیترین تفکری که ذهن بشر را از یونان باستان تا به امروز درگیر کرده، این است که انسان چگونه اخلاقگرا میشود؟ این مسئله در جامعه ما نیز اهمیت فراوانی دارد و تنها مختص به یونان باستان نیست. برای داشتن نگاه تاریخی به این موضوع باید این حقیقت را بدانیم که ایرانیان باستان با وجود تسلطی که بر فلسفه داشتند، آن را کنار گذاشتند و هنر را برای انتقال مفاهیم مد نظر خود انتخاب کردند. ما این پیشفرض را پذیرفتهایم که هنر نمایش برای حمله به رذائل جامعه و پیشبرد اخلاق استفاده میشود. حال باید دید هنر چگونه میتواند اخلاق را بازتاب دهد. در این بحث دو دیدگاه عمده وجود دارد. دستهای از کارشناسان معتقدند که هنر یک جریان سیال و آزاد است و اگر مفهومی بخواهد وارد آن شود، مفهوم ذاتی هنر نزول مییابد. اما گروه دیگری نیز هستند که نظر متفاوتی دارند. آنها معتقدند که آثار هنری بر اساس اهداف معینی تولید میشود و این اهداف باید بر اساس اخلاق باشد تا جامعه را به کمال برساند.»
او در ادامه اظهارات خود به بیان تعریف اخلاقگرا از هنر نمایش پرداخت: «تعریف ما از نمایش چیست؟ هنر نمایش آینه تمام نمای جامعه واقعی است و میتواند انتقال پیام را بر عهده بگیرد. نمایشنامهنویسان در طول تاریخ توانستند از درام سود بجویند و مسائل اخلاقی را در بعد هنر به کار ببرند. وقتی ما با چنین خوانشی از هنر نمایش سر و کار داریم میتوانیم اخلاق را در هنر به کار ببریم.»
فلسفه اخلاق در طول زمان
بخشی از سخنان امین رهبر به تشریح دیدگاه فیلسوفان یونان باستان به هنر اختصاص داشت و گفت: «فلسفه اخلاق به عنوان یک حکمت تاثیرگذار عملی در زندگی ما از توانشهای عملی تاثیر میپذیرد. این فلسفه اخلاق از زمان افلاطون و ارسطو و سقراط وجود داشته و در ذات خود طریق زیستن و رسیدن به رستگاری را مطرح کرده است. آنها معتقد بودند که هنر باید سودمند باشد. افلاطون و سقراط به غایتمندی هنر و جنبههای اخلاقی آن توجه داشتند؛ هرچند که در کل هنر جایگاه والایی نزد سقراط و افلاطون نداشت. اما ارسطو هنر را دارای کارکرد خردمندانه میدانست و معتقد بود که هنر برای تربیت جامعه سودمند است. او به کاتارسیز توجه داشت و هنر را از بعد فردی مینگریست؛ در حالی که افلاطون و سقراط به جنبههای اجتماعی هنر توجه داشتند و به بعد اجتماعی آن معتقد بودند. یکی از اهداف مهم هنر رستگاری فردی و اجتماعی است. ارسطو یکی از کارکردهای هنر را جنبه اخلاقی آن میدانست. پس میتوان نتیجه گرفت که آموزههای اخلاقی برای تربیت جامعه و فرد قابل استفاده است. بعد اخلاقی هنر میتواند راهی به سوی رستگاری باشد و بعد بسیار مهمی است. این نتایج بر اساس رویداد و توالی تاریخی است و ما اینگونه به آن دست پیدا کردیم.»
او در مورد توجه به بعد اخلاقی هنر گفت: «اخلاق در هنر و ادبیات نمایشی نمیتواند نادیده گرفته شود. میتوان فلسفه اخلاق و آموزههای اخلاقی را شناخت و از آن بهرههای فراوان گرفت. اگر بر اساس این فلسفه جلو برویم به نتایج بسیاری میرسیم؛ مثلا دروغ گفتن کار خوبی نیست.»
لزوم شناخت فلسفه اخلاقی زمانه توسط هنرمند
امین رهبر در مورد وظایف اخلاقی هنرمند اظهار داشت: «هنرمند باید با زمانه پیش برود و فلسفه اخلاقی زمانه خود را بشناسد و از آن استفاده کند. فلسفه اخلاق میتواند جامعه را به رستگاری برساند که این یکی از جنبههای اخلاق است. رعایت فلسفه اخلاق میتواند یک هویت ملی به اثر ببخشد. اگر بخواهیم مفاهیم غربی را وارد اثر نمایشی کنیم میبینیم حاصل کار اثر آشفتهای است که از هویت ملی در آن خبری نیست. ما باید یک چارچوب هنری اخلاقی در هنر بسازیم و آن را در آثار هنری به کار ببریم. حکمت ایرانی و اسلامی میتواند دنیا را متحول کند.»
او در این زمینه به تفاوت شرق و غرب اشاره کرد و گفت: «در غرب تنها از طریق علم جلو میروند و مباحث را بر اساس آن میسنجند و به نتیجه میرسند؛ اما در حکمت ایرانی نوعی شاعرانگی وجود دارد. بحث اخلاق و هنر در حکمت ایرانی یک دور هرمنوتیک دارد؛ یعنی از اخلاق به حکمت و از حکمت به اخلاق میرسیم که این دور یک دور باطل نیست. در معماری ایرانی جدا از بحث زیباییشناسی به حقایق نیز اشاره میشود. در واقع هنر ایرانی جنبه شناختی و تعلیمی دارد. مثلا در شاخه معماری شاهد آن هستیم که سازنده یک مسجد توانسته است هنر خود در معماری را بر اساس یک زیباییشناسی که ناشی از حکمت ایرانی است تعریف کند و مسجد را بر طبق آن بسازد. خرد در هنرمند ایرانی وجود دارد و ایرانیان هنر را با خرد جلو بردهاند و خرد یک زیبایی خاص در تمدن ایرانی – اسلامی است.»
بهرهمندی از اصول اخلاقی هنر
امین رهبر در مورد نوع بهرهمندی از اصول اخلاقی هنر اظهار داشت: «وقتی ما از اصول اخلاقی هنر بهره میبریم باید دید این اصول چه اهمیتی در هنر داشته است. از دیرباز و در ایران کهن همواره اخلاق مقوله اصلی جامعه ایرانی بوده است. محل اصلی بروز این اخلاق همیشه در سخن بوده است که امروز به آن ادبیات میگوییم. ایرانیان همواره به پند و اندرز اهمیت میدادند و این امر را از طریق سخن بازتاب میدادند. بنابراین امروز هر گاه از سخن حرف میزنیم منظور همان ادبیات است. سخن به خودی خود یک بار اخلاقی دارد. جدا از این تقسیمبندی نکته پنهانی در سخن وجود دارد که میتوانیم آن را کشف کنیم. سخن علاوه بر آنکه پیامی برای رستگاری ما در خود دارد، حاوی خرد است. در چنین شرایطی جامعه با سخنور آگاهی سر و کار دارد که جامعه را میسازد و میتواند در مسیر نیکی و سلامت، جامعه را به رستگاری برساند. سخن انسانساز و جامعهساز است.»
او در باب میزان اهمیت ادبیات در جامعه ایران گفت: «ادبیات از دیرباز در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت فراوانی داشته است. جنبههای ادبی و انسانسازی که در هنر وجود دارد از قدیم با ما گره خورده است؛ اما برای استفاده از آن در ادبیات نمایشی باید از خرد بهره جست. چون اگر خرد نباشد نتیجه نهایی اثر فاخری نخواهد بود. سخن برای رستگاری به زبان میآید یا روی کاغذ ثبت میشود و شکل اندرزگونه و نقشی شبیه به پندنامه دارد. سخن از نظر ایرانیان باستان باید موجز و چکیده بیان گردد و نباید طولانی باشد. از این بحث میتوان به یک فرم هنری هم رسید که غربیها به آن مینیمال میگویند. کوتاهی و چکیدگی هنر در ایران کهن به قدری معنی داشت که گاه جملهای را روی انگشتر حک میکردند.»
رهبر به جنبههای دیگری از ارزش سخن در بین ایرانیان اشاره کرد: «تمدن کهن ایرانیان با تمدن اسلامی پیوند خورده و سخن نزد ایرانیان همواره ارزشی مانند گوهر داشته است. این موضوع به ما نشان میدهد که سخن تا چه اندازه برای ایرانیان حائز اهمیت بوده است. جلوهگاه خرد در سخن است و ارج نهادن به آن خود را در اخلاق نشان میدهد. سخنی که حاوی خرد است اخلاق را با خود منتقل میکند و به آثار هنری هویت میبخشد و آنها را فاخر میسازد.»
او همچنین بحث غیر انحصاری بودن خرد در ادیان را مطرح کرد و گفت: «گفتههای ما به این معنی نیست که خرد تنها در نزد ایرانیان یا دین آنان مورد توجه قرار داشته است؛ بلکه در ادیان دیگری مانند یهود و مسیحیت نیز خرد مورد توجه قرار گرفته است. در تمدن ایرانی و تفکر ایرانی ما اول باید خرد را بیابیم تا به معبود برسیم ولی در ادیان دیگر برعکس است و شما ابتدا باید به معبود برسید تا خردمند شوید.»
اهمیت اخلاق نزد شاعران ایران زمین
امین رهبر در سخنان خود از فردوسی و سعدی نیز نام برد و گفت: «در آثار سعدی مطرح کردن فضایل اخلاقی به اوج خود میرسد. ادبیات ایران حاوی پیامهای اخلاقی فراوانی است و خرد در آنها به خوبی مشاهده میشود. حال باید دید این اخلاق و سخن که با خرد همراه است تا چه حد میتواند به هویت اثر هنری کمک کند. اگر شاهنامه فردوسی را بنگریم به این نتیجه میرسیم که حاوی سخنان خردمندانه فراوانی است. فردوسی یک اثر ملی را تولید کرده که در ادامه به یک اثر جهانی و جهانشمول تبدیل شده است. شاهنامه به دلیل آنکه هویت ایرانی دارد جهانشمول است؛ چون کس دیگری نمیتواند آن را خلق کند.
او در ادامه همین بحث توضیح داد: «هنر چیزی جز کشف و شهود نیست و به کمک آن میتوانیم جامعه را بشناسیم. هنرمندان ما در همان دوران کهن به کمینهگرایی یا مینیمالیسم رسیده بودند و پس از آن به فرمهای جدیدی دست یافتند؛ یعنی آنها علاوه بر محتوا به فرم نیز اهمیت میدادند. توجه به فرم میتواند موجب آن گردد که اثر فاخری تولید شود که در آن از کلیشههای نخنما فاصله گرفته شده باشد. هنرمند باید سختی بکشد تا اثر فاخر تولید کند. گنجاندن پیام اخلاقی در اثر هنری کار سختی نیست اما اگر بخواهیم این کار را خردمندانه انجام دهیم سخت خواهد بود و به تلاش و ممارست فراوانی نیاز است.»
بخش پایانی سخنرانی دکتر امین رهبر به شنیدن پرسشهای حضار و پاسخ دادن به آنها اختصاص داشت. یکی از پرسشهای مطرح شده این بود: چون شما علاوه بر تدریس در زمینه ادبیات نمایشی کار اجرایی هم داشتهاید، لطفا بگویید برای نمایشنامهنویسی در رادیو باید چه کاری انجام داد و چگونه میتوان انواع متن را تبدیل به نمایش کرد و با رادیو نمایش همکاری نمود؟
پاسخ امین رهبر به این پرسش: «اداره کل هنرهای نمایشی رادیو سالانه حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت کار تولیدی دارد و حجم بالایی از نمایش را تولید میکند. اینجا محل مناسبی برای فعالیت نمایشی است و علاقهمندان میتوانند به این جا بیایند و با ارائه متون خود توانشان را بسنجند و محک بخورند. برخلاف تصور عدهای نوشتن برای رادیو کار آسانی نیست. با اینکه پایه و اساس نوشتن متن برای رادیو و نمایش رادیویی با فیلمنامهنویسی یکی است، اما شما در نوشتن متن نمایش رادیویی به تکنیک بیشتری نیاز دارید. اداره کل هنرهای نمایشی رادیو و دفتر ادبیات نمایشی رادیو نمایش یک محیط آموزشی نیست. در اینجا دبیران ما تنها میتوانند علاقهمندان را راهنمایی و هدایت کنند. این آموزش باید در دانشگاه داده شود که متاسفانه چندان مورد توجه قرار نمیگیرد. در مجموع دانشجویی که حس میکند جوهر نوشتن دارد درهای رادیو به روی او باز است. دفتر ادبیات نمایشی در خدمت تمام دانشجویان است و در آن به روی تمام آنان باز است. ما نویسندگان خوبی در رادیو داریم و کمبود نویسنده نداریم، اما هیچ اشکالی ندارد که تعداد آنها افزایش یابد.»
پرسش بعدی مطرح شده این بود: اگر ممکن است توضیح دهید چه زمینه تحقیقی خاصی در رادیو نمایش نیاز است که تا کنون به آن پرداخته نشده است؟
پاسخ امین رهبر به این پرسش: «در بحث ادبیات نمایشی رادیو یکی از معضلاتی که وجود دارد و ما با آن مواجهیم این است که رادیو بیش از حد خود را به فرمهای کلاسیک محدود کرده است. فرمهای دیگری نظیر مینیمال و سورئال و امثال آن در رادیو زیاد مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین ژانرهای ادبی مختلف نظیر سورئال و مانند آن موضوع خوبی برای نوشتن رساله است. البته اگر منظور پرسش شما نوشتن رساله و پایاننامه باشد. اما اگر مقصود اصلی رساله نباشد و منظور این باشد که ما تاکنون در رادیو به سراغ کدام مضامین اخلاقی نرفته ایم و در آن کمبود داریم باید بگویم چنین کمبودی وجود ندارد و تا امروز اکثر مفاهیم اخلاقی در رادیو توسط نویسندگان نمایش رادیویی مورد توجه قرار گرفته است.»
دیگر پرسش مطرح شده در این نشست از این قرار بود: آیا آرشیو نویسندگی سالیان قبل رادیو موجود است و امکان دسترسی به آن وجود دارد؟
پاسخ امین رهبر به این پرسش: «بله ما آرشیو کامل متون نمایشی را از حداقل بیست سال قبل به این سو داریم. اما به لحاظ حقوقی امکان انتشار آن را نداریم. با این حال اگر کار شما دانشجویان جنبه پژوهشی داشته باشد و به این دلیل بخواهید به آرشیو مذکور دسترسی یابید، با آوردن نامهای از دانشگاه خود برای ما امکان دسترسی به این آرشیو برایتان فراهم میشود و ما میتوانیم متون نمایشی را در اختیارتان قرار دهیم.
آخرین پرسش مطرح شده در این نشست این بود: اگر به عنوان نمایشنامهنویس و نویسنده متن نمایش رادیویی در سبکهای مختلفی مانند سوررئال طبعآزمایی کنیم، در صورت برخورداری متن از کیفیت بالا آیا رادیو نمایش آن را قبول میکند و حاضر به تولید آن خواهد بود؟
پاسخ امین رهبر به این پرسش: «با حضور مدیریت جدید رادیو نمایش در راس کار ما از سبکهای جدید استقبال میکنیم و دکتر سوهانی نیز به ما سفارش اکید کردهاند چنین کاری را انجام دهیم. اما باید توجه داشت که رادیو ذیل رسانه تعریف میشود و نمیتوان به دلخواه برای آن متن نوشت. شما برای نوشتن متن باید از رادیو سفارش دریافت کنید. اما من نیز با شما موافقم که تاکید بیش از اندازه بر رئالیسم در رادیو تاثیر بدی بر مخاطب گذاشته است. در مجموع ما از وجود آثار بدیع و تازه برای رادیو استقبال میکنیم.»
در مطالب بعدی ایران تئاتر به سایر پنلهای مجموعه نشست تحلیل ساختار، محتوا و جایگاه ادبیات نمایشی در رادیو خواهیم پرداخت و محتوای سخنرانی کارشناسان این هماندیشی را در ایران تئاتر بازتاب خواهیم داد.