نگاهی به ظرفیت‌های نمایشی رمان‌هایی با موضوع واقعه سیزده آبان
داستان های پر اشک برچشم در انتظار صحنه
ایران تئاتر- سد رضا حسینی : بسیاری از مناسبت‌های تقویمی ایران با حوادث تاریخی مهمی گره خورده‌اند و به همین دلیل قابلیت فراوانی برای بازتاب در هنرهای نمایشی دارند. روز سیزده آبان که روز دانش آموز نام گرفته است نیز از این قاعده مستثنی نیست.
دلیل نامگذاری روز دانش آموز وقایعی است که در روز سیزده آبان ۱۳۵۷ اتفاق افتاد و دانش آموزان در بطن و متن آن حضور داشتند. در پاییز و زمستان سال پنجاه و هفت به دلیل حاکم بودن جو و فضای انقلابی بر کشور اکثر دبیرستان‌ها تعطیل شده بود و این تعطیلی به دانشگاه نیز سرایت کرد. اما بسیاری از دانشجویان و دانش آموزان پس از تعطیلی دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها همچنان در محل تحصیل خود حاضر می‌شدند و به انجام حرکت‌های اعتراضی و فعالیت سیاسی می‌پرداختند. این اقدامات در روز سیزده آبان ۵۷ منجر به شکل‌گیری تظاهرات گسترده‌ای بر علیه حکومت شاه شد که مبداء آن دانشگاه تهران بود.
دانش آموزان آغازگر واقعه سیزده آبان
واقعه سیزده آبان توسط جمعی از دانش آموزان دبیرستانی تهران آغاز شد. در شرایطی که بسیاری از دبیرستان‌های تهران در آبان سال ۱۳۵۷ تعطیل شده بود، هنوز تعدادی از مراکز آموزشی به کار خود ادامه می‌دادند. دانش آموزان این دبیرستان‌ها در صبح روز ۱۳ آبان مدارس را تعطیل کردند و به سمت دانشگاه تهران به راه افتادند. در بین راه بر تعداد جمعیت افزوده شد و عده زیادی از جوانان به دانشجویان معترض دانشگاه تهران پیوستند. این اتفاق موجب نگرانی ارتش شد و سربازان ارتشی برای متفرق کردن جمعیت به سمت دانشگاه تهران گسیل شدند. در خیابان‌های منتهی به دانشگاه مردم عادی نیز به دانش آموزان و دانشجویان پیوستند و عده‌ای از آنها وارد دانشگاه تهران شدند.
ارتش برای متفرق کردن جمعیت ابتدا از شلیک هوایی و پرتاب گاز اشک‌آور استفاده کرد. اما جمعیت معترض قصد خروج از دانشگاه تهران و گسترش تظاهرات به سطح شهر را داشت. واکنش ارتش نه تنها کمکی به آرام شدن اوضاع نکرد که بر شدت تنش و درگیری افزود. به دلیل هجوم سربازان به جمعیت عده‌ای از مردم معترض به دانشگاه تهران بازگشتند و تعداد دیگری از آنها در خیابان‌های اطراف دانشگاه پراکنده شدند. با ادامه یافتن درگیری بین مردم و نیروهای نظامی سربازان ارتش وارد دانشگاه تهران شدند و به برخورد مستقیم با جوانان معترض پرداختند.
سرخ شدن رنگ سیزده آبان
واقعه 13 آبان 57 با شدت گرفتن درگیری سربازان ارتش با دانشجویان و دانش آموزان در دانشگاه تهران رقم خورد. این واقعه تعدادی کشته و زخمی به جا گذاشت که در تعداد آن اختلاف نظر وجود دارد. جوانان معترضی که در بعد از ظهر روز سیزده آبان تظاهرات را به خیابان‌های اطراف دانشگاه تهران کشاندند، از کشته شدن ۶۵ نفر در جریان درگیری‌های صبح آن روز خبر دادند. اما مقامات رسمی و فرمانداری نظامی تهران در همان روز این ادعا را شایعه خواندند و اعلام کردند که در جریان درگیری‌های واقعه سیزده آبان کسی کشته نشده و تنها سه نفر زخمی شده‌اند.
بنابر اسناد و آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی در روز سیزده آبان ۱۳۵۷ دو نفر به نام‌های مصطفی حاجی و سید مهدی سید فاطمی در جریان تظاهرات کشته شدند که نفر دوم تنها ۱۷ سال داشت و دانش آموز دبیرستان عدل در منطقه نازی آباد تهران بود. بر اساس اطلاعات بنیاد شهید سید مهدی سید فاطمی در سال ۱۳۴۰ متولد شده بود و در رشته علوم طبیعی تحصیل می‌کرد. جزئیات واقعه 13 آبان 57 یعنی وقایع صبح تا غروب این روز و همچنین اتفاقات آغاز تا پایان زندگی این دانش آموز نوجوان میتواند در آثار نمایشی بازتاب یابد.
نامگذاری سیزده آبان به عنوان روز دانش آموز
واقعه سیزده آبان 57 پیامدهای فراوانی داشت و پایه‌های حکومت شاه را سست‌تر از قبل کرد. تصاویر تظاهرات روز سیزده آبان برخلاف اعتراضات مشابه پیش از آن در همان شب از تلویزیون ایران پخش شد و بازتاب گسترده‌ای بین مردم یافت. بلافاصله پس از این واقعه دکتر سید ابوالفضل قاضی شریعت پناهی وزیر علوم کابینه جعفر شریف امامی از مقام خود کناره‌گیری کرد. او خود یک فرد دانشگاهی بود و سابقه تدریس در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران را داشت.
دولت شریف امامی نیز پس از سیزده آبان ۱۳۵۷ دوام نیافت و یک روز پس از این واقعه یعنی در روز ۱۴ آبان به پایان راه رسید. دولت او که با شعار آشتی ملی بر سر کار آمده بود با واقعه ۱۷ شهریور آغاز و با واقعه ۱۳ آبان 57 به پایان رسید. تنها دو روز بعد از این واقعه یعنی در روز ۱۵ آبان بود که محمدرضا شاه پهلوی در سخنرانی تلویزیونی تاریخی خود به بیان جمله معروف من هم صدای انقلاب شما ملت ایران را شنیدم، پرداخت.
در آستانه پیروزی انقلاب یعنی در روز ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ جمعی از دانش آموزان مدارس پایتخت طی بیانیه‌ای اعلام کردند که از این پس قصد دارند روز ۱۳ آبان را روز دانش آموز بنامند و هر سال آن را گرامی بدارند. از آن زمان تا امروز روز سیزده آبان روز دانشجو نام گرفته و این مناسبت در تقویم رسمی ایران نیز به ثبت رسیده است.
بازتاب واقعه سیزده آبان در ادبیات نمایشی
برای بازتاب واقعه سیزده آبان ۵۷ در هنرهای نمایشی علاوه بر مراجعه به تاریخ و اسناد تاریخی می‌توان به رمان‌ها و داستان‌های کوتاه و نیمه بلند نوشته شده بر اساس این واقعه در ادبیات ایران رجوع کرد و به اقتباس از آنها پرداخت. البته تعداد آن دسته از آثار داستانی که مستقیم و بی‌واسطه به واقعه سیزده آبان 1357 اشاره کرده باشند در ادبیات داستانی ایران زیاد نیست. به همین دلیل می‌توان به سراغ آن دسته از آثاری رفت که شرح حال نوجوانان و دانش آموزان در سال ۵۷ را به عنوان عنصر محوری روایت خود برگزیده‌اند.
کتاب گریه‌های دم سحر یکی از رمان‌هایی است که مضمون آن به روز دانش آموز اختصاص دارد و واقعه سیزده آبان را از نگاه دو نوجوان شرح می‌دهد. البته این کتاب که یکی از داستان‌های مجموعه کتاب روزهای انقلاب حوزه هنری و انتشارات سوره مهر است هنوز منتشر نشده و در انتظار چاپ به سر می‌برد. دو شخصیت اصلی داستان دختر و پسر نوجوانی هستند که هر دو در روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳ متولد شده‌اند و در روز ۱۳ آبان 1357 وقایع منتهی به انقلاب اسلامی را با چشمان خود نظاره می‌کنند.
در کتاب گریه‌های دم سحر محمدحسن ابوحمزه کار روایت شرح حال شخصیت پسر داستان را بر عهده دارد و مرضیه وزیری مقدم نیز شرح حال شخصیت دختر داستان را نوشته است. با توجه به اینکه این کتاب نگاه متمرکزی به واقعه سیزده آبان دارد، پس از انتشار آن می‌توان نسبت به اقتباس نمایشی از داستان این رمان اقدام کرد.
عزم جزم دانش آموزان نوجوان برای ساخت نمایش
کتاب اولین مشت یکی دیگر از آثار مجموعه کتاب روزهای انقلاب است که در آن دانش آموزان نوجوان نقش شخصیت‌های اصلی داستان را بر عهده دارند. در این کتاب که توسط میر شمس‌الدین فلاح هاشمی نسب نوشته شده و انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرده است، ماجرای تلاش تعدادی از دانش آموزان نوجوان برای اجرای نمایش در مدرسه روایت می‌شود. آنها به مناسبت دهه فجر قصد اجرای نمایشی با موضوع قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی را دارند که تایید تصویب‌نامه آن در سال ۱۳۴۱ اعتراضاتی را به همراه داشت.
این دانش آموزان نوجوان چیز زیادی در مورد قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نقش آن در انقلاب سال 1357 نمی‌دانند و به همین دلیل تصمیم می‌گیرند با مراجعه به بزرگترهایشان اطلاعات خود در این زمینه را تکمیل کنند. آنها برای کسب اطلاعات بیشتر نزد یکی از دبیران تاریخ مجرب منطقه می‌روند. پس از آن نیز به روحانی مسجد محله و پدر یکی از دوستانشان که کتابفروشی دارد مراجعه می‌کنند تا برای ساخت نمایش مدرسه اطلاعات کافی کسب کنند.
با توجه به اینکه داستان کتاب اولین مشت خود در مورد نحوه ساخت یک نمایش مدرسه‌ای توسط دانش آموزان نوجوان است، اقتباس نمایشی از آن میتواند جالب باشد.
جستجوی مادر در روزهایی شبیه به سیزده آبان
کتاب وقتی همه بیدار بودند نیز یکی از رمان‌های مجموعه کتاب روزهای انقلاب است که مضمون آن به دانش آموزان نوجوان اختصاص دارد. این کتاب توسط فاطمه قشمی نوشته شده و انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرده است. داستان وقتی همه بیدار بودند دختر نوجوانی به نام سپیده را به عنوان شخصیت اصلی معرفی می‌کند. او در سال ۱۳۵۷ دانش آموز مدرسه است و روزهایی شبیه به روز سیزده آبان را از نزدیک نظاره و زندگی می‌کند.
مادر سپیده یک زن انقلابی است و پدر او به عنوان مامور برای ساواک کار می‌کند. همین موضوع بین آنها جدایی و شکاف ایجاد می‌کند و سپیده مدتی از دیدن مادر محروم می‌ماند. وقوع انقلاب فرصتی را فراهم می‌کند تا این دختر نوجوان بتواند در جمع مردمی که برای اعتراض به خیابان‌ها آمده‌اند حضور یابد و مادرش را در میان آنها جستجو کند.
در کتاب وقتی همه بیدار بودند داستان‌هایی از قیام مردم در سال 1357 روایت شده است که می‌توان آنها را در آثار نمایشی بازتاب داد.
امتحان آبان ماه
کتاب امتحان آبان ماه یکی دیگر از آثار داستانی است که می‌توان از آن به عنوان منبع اقتباس آثار نمایشی استفاده کرد. این کتاب که به مجموعه ده جلدی در هوای انقلاب تعلق دارد توسط فریبا نباتی نوشته شده است سال ۱۳۸۲ توسط انتشارات به نشر وابسته به آستان قدس رضوی منتشر شد.
کتاب امتحان آبان ماه حاوی چهار داستان کوتاه به نام امتحان آبان ماه، بی‌خبر با هم، آن مرد آمد و آمبولانس‌ها می‌آمدند و می‌رفتند است. موضوع اصلی این چهار داستان کوتاه در مورد وصف روزهای قبل از انقلاب و شرح وقایعی نظیر واقعه سیزده آبان 1357 است و تمام آنها از نظر مضمون با یکدیگر ارتباط دارند.
شخصیت‌های اصلی کتاب امتحان آبان ماه دانش آموزان نوجوان یک مدرسه دخترانه‌‌اند که در روزهای پیش از سیزده آبان 57 هر روز به خیابان می‌روند و در تظاهرات و حرکت‌های اعتراضی عمومی شرکت می‌کنند. مدیر مدرسه برای جلوگیری از حضور دانش آموزان در تظاهرات خیابانی مدرسه را تعطیل می‌کند تا شاید با جدا کردن آنها از یکدیگر مانع اتحادشان شود. اما تعدادی از دانش آموزان با هم قرار می‌گذارند که فردای آن روز که سیزده آبان است برای اعتراض به دانشگاه تهران بروند و با دانشجویان متحد شوند. مخاطب اصلی این کتاب دانش آموزان و نوجوانان هستند و می‌توان با اقتباس از آن نمایشنامه‌هایی برای همین رده سنی نوشت و آنها را به تئاتر تبدیل کرد.
شاید در کنار کتاب‌های نام برده شده در سطور فوق آثار داستانی دیگری را نیز بتوان یافت که داستان آنها به واقعه ۱۳ آبان 57 اشاره داشته باشد. با جستجوی این داستان‌ها و اقتباس از آنها می‌توان نمایشنامه‌های متعددی در مورد روز دانش آموز نوشت و آنها را به تئانر تبدیل کرد.