آمدند ، مانند و ساختند
حضور زنان در جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی(نکات دهه اول)

زنان در عرصه نمایش و در قامت نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی تا نقالی، بازیگری، گریم و موسیقی طی بیست دوره برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که از فروردین سال 68 آغاز می‌شود، تحت تاثیر شروع‌های مردانه، کم‌رمق ظاهر می‌شوند اما بتدریج که جشنواره، بالغ شده و ریشه می‌گیرد، زنان نیز اقبال بیشتری به آن نشان داده و حضورشان را پررنگ‌تر می‌کنند. آن‌ها آهسته و پیوسته در ادوار مختلف جشنواره شرکت می‌کنند و در هر دوره، حضورشان را باثبات‌تر از دوره قبل در عرصه نمایش‌های ایرانی به مخاطبان نشان می‌دهند.

این عرصه فرهنگ است و گهواره آن به دست زنان به حرکت در می آید .با توجه به اهمیت حضور زنان در ترویج ، حفظ و انتقال بنیان های فرهنگی به نسل های جدید نگاهی داریم به حضور بانوان هنرمند در ادوار مختلف جشنواره .

گزارش پیش‌رو، روند شکل‌گیری حضور زنان در بیست‌ دوره برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی از سال 1368 تا 1400 براساس آمار موجود در سایت و دبیرخانه جشنواره تهیه شده و در دو بخش منتشر می‌شود.در بخش نخست به بیست نکته از ده دوره اول این جشنواره پیرامون حضورزنان می پردازیم.

یک شروع  مردانه 

نخستین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی سنتی، پنجم تا دوازدهم فروردین‌ماه سال ۶۸ با حضور ۱۱ نمایش با دبیری داوود فتحعلی بیگی، مردانه برگزار می‌شود. او با همراهی حسین نصرآبادی که مسئول اجرایی جشنواره نیز بود، هیئت انتخاب را تشکیل می‌دهند. در این دوره نام هیچ هنرمند زنی به عنوان شرکت کننده در بخش های مختلف جشنواره به چشم نمی خورد . تنها، نام «لاله تقیان» در ویژه‌نامه پژوهشی این دوره از جشنواره به‌چشم می‌خورد.

اولین کارگردان زن در دوره سوم

حضور کم‌جان زنان در دوره دوم و سوم نیز ادامه دارد به‌طوری‌که در دوره دوم که هفتم تا دهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۶۹ و با حضور ۱۲ نمایش و به دبیری علی منتظری برگزار می‌شود به‌کلی نام هیچ بانویی را در ستاد اجرایی، هیئت انتخاب، داوری و... نمی‌بینیم. اما در دوره سوم نام «شهره لرستانی» به‌عنوان کارگردان نمایش «بنگاه تئاترال» نوشته علی نصیریان در لیست آثاری که در این دوره از جشنواره حضور دارند، دیده می‌شود؛ این دوره از جشنواره، ۲۷ تا ۳۱ فروردین ۱۳۷۰ با ۱۶ نمایش  برگزار می‌شود.

لاله تقیان، پیش‌رو در بخش پژوهش جشنواره

پیش از آن‌که مقالات زنان در سمینارهای پژوهشی که در حاشیه جشنواره برگزار می‌شد ارائه شود، لاله تقیان در نشریات جشنواره همکاری کرده و حضور داشته است. او در ویژه‌نامه پژوهشی سومین دوره جشنواره نیز یادداشتی با عنوان «تئاتر سنتی، تکیه‌گاه امروز» دارد که می‌توان آن‌را در شمار نخستین نوشته‌های پژوهشی به قلم زنان در جشنواره نمایش‌های سنتی و آیینی دانست.

اولین تقدیر از بازیگری زن

در دوره چهارم جشنواره که حضور زنان بتدریج پررنگ‌تر هم شده است، بازیگری آزیتا سلیمانی در نمایش «غلامحسین‌خان» مورد توجه داوران قرار گرفته و از وی تقدیر می‌شود. این دوره به دبیری داوود فتحعلی بیگی از ۳۰ خرداد تا ۳ تیر ۱۳۷۱ با ۱۳ نمایش برگزار شده است.

دوره پنجم و حضور دومین کارگردان زن

پنجمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی، ۲۰ تا ۲۵ دی‌ماه ۱۳۷۲ با ۲۲ نمایش و به دبیری داوود فتحعلی بیگی برگزار می‌شود. در این دوره، حضور زنان به‌ویژه به‌عنوان بازیگر کمی پررنگ‌تر می‌شود. علاوه بر حضور لاله تقیان در ویژه‌نامه پژوهشی جشنواره، گلاب آدینه نیز با کارگردانی نمایش «سلطان مار» به نویسندگی بهرام بیضایی در بخش نمایش‌های آیینی و سنتی حضور دارد که داوران از گروه بازیگری نمایش او تقدیر می‌کنند و نمایشنامه‌اش در بخش نویسندگی به‌عنوان برگزیده انتخاب می‌شود.

ورود زنان به‌عنوان دستیار کارگردان

در دوره پنجم جشنواره علاوه بر حضور پر تعداد هنرمندان زن به‌عنوان بازیگر، دو دستیار کارگردان خانم نیز حضور دارند: سیما تیرانداز که در کنار گلاب آدینه، دستیار کارگردان نمایش «سلطان مار» است و کبری ملکی که دستیار کارگردان نمایش «عنترباز» به‌کارگردانی توفیق ملکی است.

دوره پنجم و اولین طراح لباس از خطه شمال

اولین زن طراح لباس از جامعه زنان هنرمند در این دوره از جشنواره حضور می‌یابد و طراحی لباس نمایش «تورب تاماشاس» به کارگردانی محمدرضا رضایی‌کاوه از بندرانزلی به‌عهده دارد. در این دوره، تعداد زنان طبق آمار و داده‌های موجود، ۳۶ نفر بوده است .

 اولین  نمایشنامه‌نویس در دوره ششم

ششمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی سنتی ۱۷ تا ۲۳ آبان ماه ۱۳۷۳ با اجرای ۱۹ نمایش(4 تعزیه و 15 نمایش آینی سنتی) برگزار می‌شود. در این دوره مهدی مسعودشاهی دبیر جشنواره است و ویژه‌نامه جشنواره را لاله تقیان با همکاری فاطمه کباریان منتشر می‌ کند. نمایش «تناک» که نویسنده آن الیزا اورامی است در این دوره از جشنواره به‌عنوان نمایشنامه‌ای که به قلم یک نمایشنامه‌نویس زن است به کارگردانی یدالله کریمی اجرا می‌شود.

اولین منشی صحنه 

طبق اطلاعات موجود، در دوره ششم علاوه بر حضور پرتعداد بازیگران زن، در نمایش «تور تقی» به نویسندگی و کارگردانی صفرعلی اوجانی از تنکابن، زهره صارمی منشی صحنه است. در این دوره از فوژان صفرپور برای بازی در نمایش «شهرکچلا» به کارگردانی عطالله صفرپور از گرگان تقدیر به عمل آمده است.

هیئت داوران کمی زنانه می‌شود

هفتمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی سنتی، نهم تا پانزدهم مهرماه سال ۷۴ با ۲۴ نمایش به دبیری محمود عزیزی برگزار شده است. در این دوره آماری از بازیگران نمایش‌ها و تعدادشان وجود ندارد اما طبق اسناد موجود در سایت  جشنواره، فریندخت زاهدی به‌عنوان یکی از اعضای هیئت داوران بخش آیینی حضور دارد. او نخستین زنی است که در این جشنواره در هیئت انتخاب وارد می‌شود.

شاهرود و نخستین برگزیده زن بازیگر

هرچند در 6 دوره‌ نخست جشنواره، کم و بیش از بازیگری زنان تقدیر شده بود اما این‌که بازیگری یک بانو در هفتمین دوره، نظر داوران را به خود جلب می‌کند، در آن زمان جای بسی امیدواری بوده است؛ در این دوره، هیئت داوران، فرزانه ارسطو را برای بازی در نمایش «معرکه در معرکه» به نویسندگی داوود میرباقری و کارگردانی حسن سرچاهی از شاهرود به‌عنوان بازیگرِ زن برگزیده، معرفی می‌کنند .

دوره هشتم و اولین کارگردان برگزیده‌ی زن

در دوره هشتم که ۱۹ تا ۲۳ آذر ۱۳۷۵ با ۱۷ نمایش و به دبیری رحیم نجفی برزگر برگزار شده است، سپیده نظری‌پور در بخش تجربی با نمایش «سهراب‌کشی» به‌عنوان کارگردان از تهران برگزیده شد.

حضور زنان کم‌رنگ می‌شود

هرچند حضور زنان در قامت بازیگر در برخی ادوار جشنواره تا قبل از برگزاری دوره هشتم در سال 75، روبه رشد و نسبتا چشمگیر بود، اما در دوره هشتم تنها، 14 زن بازیگر در 17 نمایش حاضر در این دوره جشنواره به ایفای نقش پرداختند و از این تعداد، هشت بازیگر در نمایش «راز عروسک» به کارگردانی داوود فتحعلی بیگی و مابقی در نمایش‌هایی به کارگردانی نادر شهسواری، سیروس کهوری نژاد، اصغر زمانی، سیدجلال‌الدین دری و سپیده نظری پور بازی کردند.

جایزه ویژه هیئت داوران برای گلاب آدینه

در نهمین دوره این جشنواره، گلاب آدینه برای کارگردانی نمایش «سلطان مار»، نوشته بهرام بیضایی، جایزه ویژه هیئت داوران را در بخش نمایش‌های تخت حوض از آن خود می‌کند و فقیهه سلطانی به‌عنوان بازیگر در نقش «سیاه» در این نمایش برگزیده می‌شود. نهمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی هفتم تا دوازدهم آذرماه سال ۷۶ با ۱۹ نمایش و به دبیری حسین سلیمی برگزار شد.

دو هنرمند زن بر مسند هیئت انتخاب متون

در نهمین دوره جشنواره برای اولین بار شاهد حضور دو هنرمند زن در هیئت انتخاب متون جشنواره هستیم. مریم معترف و نرگس هاشم‌پور در این بخش در کنار داوود فتحعلی‌بیگی، سیدوحید ترحمی‌مقدم و محمد‌حسین ناصربخت، متون ارسالی به این دوره از جشنواره بررسی و انتخاب کردند.

زنان در کسب جوایز بازیگری در انتهای دهه اول رکورد می‌زنند

در دوره دهم ۳۱ نمایش حضور دارند. این دوره از دهم تا شانزدهم تیرماه ۱۳۷۸ به دبیری حسین سلیمی برگزار شده است. هرچند آماری از تعداد بازیگران نمایش ها در این دوره وجود ندارد اما در بخش بازیگری، زنان موفق شدند در هر دوره گام‌های محکم‌تری را برداشته و حضور خود در این بخش را تثبیت و تقویت کنند. در این دوره که به‌نوعی پایان اولین دهه‌ی برگزاری جشنواره است، بازیگران زن نظر هیئت داوران را بیش از دوره‌های دیگر به سمت خود جلب کردند و رکورد دریافت جوایز بازیگری را زدند.

استقلال جایزه بهترین بازیگر  زن

این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که در بخش اعلام آرا داوران تغییراتی را در دوره دهم مشاهده می‌کنیم که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان جداکردن جوایز بازیگری زن و بازیگری مرد اشاره کرد.

چهار جایزه و دوتقدیر برای یک جایزه

استقلال جایزه بهترین بازیگر زن توجه به حضور بانوان در این بخش را افزایش داد وشاید حضور ۶ بازیگر زن در میان برگزیدگان بازیگری در این جشنواره به‌همین علت باشد. به هر روی؛ ریحانه‌راد برای بازی در نمایش «شبی از شب‌های هزار و یک شب» و فاطمه دسترنج برای بازی در نمایش «غروب در دریای غریب» به طور مشترک رتبه سوم بازیگری را کسب کردند. همچنین از فرشته امیری‌پور و فرشته اصلانی برای بازی در نمایش «واراس» تقدیر شده است. در این دوره شیوا معبود برای بازی در نمایشی «آبی که مار می‌خورد زهر می‌شود»، رتبه دوم و زهره عباس‌زاده برای بازی در نمایش «واراس» رتبه اول بازیگری را کسب کردند.

اجرای مردانه نقالی بدون حضور حتی یک زن

 در ده دوره برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی از سال 68 تا 78 با اجرای ده‌ها مجلس نقالی و پرده‌خوانی در بخش‌های اصلی و جنبی، نام هیچ نقال زنی به چشم نمی‌خورد و این بخش توسط نقالان و پرده‌خوانان مرد در دوره‌های مختلف اجرا شده است.

زنان از قافله دبیری جشنواره جا ماندند

در 10 دوره از برگزاری جشنواره نمایش‍های آیینی و سنتی، این مردان بودند که سکان جشنواره را به‌عنوان دبیر، در دست داشتند و نام هیچ بانویی در مقام دبیر به‌چشم نمی‌خورد.

(این گزارش براساس آمار موجود در دبیرخانه جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نوشته شده است.)

گزارش از سودابه زیارتی