نقشی که جان گرفت و ماندگار شد
حضور زنان در جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی(نکات دهه دوم)

زنان در عرصه نمایش و در قامت نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی تا نقالی، بازیگری، گریم و موسیقی طی بیست دوره برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که از فروردین سال 68 آغاز می‌شود، تحت تاثیر شروع‌های مردانه، کم‌رمق ظاهر می‌شوند اما بتدریج که جشنواره، بالغ شده و ریشه می‌گیرد، زنان نیز اقبال بیشتری به آن نشان داده و حضورشان را پررنگ‌تر می‌کنند. آن‌ها آهسته و پیوسته در ادوار مختلف جشنواره شرکت می‌کنند و در هر دوره، حضورشان را باثبات‌تر از دوره قبل در عرصه نمایش‌های ایرانی به مخاطبان نشان می‌دهند.

این عرصه فرهنگ است و گهواره آن به دست زنان به حرکت در می آید .با توجه به اهمیت حضور زنان در ترویج ، حفظ و انتقال بنیان های فرهنگی به نسل های جدید نگاهی داریم به حضور بانوان هنرمند در ادوار مختلف جشنواره .

گزارش پیش‌رو، روند شکل‌گیری حضور زنان در بیست‌ دوره برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی از سال 1368 تا 1400 براساس آمار موجود در سایت و دبیرخانه جشنواره تهیه شده و در دو بخش منتشر می‌شود.در بخش نخست به بیست نکته از ده دوره اول این جشنواره پیرامون حضورزنان پرداختیم و در این گزارش بیست نکته حضور زنان در ده دوره دوم جشنواره نمایش های آیینی و سنتی را مرور می کنیم.

سهم هشت‌ونیم درصدی زنان از کارگردانی

حضور زنان در یازدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی همچون ده دوره‌ی اول و شبیه به آن نسبتا کم‌تعداد بود. به‌طوری که جامعه زنان در نمایش‌های آیینی و سنتی، دو نویسنده نمایشنامه و در حوزه نمایش صحنه‌ای دو کارگردان و در خیمه شب‌بازی یک کارگردان داشتند. در این دوره که نهم تا پانزدهم تیرماه 80 به دبیری مجید شریف خدایی و با شرکت 35 نمایش برگزار می‌شود، نمایش «دختر چوپان» به نویسندگی سوسن رحیمی، نمایش «حسن سنتوری، به کارگردانی معصومه تقی‌پور، نمایش «پرنیان هفت» به نویسندگی و کارگردانی فریبا رئیسی و در حوزه نمایش‌های خیمه شب‌بازی نمایش «عاشق شدن فایده نداره» به کارگردانی زهرا صبری به روی صحنه رفته است. درواقع سهم زنان در ابتدای دهه دوم برگزاری جشنواره هشت‌ونیم درصد از عرصه کارگردانی است. رقمی که در روند دوره‌های بعدی سیر صعودی قابل توجهی پیدا می‌کند.

در میان برگزیدگان این دوره در عرصه بازیگری، نام شقایق رهبری در نمایش «افاده‌ها طبق‌طبق» از تهران و منیژه شهاب‌زاده در نمایش «خین دارون» از برازجان به چشم می‌خورد و نیز سوسن نوروزی جایزه بهترین طراح لباس در نمایش «یک نوکر و دو ارباب» را کسب می‌کند.

 

حضور ی که جان می‌گیرد

زنان در دوازدهمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که به دبیری مجید شریف خدایی و در مهرماه سال 82 برگزار می‌شود، حضور چشمگیری نسبت به دوره‌های قبل داشته‌اند. در این دوره نویسندگان نمایشنامه و کارگردانان زن نسبت به ده دوره گذشته بسیار پررنگ‌تر ظاهر شدند و هفت کارگردانی نمایش، چهار نویسندگی نمایشنامه در عرصه نمایش صحنه‌ای، میدانی و نمایش تجربی کارنامه آن‌ها در این دوره بوده است.

نمایش «چهل‌گیس خاتون» به کارگردانی زهرا بردبار، نمایش «دو مرغ آخر عشق» به نویسندگی چیستا یثربی، نمایش «سیزده» به نویسندگی و کارگردانی بنفشه توانایی، نمایش «فالگوش» به کارگردانی منیژه محامدی در حوزه نمایش صحنه‌ای، نمایش «بارگاه سلیم‌خان» به نویسندگی و کارگردانی شهرزاد مبرهن در حوزه نمایش میدانی و نیز نمایش «طومارخانی خسرو و شیرین» به نویسندگی و کارگردانی پریسا علمداری از بروجرد، نمایش «مبارک به خواستگاری می‌رود» به کارگردانی بهناز مهدی‌خواه نمایش «سهراب و گردآفرید» به کارگردانی الهه مونسی کارنامه نمایش‌نامه‌نویسان و کارگردان زن این دوره بود.

زنان در این سال‌ها حضورشان را در عرصه نقالی جانی تازه می‌بخشند و همان‌گونه که در دوره‌های بعد خواهیم دید، گام‌هایی استوار در این راه برمی‌دارند. در دوره دوازدهم، مه‌لقا باقری در «سهراب و گردآفرید»، نمایش «خوان ششم» با نقالی سمیه برجی، نمایش نقالی فاطمه حبیبی‌زاد در «زال و رودابه» به‌عنوان نقال حضور دارند.

 در  دوره دوازدهم هیئت داوران از مرضیه بردبار برای بازی در نمایش «چهل‌گیس» تقدیر و مقام اول تا سوم بازیگری زن را به ترتیب به سارا پور صبری برای بازی در نمایش «هرچی دلت بخواد»، مریم ذهن برای بازی در «نمایش دو مرغ آخر عشق» و مهشاد مخبری و شبنم مقدمی برای بازی در نمایش «سیزده» اهدا کرد و در عرصه کارگردانی نیز از زهرا بردبار برای کارگردانی نمایش «چهل‌گیس» تقدیر کرده و مقام سوم را مشترکا به بنفشه توانایی برای کارگردانی نمایش «سیزده» و حمید پورآذری برای کارگردانی «هرچی دلت بخواد» اهدا کردند.

 

اولین سمینار پژوهشی با حضور زنان نام‌آشنا در عرصه پژوهش

سیزدهمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی ۲۹ مرداد تا ششم شهریور ۸۶ با ۴۸ نمایش و دبیری محمدحسین ناصربخت برگزار می‌شود. در این دوره نخستین سمینار بین‌المللی جشنواره برگزار می‌شود و زنان علاوه بر حضور در عرصه نویسندگی و کارگردانی و نقالی در حوزه پژوهش درباره نمایش‌های ایرانی و آیینی نیز چند مقاله و طرح پژوهشی به سمینار ارائه می‌دهند؛ لاله تقیان، هایده صیرفی، پوپک عظیم‌پور، گیتی نیوندی، سهیلا نجم و سمیرا دانیال، همچنین کلر دولان از آمریکا از جمله زنانی هستند که در این سمینار شرکت می‌کنند.

بررسی حضور زنان در دهه دوم جشنواره و دوره سیزدهم نشان می‌دهد که زنان حضورشان را تثبیت کرده و آهسته و پیوسته گام برمی‌دارند: در بخش هیئت انتخاب صحنه‌ای دوره سیزدهم، هما جدیکار تنها زنی است که حضور دارد. در عرصه کارگردانی و نویسندگی، نام چهار نمایشنامه‌نویس و کارگردان در بخش صحنه‌ای به چشم می‌خورد. عارفه عنایتی نویسنده «بازی‌سازان اندرونی»، شهناز روستایی نویسنده نمایش «خواب تو خواب»، فهیمه میرزاحسینی نویسنده «خواستگاری آبجی خانوم»، نیلوفر قلعه‌شاخانی نویسنده نمایش «سارا و باران» از جمله نمایشنامه‌نویسان زن در این دوره هستند. در این بخش، فهیمه میرزاحسینی علاوه بر نویسندگی، کارگردانی «خواستگاری آبجی خانوم» را به‌عهده دارد و فرزانه ارسطو کارگردانی «عروسی حاکم ملایر با دختر شاه پریون» را انجام داده است. در این دوره پنج بانوی نقال نیز در بخش قهوه‌خانه‌ای نقالی کرده‌اند: شیرین امامی نقالی «بانو گشسب»، فاطمه حبیبی زاد نقالی «رستم و سهراب»، فاطمه غلامی نقالی «رستم و اکوان دیو»، منیژه داوری نقالی «رستم و گل‌اندام» ساقی عقیلی نقالی «سیصد»

 

زنان؛ از طراحی لباس و گریم‌ تا عکاسی نمایش‌های ایرانی

دوره چهاردهم جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی، هشتم تا شانزدهم مرداد ۸۸ برگزار می‌شود و حضور زنان در این دوره بسیار چشمگیر و قابل تأمل است. طبق آمار موجود، یازده طراح لباس در این دوره حضور دارند: ماندانا انصاری طراحی لباس «نمایش اگر شبی از شب‌های تهران مسافری»، فرشته قاسم‌پور طراح لباس نمایش «بدل»، فروغ یزدان آشوری طراح لباس نمایش «جوحی و قاضی»، مرضیه حسینی طراح لباس نمایش «دادنامه شغاد»، پریدخت عابدین نژاد طراح لباس دو نمایش« روزی روزگاری محله‌ای» و نمایش «شهر شطرنجی»، سمیرا یزدان‌پژوه طراحی لباس «سیاه‌روی سپیدبخت»، مریم معینی طراحی لباس نمایش «عفریته ماچین»، مهرالسادات بهشتی طراحی لباس نمایش «قصه باغ زالزالک»، سارا پژمان‌فرد طراحی لباس نمایش «منتشا»، مریم توکلی طراحی لباس نمایش «آیینی‌خوان» و نرگس ثامنی طراحی لباس نمایش «چشم آرو» را به عهده داشته‌اند.

در این دوره، ۹ منشی صحنه نیز حضور دارند: پگاه ترکی نمایش «بدل»، مریم دلیری نمایش «دادنامه شغاد»، روشنک راست خدیو نمایش «عفریته ماچین»، سولماز حصاری نمایش «قصه باغ زالزالک»، سیما کهنمویی نمایش «کیارش»، هدا آهنگر نمایش «ما کجا اینجا کجا»، سحر بهمنی نمایش «منتشا» و سیده‌نسا سجادی نمایش«بند بازی». در این دوره آزاده جوادی در نمایش «اگر شبی از شبهای تهران مسافری» و سهیلا جوادی در نمایش «ما کجا اینجا کجا» طراحی چهره‌پردازی را به عهده داشته‌اند. در دوره چهاردهم زنان در عرصه عکاسی و طراحی پوستر، هرچند کم‌تعداد اما حضور دارند: لعیا سید نظری عکاس و طراح پوستر «تکم‌چی»، اختر تاجیک عکاس نمایش «باغ شکرپاره» و رایا روشنگر طراح پوستر نمایش «دلتنگی‌های یک سیاه فرد اعلاء» هستند.

در دوره چهاردهم برای اولین بار در بخش موسیقی نام دو زن به‌چشم می‌خورد: مرجان میراحمدی در نمایش «بیژن و منیژه» و کتایون طغرل در نمایش «دلتنگی‌های یک سیاه فر اعلاء»

 

سرعت‌گرفتن حضور زنان در بخش کارگردانی

کارگردانی زنان در دوره چهاردهم برای نخستین بار کمی اوج می‌گیرد. آن‌ها در این دوره پرتعدادتر از دوره‌های پیشین در قامت کارگردان و دستیار کارگردان در جشنواره حاضر هستند: الهام حعفری نمایش «سپیدبخت»، مونا سربندی نمایش «عروس فرنگی»، نسیم باقری نمایش «عروسی پهلوان کچل»، سیما اصلیان نمایش «مروت نامه پهلوانی»، لیلا پرویزی نمایش «دلتنگی‌های یک سیاه فرد اعلاء» و افسانه زمانی نمایش«خیمه‌شب بازی» ازجمله کارگردانان زن این دوره هستند.

حضور زنان در عرصه دستیاری کارگردانی نیز در این دوره قابل تامل است به‌طوری‌که هشت کارگردان در دوره چهاردهم، نمایش‌های خود را با دستیاران زن، اجرا کرده‌اند: فروغ یزدان عاشوری در نمایش «جوحی و قاضی»، مرضیه حسینی در نمایش «دادنامه شغاد»، آزیتا ستوده در نمایش «عفریته ماچین»، سیما کهنمویی در نمایش «کیارش»، شبنم کسایی در نمایش «تکم اویونی»، اکرم شکرگزار در نمایش «خه‌لات»، فاطمه ذباح در نمایش «چل بیتو» و گیتا بهادری در نمایش «حقه‌های مبارک» به‌عنوان دستیار کارگردان حضور داشتند.

 

حضور 13 پژوهشگر زن از ایران و جهان در دومین سمینار 

9 بانوی پژوهشگر از ایران و چهار زن پژوهشگر از آمریکا، استکهلم، تانزانیا و ترکیه در دومین سمینار بین‌المللی جشنواره، مقالات خود را در حوزه نمایش‌های ایرانی ارائه می‌کنند: مهناز اسماعیلی، لاله طغیان، مژگان جهان آرا، سمیرا دانیال پیغمبر، پوپک عظیم‌پور تبریزی، سودابه فضائلی، لیلا؟ ، رقیه بهزادی و هما جدیکار از ایران و کلر دولان از آمریکا، کریستیانو میگرن از استکهلم، اسرا دوغان از ترکیه، شریفه اسماعیل مناب از تانزانیا

 

کارگردانان و نمایشنامه‌نویسان زن از سراسر ایران خود را به جشنواره می‌رسانند

دوره پانزدهم ۲۳ تیر تا یک مرداد ۹ به دبیری محمود عزیزی با ۶۲ نمایش برگزار می‌شود  از دوره پانزدهم این جشنواره تا دوره بیستم، همانگونه که در این گزارش خواهیم دید، زنان به نمایش‌های ایرانی اقبال بسیار خوبی نشان می‌دهند و سکان نمایشنامه‌نویسی، کارگردانی، طراحی لباس، گریم، نور، عکاسی و... را به‌دست می‌گیرند و جای خود را در این عرصه باز می‌کنند.

شرکت زنان به‌عنوان کارگردان و نمایشنامه‌نویس از شهرهای مختلف ایران به آرامی درحال رشد است. در دوره پانزدهم جشنواره، در بخش صحنه‌ای زهره غلامی نویسنده و کارگردان نمایش «تربت» از کرج، نیلوفر قلعه‌شاخانی کارگردان نمایش «طلسم‌شدگان» از کرمانشاه، نرگس خاک‌کار نویسنده نمایش «یلداگردانی» از ملایر، فوزیه قره‌گوزلویی نویسنده و کارگردان «نخستین رزم رستم و اسفندیار» از نظر‌آباد حضور دارند. همچنین اشرف شهاب‌زاده، پروین بهمنی از قوم قشقایی و عذرا افشنگ‌جوریانی از گیلان در بخش لالایی‌ها از بوشهر و بیتا افشار‌مقدم از گنبدکاووس کارگردان نمایش «ذکر خنجر» در بخش آیینی است. در بخش خیمه‌شب‌بازی نیز، نسیم یاقوتی نویسنده و کارگردان «قصه‌های مبارک» از تهران است.

 

سه زن پژوهشگر آمریکایی و آلمانی 

در این دوره، سمینار بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی، سومین دوره خود را سپری می‌کند و زنان پژوهشگر نسبت به دوره دوم کم‌تعدادتر ظاهر می‌شوند: رقیه بهزادی، لاله تقیان، پوپک عظیم‌پور، سودابه فضائلی، مژگان جهان‌آرا، میترا خواجه‌ئیان و اشرف سلطانی‌نیا(مشترکا) از ایران و امی تروسپتر و ترودی کوهن از آمریکا و لیلیان آنژو از آلمان با ۹ مقاله از جامعه زنان پژوهشگر حضور دارند.

 

زنانی که آمده‌اند تا بمانند

در هیئت انتخاب متون و هیئت انتخاب مسابقه نمایشنامه‌نویسی در دوره شانزدهم لاله تقیان و هنگامه مفید تنها زنانی هستند حضور دارند. در این دوره که از ۲۲ تا ۳۰ شهریور ۹۲ با ۶۱ نمایش و به دبیری داود فتحعلی‌بیگی برگزار می‌شود، شاهد شتاب‌گرفتن حضور زنان در عرصه‌های مختلف نمایش‌های ایرانی حاضر در جشنواره هستیم. این روند تا بیستمین دوره جشنواره نیز ادامه خواهد داشت؛ آن‌ها آمده‌اند که بمانند.

در روند شکل‌گیری دوره شانزدهم تا بیستم زنان در قامت نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی در جشنواره حضور پرتعدادتری نسبت به دوره‌های پیشین و مخصوصاً دهه اول جشنواره دارند. به‌طوری که در دوره شانزدهم، ۱۱ کارگردان ۷ نمایشنامه‌نویس زن داریم. این رقم نسبت به دوره یازدهم جشنواره که زنان سهم هشت و نیم درصدی از این عرصه را به خود اختصاص داده بودند، به رقمی معادل هجده درصد می‌رسد که عدد قابل توجهی در این زمینه است. در دوره شانزدهم نمایش «شبیه‌خوانی میرعماد» به کارگردانی افسانه باباامینه اجرا می‌شود که نویسندگی آن را خود او به همراه جواد احمدی به عهده داشته است. همچنین نمایش «زال و رودابه» به نویسندگی و کارگردانی شهناز روستایی، نمایش «نقطه حساس» به کارگردانی شقایق مسافر، نمایش «نیرنگ و اورنگ» به کارگردانی الهام جعفری، نمایش «نقالی دژ سفید» به نویسندگی سارا عباسپور و کارگردانی او در کنار آفاق میرقاسمی، نمایش «پهلوان‌کچل و اژدها» به نویسندگی و کارگردانی شراره یوسفی ، نمایش «بانو گشسب» به نویسندگی و کارگردانی مریم معترف، نمایش «ملی» به نویسندگی هنگامه مفید و کارگردانی افسانه زمانی، نمایش «ذکر خنجر» به کارگردانی بیتا افشارمقدم از گنبدکاووس و نمایش «رقص زمستان خنده بهار» به کارگردانی زهرا مریدی در بخش صحنه‌ای از جمله نمایش‌هایی هستند که زنان در آن به‌عنوان نویسنده، کارگردان و یا هردو، حضور داشته‌اند. در بخش پاتوق کودک نیز نمایش «نقل رستم و سهراب» کار زهرا صفری و «حقه‌های مبارک» در بخش خیمه‌شب‌بازی به نویسندگی و کارگردانی نسیم یاقوتی از تهران در جشنواره اجرا می‌شوند.

 

اقبال زنان به نقالی

حضور زنان نقال در این دوره نشان از استعداد و علاقه‌مندی آن‌ها به این بخش از نمایش‌های سنتی ایرانی دارد: شیرین امامی، پریسا سیمین‌مهر، خدیجه مهدوی، زهرا غلامی، فاطمه حیدری، سارا عباسپور، نگار بقراطی و مرجان صادقی‌نایینی ازجمله بانوان نقال این دوره هستند.

 

فقدان حضور زنان در برگزیدکان نمایشنامه‌نویسی دوره شانزدهم

در دوره شانزدهم در بخش برگزیدگان بخش نمایشنامه‌نویسی نام هیچ زنی در میان پنج نمایشنامه‌ای که در رتبه‌های اول تا سوم قرار می‌گیرند، دیده نمی‌شود و زنان موفق به جلب نظر داوران در این بخش نمی‌شوند.

 

حضور تنها یک زن در هیئت انتخاب

در دوره هفدهم این جشنواره که چهارم تا دهم شهریور ۹۴ با ۶۵ نمایش و به دبیری داود فتحعلی‌بیگی گزار می‌شود، هنگامه مفید تنها زنی است که در هیئت داوران بخش نمایشنامه‌نویسی حضور دارد.

نمودار تعداد زنان در بخش کارگردانی و نویسندگی در دوره هفدهم با شیب بسیار زیاد افزایش پیدا می‌کند: ۱۸ کارگردانی و 9 نمایشنامه‌نویسی، کارنامه حضور زنان در هفدهمین دوره جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی است. الهام ابنی، صحرا رمضانیان، سپیده گلتراش نژاد، نیلوفر مظفری، زهرا جهانبخش، فاطمه نجاری، مرضیه اشرفیان و فوزیه قره‌گوزلویی از شهرهای بوشهر، کرج، اصفهان، شیراز، سقز، تبریز و کاشان و هما پرسان، ملیکا رضی، شیرین کاشفی، افسانه زمانی، نجمه تاجیک، شیوا رضایی، مریم رها‌سرشت، مریم میرعابدینی، ساغر خواجه‌امیری، شهناز روستایی، نگین رضایی، نسرین اسدی، ریحانه باغ باری، صبا مولودی، مریم ایرانمنش، سمیه گلباز و نسیم یاقوتی نیز از تهران از جمله زنانی هستند که در قامت نویسنده یا کارگردان در جشنواره شرکت کردند.

در دوره هفدهم و در بخش نقالی تنها چهار نقال زن حضور دارند که نسبت به دوره پیش تعداد آن‌ها کاهش یافته است: نگار بقراطی، طاهره بهرامی نهادفر، منا رضایی، مرجان صادقی نایینی. همچنین در بخش قهوه‌خانه‌ای نیز سمانه لطیفی از تهران با سعدی‌خوانی حضور داشته است.

 در این دوره که پنجمین سمینار بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی برگزار می‌شود، تنها هفت عنوان پژوهش از زنان ارائه می‌شود: صدیقه جمشیدی، الهام ذوالفقاریان، لاله تقیان، سودابه فضائلی، شکوفه منصوری، مژگان جهان‌آرا و سیمونا سالا از لهستان زنان پژوهشگری هستند که در چهارمین دوره از سمینار بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی حضور دارند.

هیئت داوران بخش نمایشنامه‌نویسی در دوره هفدهم، در کنار دیگر برگزیدگان خود، «سند شبانه‌های باد‌نامه به روایت شبانه‌های شهرزاد» نوشته صحرا رمضانیان(مشترکا با حامد امان‌پور) و نیز «حکایت زن بی‌نام و نشان» نوشته عسل عصری ملکی را به‌عنوان برگزیده انتخاب می‌کنند.

 

حضور پررنگ در بخش موسیقی

براساس اطلاعات موجود در دبیرخانه جشنواره در این دوره زنان در بخش موسیقی برای اولین بار در جشنواره حضور پرتعدادتری نسبت به شانزده دوره گذشته دارند به طوری که در این دوره ۶ نمایش با حضور نوازندگان زن اجرا می شوند: نمایش «حکایت فین به روایت جنجین»، نمایش «نبش قبر»، نمایش «بر پهنه دریا»، نمایش «گل و قداره»، نمایش «جیجک علیشاه» و نمایش «هفت خواب» که در آن‌ها نیوشا سردشتی، بهنوش کاظمی و هیوا محمودزاده نوازندگی می‌کنند.

 

زنانی که بِرَند نمایش‌های ایرانی در بخش پژوهش می‌شوند

در دوره هجدهم که هشتم تا پانزدهم شهریورماه ۹۶ به دبیری داوود فتحعلی بیگی برگزار می‌شود هنگامه مفید و لاله تقیان به ترتیب در بخش هیئت انتخاب تولیدات تازه و هیئت انتخاب سمینار حضور دارند؛ در این دوره که ششمین سمینار بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی نیز برگزار می‌شود، زنان پرتعداد و فعالانه حضور دارند در میان سیزده عنوان پژوهشی زنان در این سمینار، ۲ مقاله از کشورهای اتیوپی و جمهوری آذربایجان دیده می‌شود. در ششمین سمینار این جشنواره، غزال رحمانپور، لیلی عاج، نیره مردی، زلاله نظری از اتیوپی، ترلان رسول‌اف از جمهوری آذربایجان، معصومه حسن‌زاده(مشترکا با مسعود شیربچه)، شکوفه ماسوری، لاله تقیان، غزل اسکندرنژاد، پروانه احمدی، صدیقه جمشیدی، مریم شاهدی باغ‌خندان و عسل اصلی‌ِملکی مقاله‌های خود را در حوزه نمایش های آیینی و سنتی ارائه داده‌اند.گویی این چهره‌‌ها کم‌کم درحال تبدیل‌شدن به برند زنان پژوهشگر در جشنواره نمایش‌های ایرانی هستند.

 

دوره هجدهم میزبان هشت نویسنده و نوزده کارگردان زن

در دوره هجدهم، چون دوره‌های گذشته زنان در حال تثبیت جایگاه خود در نمایش‌های آیینی و سنتی در قامت کارگردان، طراحی لباس، پوستر، نور نویسندگی نمایشنامه، بازیگری و موسیقی سنتی هستند. در این دوره تعداد کارگردانان زن نوزده و زنان نمایشنامه‌نویس هشت نفر است: نسیم تاجی، الهام ابنی، منیژه داوری، ملیحه واعظی، مرضیه آزادی خالص، فاطمه آبادی، غزل ملک حسینی، شراره یوسفی، ویدا موسوی، فریبا یعقوب‌لو، برکه فروتن، مریم جلیلی، پوپک عظیم‌پور تبریزی، شیوا رضایی، صدف مهدیان، نغمه رضایی، ملیکا رضوی، سمانه صدوقی و نسیم یاقوتی در بخش‌های صحنه‌ای، قهوه‌خانه‌ای، بازی‌ها و آیین‌ها و نمایش‌های عروسکی آثار خود را به‌عنوان کارگردان به‌روی صحنه برده‌اند. همچنین منیژه داوری، شهناز روستایی، فاطمه آبادی، ملیحه واعظی، زهرا محمودی و فوزیه قره‌گوز‌لویی از جمله زنانی هستند که نامشان به‌عنوان زنان نمایشنامه‌نویس در این دوره از جشنواره دیده می‌شود.

 

بازی‌نامه‌نویسی یک زن در بخش برگزیدگان

در میان برگزیدگان دوره هجدهم تنها نام یک زن به عنوان برگزیده بازی‌نامه‌نویسی به چشم می‌خورد: عسل عصری‌ملکی با «سوگنامه چهل‌گیس»؛ او در سمینار این دوره نیز با یک مقاله پژوهشی تحت عنوان «کنکاشی در تاثیر نگرش تک‌ساحتی در تحولات نقش‌پوشی‌های زنانه در مجالس شبیه و تخت حوضی دوران قاجار» حضور داشته است

 

زنان درحال تثبیت جایگاه  خود در داوری

به‌نظر می‌رسد در دوره نوزدهم جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که نوزدهم تا بیست‌و‌ششم مردادماه سال ۹۰ با ۸۹ نمایش و به دبیری داود فتحعلی‌بیگی برگزار می‌شود، زنان به‌عنوان داور، در حال تثبیت جایگاه خود  در این بخش هستند. در این دوره چهار زن در هیئت‌های انتخاب جشنواره در کنار مردانِ همواره‌ی این جشنواره قرار می‌گیرند: شهناز روستایی و پوپک عظیم‌پور تبریزی در هیئت انتخاب متون تخت حوضی، افسانه زمانی در هیئت انتخاب جوانه‌های نمایش ایرانی و در بخش هیئت انتخاب مقالات، لاله تقیان حضور دارد.

 در این دوره ۱۴ کارگردان زن آثار خود را در جشنواره اجرا کرده اند همچنین 6 زن نمایشنامه‌نویس نیز نمایشنامه‌هایشان کارگردانی شده است که از این میان پنج نمایشنامه به کارگردانی زنان بوده است. نسیم تاجی، ملیکا رضی، الهام ابنی، منیژه داوری، هنگامه سنجر، شیوا رضایی، شرمینه جبرائیلی، مرجان صادقی نائینی، مرضیه آزادی خالص، مریم معترف، هما جدیکار، حسنا قبادی، سمیه مهری و شراره یوسفی از جمله کارگردانان زن در این دوره هستند که در این میان، شرمنه جبرائیلی، هما جدیکار حسن‌آبادی، سمیه مهری و شراره یوسفی و سوسن هاشمی در مقام نمایشنامه‌نویسی حاضر شده‌اند.

 

زنان نقال از فیروزکوه تا خورموج

در دوره نوزدهم حضور زنان و دختران در قامت نقالی بسیار چشمگیر است. به‌طوری که در بخش نقالی، یازده نفر و در بخش جوانه‌های نمایشی نیز یازده دختر نقال شرکت کردند. نکته‌ای که علاوه بر تعداد آن‌ها باید مورد توجه قرار گیرد، حضور بانوان و دختران نقالی است که از شهرهای غیر از پایتخت در جشنواره حضور پیدا می‌کنند. در این دوره نقالانی از اهواز، یزد، خورموج، برازجان، شیروان، آبادان، کاشان، مشهد، بوشهر، فیروزکوه و کرمانشاه در جشنواره شرکت می‌کنند و همانطور که در ادامه این گزارش می‌خوانید حضور پرتعداد نقالان زن در دوره بیستم نیز ادامه داشته است و به نظر می‌رسد در این بخش زنان در حال تثبیت جایگاه خود در قامت نقالی هستند.

 

اخلال کرونا در اوج‌گیری حضور زنان در جشنواره‌ی بیستم

بیستمین جشنواره که به دبیری داود فتحعلی‌بیگی در حال برگزار د که در بخش هیئت‌های انتخاب ، حضور زنان نسبت به دوره نوزدهم، عدد ثابتی دارد. در بخش هیئت انتخاب متون تخت حوضی و جوانه‌های نمایش ایرانی، هنگامه مفید حضور دارد. در هیئت انتخاب مقالات، لاله طغیان و سودابه فضائلی و در بخش هیئت انتخاب آیینی قهوه‌خانه‌ای نام پوپک عظیم‌پور به‌چشم می‌خورد.

در این دوره آثار زیادی از زنان در بخش‌های مختلف جشنواره پذیرفته شده است. حالا دیگر، زنان در بیست سالگی جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی جایگاه خود را یافته و بر آن تاکید دارند. هرچند شرایطی که شیوع ویروس کرونا بر کشور و درنتیجه بر جشنواره حاکم کرده است، حضور بسیاری از بزرگان و فعالان این حوزه از تئاتر را کم‌رنگ‌تر از دوره‌های پیشین کرده و بالطبع حضور زنان نیز به‌همین علت نسبت به اوج‌گیری آن‌ها در چند دوره قبل تحت‌الشعاع این شرایط قرار می‌گبرد.

آن‌ها در این دوره و در بخش شبیه‌خوانی با اثر «مجلس شبیه بیچاره» کار ملیکا رضی از تهران شرکت کردند. در بخش مرور استاد سعدی افشار نمایش «راز عروسک» کار ثریا امینیان از چهارمحال بختیاری و در بخش دانشجویی «رام‌کردن زن سرکش» کار شیوا رضایی به‌چشم می‌خورد. آثار منتخبی که در بخش جوانه‌های نمایش ایرانی از زنان و دختران ایران‌زمین در بیستمین دوره جشنواره حضور دارند عبارتند از: نقل سهراب و گردآفرید با مربیگری اعظم خبازیان، ریحانه خدایی، تارما یکتا، زینب افضلی، زهرا بحرینی، آتنا عمادی، نیوشا تنگسیری، ستایش عبداللهی، المیرا موسوی، ریحانه غفاری، زهرا حیات‌داوودی و سپیده مهتاب حسینی حضور دارند. در بخش عروسک‌های سنتی «جی‌جی بی‌جی» به کارگردانی میترا توکل پور، «وصیت پر ماجرا» به کارگردانی بهناز مهدی‌خواه حضور دارند. در بخش معرکه‌ها و آیین‌های نمایش ایرانی نیز در میان آثار منتخب دو اثر «آیین ترکه‌بازی» کار پروانه شیبانی از یاسوج و «مضحکه در مضحکه» کار سمیه مهری به چشم می‌خورد.

 

2 جای خالی در 2 بخش جشنواره

دو جای خالی در ۲۰ دوره برگزاری جشنواره نمایش های آیینی و سنتی از حضور زنان بیش از هر چیز دیگری به‌چشم می‌آید که یکی، عدم حضور زنان در قامت دبیری جشنواره و دیگری خالی‌بودن جای آنان در بخش بزرگداشت‌ها و یادبودهای بیست دوره برگزاری جشنواره است.

البته کم‌رمق‌بودن حضور زنان در بخش شبیه‌خوانی و نوشتن مجالس شبیه و تعزیه نیز نکته مهم دیگری است که می‌تواند از سوی سیاست‌گذاران جشنواره و جامعه زنان پژوهشگر و هنرمند در دوره‌های بعدی جشنواره مورد توجه و بررسی بیشتری قرار گیرد.

 

(این گزارش براساس آمار موجود در دبیرخانه جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نوشته شده است.)

گزارش از سودابه زیارتی