چهل نکته از چهل سالگی جشنواره تئاتر فجر (3)
173 عنوان تقدیر از هنرمندان وفعالان تئاتر در 23 دوره
89 بزرگداشت ، 57 پاسداشت ، 27 یادمان و 9 تکرار
ایران تئاتر – سید رضا حسینی: در مطلب پیش رو مروری بر مجموعه مراسم بزرگداشت های برگزار شده در دورههای چهلگانه جشنواره تئاتر فجر خواهیم داشت و به بیان چهل نکته در مورد آنها خواهیم پرداخت.
در بهمن ماه امسال جشنواره تئاتر فجر چهلمین دوره برگزاری سالانه را جشن میگیرد و برای ورود به پنجمین دهه از حیات خود آماده میشود. به همین مناسبت ایران تئاتر برای نخستین بار در قالب سلسله مطالبی با عنوان «چهل نکته از چهل سالگی جشنواره تئاتر فجر» به نکات مهم دورههای پیشین این رویداد هنری می پردازد و آنها را در قالب چهل نکته برای مخاطبان تئاتر بازگو می کند. پس از اشاره به دبیران دورههای چهلگانه جشنواره تئاتر فجر و بازتاب اطلاعات آماری آثار نمایشی این دورهها در دو بخش نخست این مطلب که پیش از این در ایران تئاتر منتشر شد، اکنون به سراغ مجموعه مراسم بزرگداشت برگزار شده در 39 دوره پیشین این رویداد هنری میرویم و در مطلب پیش رو به مرور چهل نکته آماری مرتبط با آنها میپردازیم. نکات جالبی از این بررسی بدست آمده است از جمله تکرار اسامی که نشان می دهد ایجاد منابع مستند تا چه میزان اهمیت دارد . امکانی که در سال های اخیر در سایت جامع جشنواره بین المللی فجر فراهم شده است.
نکته اول: خالی بودن جشنواره از مراسم بزرگداشت
در نخستین دوره از جشنواره تئاتر فجر که در سال 1361 خورشیدی برگزار شد هیچ بخش یا شاخهای که مربوط به تقدیر از هنرمندان پیشکسوت تئاتر باشد یا یاد آنها را گرامی بدارد وجود نداشت. جشنواره دوم نیز از همین خصلت پیروی میکرد و این روند تا یازدهمین دوره جشنواره تئاتر فجر یعنی برای یازده سال متوالی ادامه یافت. به بیان دقیقتر یازده دوره ابتدایی جشنواره تئاتر فجر از وجود مراسم بزرگداشت هنرمندان و فعالان هنرهای نمایشی یا برنامههای یادبود مشابه با آن بیبهره بود.
نکته دوم: آغاز گرامی داشتن یاد هنرمندان تئاتر
دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر نخستین دوره از این رویداد هنری به شمار میرود که بخشی از آن به گرامی داشتن یاد یکی از هنرمندان تئاتر اختصاص یافت. در این جشنواره مراسم یاد بود هادی اسلامی بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون برگزار شد. او حدود شش ماه پیش از آغاز جشنواره دوازدهم چشم از دنیا فرو بسته بود. به این ترتیب میتوان دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر را نقطه آغازین توجه این رویداد هنری به هنرمندان پیشکسوت قلمداد کرد.
نکته سوم: بازگشت به روند سابق
پس از دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر برگزاری مراسم بزرگداشت یا یادبود هنرمندان و فعالان تئاتر در خلال این رویداد هنری بار دیگر به حاشیه رفت و تا پنج دوره متوالی اثری از آن مشاهده نشد. با این حال از دوره هجدهم به بعد مخاطبان جشنواره تئاتر فجر بار دیگر شاهد برگزاری مراسم بزرگداشت هنرمندان در این آوردگاه نمایشی بودند. روندی که تا امروز ادامه داشته و وقفه یا خللی در آن ایجاد نشده است.
نکته چهارم: دورههای خالی از مراسم گرامیداشت
در مجموع از 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در 16 دوره آن هیچ گونه مراسم بزرگداشت، پاسداشت یا یادبودی برای هنرمندان و فعالان تئاتر برگزار نشده است. به بیان دقیقتر دورههای نخست، دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم، هشتم، نهم، دهم، یازدهم، سیزدهم، چهاردهم، پانزدهم، شانزدهم و هفدهم این رویداد هنری از مراسم بزرگداشت، پاسداشت و یادبود خالی بوده است. در واقع اگر در دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر مراسم یادبود هادی اسلامی برگزار نمیشد، اکنون می گفتیم 17 دوره نخست جشنواره تئاتر فجر فاقد بخش گرامیداشت بوده است.
نکته پنجم: دورههایی که مراسم گرامیداشت هنرمندان در جشنواره برگزار شد
از 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر تاکنون در 23 دوره آن مراسم بزرگداشت، پاسداشت، یادبود، دو مورد از آنها یا هر سه آنها برگزار شده است. دوره دوازدهم این رویداد هنری در کنار دورههای هجدهم تا سی و نهم جزو دورههایی بودهاند که در آنها مراسم گرامیداشت هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شده است. روندی که چهلمین جشنواره تئاتر فجر نیز در هفتههای آتی آن را ادامه خواهد داد.
نکته ششم: مراسم بزرگداشت یکی از پایهگذاران تئاتر نوین ایران
در هجدهمین جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت شاهین سرکیسیان به همت انجمن ارامنه تهران برگزار شد. او یکی از هنرمندان قدیمی تئاتر ایران و از جمله بنیانگذاران هنرهای نمایشی نوین در کشور ما بود. مراسم بزرگداشت شاهین سرکیسیان در خلال دوره هجدهم جشنواره فجر در تاریخ دهم بهمن ماه سال 1378 خورشیدی برگزار شد و در جریان آن اکبر رادی و لاله تقیان به ایراد سخنرانی پرداختند. به جز این مراسم بزرگداشت گردهمایی مشابه دیگری در این دوره از جشنواره برگزار نشد.
نکته هفتم: افزایش تعداد تقدیر شدگان
نوزدهمین جشنواره تئاتر فجر میزبان برگزاری 4 مراسم بزرگداشت بود و در کنار آن از 2 پیشکسوت تئاتر ایران نیز تقدیر به عمل آمد. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت سیمین دانشور (نویسنده و مترجم نمایشنامههایی نظیر باغ آلبالو اثر آنتون چخوف)، اکبر رادی (نویسنده و نمایشنامهنویس)، هوشنگ گلشیری (نویسنده) و هوشنگ حسامی (کارگردان، مترجم و منتقد تئاتر) برگزار شد. علاوه بر اجرای مراسم بزرگداشت نامهای آشنای یاد شده، در بخش مسابقه این جشنواره و شاخه پیشکسوتان از دو تن از هنرمندان کهنهکار تئاتر ایران یعنی حمید سمندریان و اکبر رادی نیز تقدیر به عمل آمد. در واقع در طول نوزدهمین جشنواره تئاتر فجر اکبر رادی دو بار مورد تقدیر قرار گرفت.
نکته هشتم: تقدیر از فعالان هنرهای نمایشی
در بیستمین جشنواره تئاتر فجر تعداد آن دسته از هنرمندان و فعالان هنرهای نمایشی که مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد به 9 تن رسید. عباس جوانمرد (نویسنده، بازیگر و کارگردان تئاتر)، جمشید لایق (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، علی نصیریان (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، رضا کرمرضایی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون و مترجم نمایشنامه)، سعید پورصمیمی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، عنایتالله شهیدی (استاد دانشگاه و تعزیهپژوه)، خسرو خورشیدی (طراح صحنه و مدرس تئاتر)، فرهادآئیش (هنرمند تئاتر، سینما و تلویزیون)، محمد چرمشیر (نمایشنامهنویس) کسانی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. تعداد پیشکسوتان تقدیر شده در این دوره از جشنواره از دوره قبل و بعد بیشتر بود.
نکته نهم: تجلیل از بازیگران نامآشنا
در بیست و یکمین جشنواره تئاتر فجر تنها مراسم بزرگداشت 2 تن از هنرمندان ایرانی برگزار شد که هر دوی آنها در ردیف بازیگران کهنهکار و شناخته شده تئاتر، تلویزیون و سینمای ایران قرار میگرفتند. این دو هنرمند مهدی فتحی و فخری خوروش بودند که در جشنواره فجر 21 مورد تقدیر قرار گرفتند. مهدی فتحی تقریبا یک سال پس از این مراسم درگذشت و فخری خوروش نیز در حال حاضر فعالیت هنری ندارد و به دلیل کهولت سن از صحنه اجرا دور مانده است.
نکته دهم: ادامه بزرگداشت اهالی تئاتر
در بیست و دومین جشنواره تئاتر فجر برای بار دوم از خسرو خورشیدی تجلیل به عمل آمد. او دو سال قبل در جریان برگزاری بیستمین جشنواره تئاتر فجر نیز مورد تقدیر قرار گرفته بود. در کنار این هنرمند کهنهکار مراسم بزرگداشت سه تن دیگر از اهالی تئاتر ایران نیز برگزار شد تا جمع گردهماییهای بزرگداشت برگزار شده در این دوره از جشنواره به عدد 4 برسد. فهیمه راستکار (صداپیشه و بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، حسین مسافر آستانه (بازیگر، کارگردان و مدیر تئاتر) و امیر دژاکام (بازیگر و کارگردان تئاتر) دیگر اهالی تئاتر ایران بودند که همراه با خسرو خورشیدی در طول این دوره از جشنواره برای انجام فعالیتهای مستمر خود در عرصه هنرهای نمایشی مورد تقدیر قرار گرفتند.
نکته یازدهم: افزایش تعداد هنرمندان تجلیل شده
بیست و سومین جشنواره تئاتر فجر میزبان برگزاری مراسم بزرگداشت 7 تن از هنرمندان و فعالان عرصه هنرهای نمایشی ایران بود. در این دوره از جشنواره رضا کرمرضایی برای بار دوم مورد تقدیر قرار گرفت. نخستین مراسم بزرگداشت او در بیستمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شده بود. در جشنواره فجر 21 علاوه بر رضا کرمرضایی از افراد دیگری نظیر مهین عباسی طالقانی مشهور به مهین اسکویی (مدرس و کارگردان تئاتر و مترجم نمایشنامه)، ایرج راد (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، علی منتظری مقدم (مدیر تئاتر)، محمد جمالپور (بازیگر، کارگردان و مدیر تئاتر)، مهدی متوسلی (نمایشنامهنویس و کارگردان تئاتر) و غلامحسین نوری نکاح مشهور به حسین نوری (نویسنده و کارگردان تئاتر و سینما) نیز تجلیل به عمل آمد.
نکته دوازدهم: قدردانی از کسانی که دیگر نیستند
در بیست و چهارمین دوره از جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت چهار تن از اهالی تئاتر ایران برگزار شد. جابر عناصری (استاد دانشگاه و تعزیهشناس)، حسین کسبیان (بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون)، سعید کشنفلاح (بازیگر، کارگردان و مدیر تئاتر) و محمد چرمشیر (نمایشنامهنویس) کسانی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند. از میان هنرمندان یاد شده محمد چرمشیر دومین مراسم بزرگداشت خود در این رویداد هنری را تجربه میکرد. او چهار سال قبل در بیستمین دوره از جشنواره تئاتر فجر برای نخستین بار مورد تجلیل قرار گرفته بود. از میان چهار چهرهای که در طول بیست و چهارمین جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد، اکنون تنها محمد چرمشیر در قید حیات است.
نکته سیزدهم: پاسداشت هنرمندان تئاتر
در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر بار دیگر 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران مورد تجلیل قرار گرفتند. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت محمد ابراهیمیان معروف به فرشید ابراهیمیان (نویسنده، بازیگر و کارگردان تئاتر)، سیاوش تهمورث (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، داوود رشیدی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) و تاجبخش فناییان (کارگردان، بازیگر و پژوهشگر تئاتر) برگزار شد.
در جشنواره فجر 25 علاوه بر برگزاری مراسم بزرگداشت چهرههای یاد شده، مراسم پاسداشت 25 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران نیز برگزار شد. جواد افشیننژاد (مدیر تئاتر)، فاتح بادپروا (کارگردان و بازیگر تئاتر)، علی تفضلیان (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، علی حاجعلیعسگری (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، عبدالرضا حیاتی (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، حسن دادشکر (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، حسین راضی (هنرمند پیشکسوت تئاتر)، علینقی رزاقی (هنرمند پیشکسوت تئاتر)، علی رضایی (هنرمند پیشکسوت تئاتر)، رضا صابری (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، اردشیر صالحپور (نویسنده، کارگردان، پژوهشگر و مدرس تئاتر)، ایرج صغیری (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، صادق عاشورپور (کارگردان و پژوهشگر تئاتر)، همایون علیآبادی (پژوهشگر، منتقد و مدرس تئاتر)، محمد غیاثوند (هنرمند و فعال تئاتر)، داوود فتحعلیبیگی (بازیگر، کارگردان، پژوهشگر و مدیر تئاتر)، حسین فداییحسین (نویسنده و کارگردان تئاتر)، محمود فرهنگ (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، ابراهیم کریمی (نویسنده، کارگردان، پژوهشگر و بازیگر تئاتر)، داوود کیانیان (نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر)، محمود گبرلو (کارشناس تئاتر و سینما)، مهدی لزیری (کارگردان، طراح صحنه و بازیگر تئاتر)، مریم معترف (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، عظیم موسوی (نویسنده و کارگردان تئاتر) و محمدهادی نامور (نویسنده و کارگردان تئاتر) افرادی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند. از میان 29 نفری که مراسم بزرگداشت و پاسداشت آنها در طول بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شد، نام تنها یک زن یعنی مریم معترف به چشم میخورد.
نکته چهاردهم: تقدیر از مدیران تئاتر
بیست و ششمین جشنواره تئاتر فجر میزبان برگزاری 5 مراسم بزرگداشت بود و مراسم پاسداشت یا یادبودی در آن برگزار نگردید. در این دوره از جشنواره اکبر زنجانپور (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، حسن خجسته (فعال و مدیر تئاتر)، حسین مسافر آستانه (کارگردان، بازیگر، مدرس و مدیر تئاتر)، رضا پورحسین (مدیر تئاتر) و گلاب آدینه (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) مورد تجلیل قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. از میان این چهرهها حسین مسافر آستانه برای دومین بار بود که در یکی از دورههای جشنواره فجر مورد تقدیر قرار میگرفت. نخستین مراسم بزرگداشت او چهار سال قبل در بیست و دومین جشنواره تئاتر فجر برگزار شده بود.
نکته پانزدهم: پر ترافیکترین دوره
در بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شد. پرویز پورحسینی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، هما روستا (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، رضا صابری (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر) و منصور براهیمی (نویسنده، پژوهشگر و مدرس تئاتر و مترجم نمایشنامه) کسانی بودند که به دلیل انجام فعالیت مستمر در عرصه هنرهای نمایشی در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند.
علاوه بر چهار چهره یاد شده مراسم پاسداشت 30 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران نیز در این دوره از جشنواره برگزار شد. یدالله آقاعباسی (نویسنده و کارگردان تئاتر و مترجم نمایشنامه)، میلاد اکبرنژاد (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، کریم اکبری مبارکه (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، رحمت امینی (نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر)، اعظم بروجردی (نمایشنامهنویس و کارگردان تئاتر)، نادر برهانیمرند (نویسنده، کارگردان، بازیگر و مدیر تئاتر)، فرشید بزرگنیا (بازیگر و مدیر تئاتر)، حسین عابد (بازیگر، کارگردان، مدرس و مدیر تئاتر)، فریبا چوپاننژاد (فعال و مدیر تئاتر)، علیرضا حنیفی (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، رضا خدادادبیگی (بازیگر و کارگردان تئاتر)، اصغر خلیلی (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، مهرداد رایانی مخصوص (نویسنده و کارگردان تئاتر)، کوروش زارعی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، عبدالحی شماسی (نمایشنامهنویس)، علی شیدفر (منتقد و مدیر تئاتر)، محمدعلی صادق حسنی (کارگردان، بازیگر و مدیر تئاتر)، یعقوب صدیق جمالی (کارگردان تئاتر)، رضا ایرانمنش (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، مصطفی عبداللهی (بازیگر و کارگردان تئاتر)، صادق فاضلی (نویسنده و کارگردان تئاتر)، محمد کاسبی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، مهدی متوسلی (نمایشنامهنویس و کارگردان تئاتر)، طیبه محمدعلی مشهور به ژاله محمدعلی (فعال تئاتر و تهیه کننده آثار نمایشی)، حسین نوری (نویسنده و کارگردان تئاتر و سینما)، مجید واحدیزاده (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، جواد هاشمی (بازیگر و کارگردان تئاتر، سینما و تلویزیون)، مرتضی هواسی (مدیر تئاتر)، جهانشیر یاراحمدی (مدیر تئاتر) و هما جدیکار (عروسکگردان و مدرس تئاتر) افرادی بودند که مراسم پاسداشت آنها در جشنواره فجر 27 برگزار شد.
در کنار این افراد میتوان به نام پنج هنرمند دیگر یعنی احمد آقالو (صداپیشه و بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، رضا ارحام صدر (کمدین و بازیگر تئاتر و سینما)، رامین سلیمانپور (کارگردان تئاتر و طراح صحنه و لباس)، خسرو شکیبایی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) و جواد خدادادی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) اشاره کرد که مراسم یادمان آنها در بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شد. این 5 هنرمند همگی در همان سال یعنی در سال 1387 خورشیدی چشم از جهان فرو بسته بودند. در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر تنها در دوره بیست و هفتم بوده که هر سه مراسم یادبود، پاسداشت و بزرگداشت همراه با هم وجود داشته و برگزار شده است.
نکته شانزدهم: تجلیل از هفت هنرمند فعال در تئاتر
در بیست و هشتمین جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت آتیلا پسیانی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، محمدرضا خاکی (مدرس، مترجم و کارگردان تئاتر)، بهروز غریبپور (نویسنده و کارگردان تئاتر)، مریم معترف (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، محمدهادی نامور (نویسنده و کارگردان تئاتر)، فتانه دادخواه (عکاس تئاتر)، ابراهیم حقیقی (گرافیست و طراح پوستر بسیاری از آثار نمایشی) برگزار شد. از میان 7 هنرمند یاد شده مریم معترف و محمدهادی نامور جزو کسانی بودند که پیش از این مراسم پاسداشت آنها در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شده بود. گفتنی است که در بیست و هشتمین جشنواره تئاتر فجر مراسم پاسداشت یا یادمان قابل ذکری برگزار نگردید.
نکته هفدهم: تکرار عدد چهار
در بیست و نهمین جشنواره تئاتر فجر نیز مانند تعداد دیگری از دورههای این رویداد هنری مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شد. در این دوره از جشنواره محمدعلی کشاورز، محمود عزیزی (بازیگر تئاتر، سینما، تلویزیون و مدیر و مدرس تئاتر)، فریده سپاهمنصور (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) و یدالله آقاعباسی (نویسنده و کارگردان تئاتر و مترجم نمایشنامه) جزو افرادی بودند که مورد تقدیر قرار گرفتند. از میان این هنرمندان نام یدالله آقاعباسی در دورههای پیشین این رویداد هنری نیز به چشم میخورد. مراسم پاسداشت او در بیست و هفتمین دوره از جشنواره تئاتر فجر برگزار شده بود.
نکته هجدهم: برگزاری جشن سی سالگی با چهار بزرگداشت
در جشنواره فجر 30 تعداد آن دسته از هنرمندان و فعالان هنرهای نمایشی که مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد بار دیگر 4 تن بود. جمشید مشایخی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، احمد جولایی (پژوهشگر تئاتر)، شیرین بزرگمهر (پژوهشگر تئاتر) و اسماعیل خلج (نویسنده و کارگردان تئاتر) کسانی بودند که در این دوره از جشنواره در قالب برگزاری مراسم بزرگداشت مورد تجلیل قرار گرفتند. از میان این افراد جمشید مشایخی دیگر در قید حیات نیست.
نکته نوزدهم: تقدیر از سه هنرمند
سی و یکمین جشنواره تئاتر فجر میزبان برگزاری 3 مراسم بزرگداشت بود. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت بهروز بقایی (بازیگر و کارگردان تئاتر و تلویزیون)، ثریا شیرزادی (بازیگر تئاتر، تلویزیون و رادیو) و محمود استادمحمد (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر) برگزار شد. هیچکدام از این هنرمندان در دورههای پیشین جشنواره فجر مورد تقدیر قرار نگرفته بود و از میان آنها اکنون تنها بهروز بقایی در قید حیات است.
نکته بیستم: تجلیل از چهار هنرمند دیگر
در سی و دومین جشنواره تئاتر فجر نیز مانند تعداد دیگری از دوره های این رویداد هنری مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان هنرهای نمایشی ایران برگزار شد. در این دوره از جشنواره انوشیروان ارجمند (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، فردوس کاویانی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، نصرتالله مسعودی (نویسنده، بازیگر و کارگردان تئاتر) و ناهید مسلمی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) مورد تقدیر قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. انوشیروان ارجمند حدود هشت ماه پس از برگزاری این جشنواره درگذشت.
نکته بیست و یکم: افزایش تعداد هنرمندان تقدیر شده
سی و سومین جشنواره تئاتر فجر نیز مانند بسیاری از دورههای این رویداد هنری میزبان برگزاری مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران بود. در این دوره از جشنواره جعفر والی (بازیگر و کارگردان تئاتر)، حسینعلی طباطبایی (پیشکسوت و مدیر تئاتر)، احمد سپاسدار (کارگردان تئاتر) و بدرالسادات برنجانی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) مورد تقدیر قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. علاوه بر آن در این دوره از جشنواره مراسم یادمان 17 تن از هنرمندانی که چشم از جهان فرو بسته بودند نیز برگزار گردید. انوشیروان ارجمند (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، مرتضی احمدی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، احمد بیگدلی (نمایشنامهنویس)، باقر صحرارودی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، حمید مهرآرا (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، ناصر گیتیجاه (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، علی سبحانی (منتقد تئاتر)، مجید بهرامی (بازیگر تئاتر)، ماهگل مهر (بازیگر تئاتر)، علی صالح کوتاه (هنرمند تئاتر)، رضا رضاپور (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، مهدی کاشانیان (هنرمند تئاتر و رادیو)، مصطفی عطایی (بازیگر تئاتر)، کیمیا یادگارینژاد (بازیگر تئاتر)، محسن جعفری (هنرمند تئاتر)، سارا بنیصدر (هنرمند تئاتر) و جواد ثریا (بازیگر تئاتر) کسانی بودند که در جشنواره فجر 33 یاد و خاطره آنها گرامی داشته شد.
افزون بر آن در سی و سومین جشنواره تئاتر فجر مراسم یادبود 4 شهید به نامهای مسعود سهیلی، قدرتالله طاهری بروجنی، احمد مقدم و غلامرضا کشتکار نیز برگزار گردید. تمام این افراد پیش از حضور در جبهه به انجام فعالیتهای هنری مختلف از قبیل شرکت در آثار نمایشی مشغول بودند. به این ترتیب در مجموع یاد و خاطره 21 تن از هنرمندان فقید ایرانی در این دوره از جشنواره گرامی داشته شد.
نکته بیست و دوم: ادامه یافتن برگزاری مراسم بزرگداشت
در سی و چهارمین جشنواره تئاتر فجر مراسم بزرگداشت سه تن از هنرمندان تئاتر ایران برگزار شد. منیژه محامدی (بازیگر و کارگردان تئاتر و مترجم نمایشنامه)، ایرج صغیری (نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر)، بهزاد قادری (مدرس تئاتر و مترجم نمایشنامه) کسانی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار گردید. پیش از این در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر مراسم پاسداشت ایرج صغیری برگزار شده بود.
نکته بیست و سوم: مشابه با دوره هجدهم
سی و پنجمین دوره از جشنواره تئاتر فجر تنها شامل یک مراسم بزرگداشت بود که به تجلیل از علی رفیعی اختصاص داشت. علی رفیعی بازیگر و کارگردان کهنهکار تئاتر ایران به شمار میرود که فعالیت در زمینه طراحی صحنه و لباس را نیز در کارنامه هنری خود به ثبت رسانده است. او با ساخت فیلمهایی نظیر ماهیها عاشق میشوند و آقا یوسف کارگردانی در سینمای ایران را نیز تجربه کرده است. در جشنواره فجر 35 به جز مراسم بزرگداشت علی رفیعی هیچ مراسم بزرگداشت، پاسداشت و یادبود دیگری برگزار نشد.
نکته بیست و چهارم: تقدیر از هنرمندان کمتر شناخته شده در بین مخاطب عام
در سی و ششمین جشنواره تئاتر فجر نیز مانند سی و چهارمین دوره از این رویداد هنری مراسم بزرگداشت 3 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شد. احمد دامود (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون و مترجم نمایشنامه)، هوشنگ آزادیور (مترجم نمایشنامه) و جمشید خانیان (نمایشنامهنویس) افرادی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تجلیل قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. تمام این چهرهها برای نخستین بار بود که در طول جشنواره تئاتر فجر مورد تقدیر قرار میگرفتند. در سی و ششمین جشنواره تئاتر فجر به غیر از مراسم بزرگداشت چهرههای یاد شده مراسم مشابه دیگری برگزار نشد.
نکته بیست و پنجم: تمرکز بر بزرگداشت بازیگران
سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر یکی دیگر از دورههای این رویداد هنری بود که در آن تنها مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شد. این دوره از جشنواره نیز مانند سه دوره پیش از خود خالی از مراسم یادبود یا پاسداشت بود. در مجموع سه چهارم هنرمندان تقدیر شده در طول این رویداد هنری بازیگر بودند. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت رضا بابک (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، هوشنگ توکلی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، رویا تیموریان (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون) و محمد امیر یاراحمدی (نمایشنامهنویس) برگزار گردید. تمام این هنرمندان برای نخستین بار بود که در طول جشنواره تئاتر فجر مورد تجلیل قرار میگرفتند.
نکته بیست و ششم: تکرار عدد چهار برای بار دیگر
در سی و هشتمین جشنواره تئاتر فجر نیز مانند دوره قبل و تعداد دیگری از دورههای پیشین از 4 هنرمند فعال در هنرهای نمایشی ایران تجلیل به عمل آمد. در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت آندرانیک خچومیان (نویسنده تئاتر و مترجم نمایشنامه)، کریم اکبری مبارکه (بازیگر، نویسنده و کارگردان تئاتر)، مهدی لزیری (کارگردان تئاتر) و حسین عاطفی (نویسنده تئاتر و مترجم نمایشنامه) برگزار شد. مراسم مذکور با پخش تیزرهایی در مورد هر کدام از این هنرمندان همراه بود که در آن برخی از همکاران آنها به صحبت در موردشان میپرداختند. بهزاد فراهانی، قطبالدین صادقی و لوریس چکناواریان کسانی بودند که در مورد آندرانیک خچومیان صحبت کردند و آتیلا پسیانی، فرهاد آییش و محمد چرمشیر به اظهار نظر در مورد حسین عاطفی پرداختند. سخن گفتن در رابطه با فعالیتهای هنری کریم اکبری مبارکه نیز از زبان جلیل فرجاد، قطبالدین صادقی و کاظم بلوچی انجام گرفت. او که خود در این مراسم حضور داشت حدود 9 ماه پس از جشنواره فجر 38 چشم از جهان فرو بست.
از کریم اکبری مبارکه در بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر نیز در قالب مراسم پاسداشت تقدیر به عمل آمده بود. بخش پایانی این مراسم بزرگداشت به تجلیل از مهدی لزیری اختصاص داشت که سیروس مصطفی در مورد او به گفتوگو پرداخت. مراسم پاسداشت لزیری پیش از این در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شده بود.
نکته بیست و هفتم: در تقابل با شیوع ویروس کرونا
سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر با وجود برگزار شدن و گریز از لغو به شدت تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا قرار داشت. یکی از پیامدهای تقابل با شرایط ناشی از بحران کووید 19 برگزاری این دوره از جشنواره به شکل نیمه مجازی بود. با این حال این موضوع موجب نشد که در این دوره از جشنواره مراسم بزرگداشت هنرمندان فعال در عرصه هنرهای نمایشی برگزار نشود.
در جشنواره فجر 39 نیز مانند دوره قبل مراسم بزرگداشت 4 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار گردید. جمشید داورپناه (هنرمند تئاتر)، بهرام ابراهیمی (بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون)، اختر تاجیک (عکاس تئاتر) و همایون علی آبادی (پژوهشگر، منتقد و مدرس تئاتر) افرادی بودند که در این دوره از جشنواره مورد تقدیر قرار گرفتند و مراسم بزرگداشت آنها برگزار شد. پیش از این در بیست و پنجمین جشنواره تئاتر فجر مراسم پاسداشت همایون علی آبادی همراه با 29 هنرمند دیگر برگزار شده بود. با این حال سه هنرمند دیگر حاضر در جشنواره فجر 39 یعنی داورپناه، ابراهیمی و تاجیک برای نخستین بار بود که در یکی از دورههای جشنواره تئاتر فجر مورد تجلیل قرار میگرفتند.
نکته بیست و هشتم: تعداد تقدیر شدگان در مراسم بزرگداشت
تا امروز و در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در مجموع از 89 نفر در قالب برگزاری مراسم بزرگداشت تقدیر به عمل آمده است. به طور کل از بین 23 دورهای که حاوی مراسم تقدیر از هنرمندان و فعالان پیشکسوت تئاتر بوده، در 22 دوره مراسم بزرگداشت برگزار شده است. در عمل تنها دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر بوده که در آن تنها یک مراسم یادبود برگزار شده و اثری از برگزاری مراسم بزرگداشت نبوده است.
نکته بیست و نهم: سهم زنان از تقدیر در مراسم بزرگداشت
از میان 89 نفری که در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در قالب برگزاری مراسم بزرگداشت مورد تقدیر قرار گرفتهاند، 16 نفر زن بودهاند. به این معنی که تاکنون 18 درصد از افراد تقدیر شده در مراسم بزرگداشت جشنواره تئاتر فجر را هنرمندان و فعالان تئاتر زن تشکیل دادهاند. در بین 22 دورهای که در آنها مراسم بزرگداشت برگزار شده، در 15 دوره از زنان تقدیر به عمل آمده است و در 7 دوره نیز هنرمندان زن در مراسم بزرگداشت این رویداد هنری حضور نداشتهاند. دورههایی از جشنواره فجر که هنرمندان زن در میان افراد تقدیر شده در مراسم بزرگداشت حاضر بودهاند، دورههای 19، 21، 22، 23، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 37 و 39 این رویداد هنری را در بر میگیرد. در تمام این دورهها به غیر از جشنواره فجر 28 تنها از یک هنرمند یا فعال تئاتر زن در مراسم بزرگداشت برگزار شده تجلیل به عمل آمده است. در مجموع طی 39 دوره گذشته تنها در مراسم بزرگداشت برگزار شده در بیست و هشتمین جشنواره تئاتر فجر بوده است که 2 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر زن مورد تجلیل قرار گرفتهاند.
نکته سیام: سهم مردان از تقدیر در مراسم بزرگداشت
از میان 89 نفری که در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در قالب برگزاری مراسم بزرگداشت مورد تقدیر قرار گرفتهاند، 73 نفر مرد بودهاند. به این معنی که تاکنون 82 درصد از افراد تقدیر شده در مراسم بزرگداشت جشنواره تئاتر فجر را هنرمندان و فعالان تئاتر مرد تشکیل دادهاند. در بین 22 دورهای که در آنها مراسم بزرگداشت برگزار شده، در هر 22 دوره از مردان تقدیر به عمل آمده است و هنرمندان و فعالان تئاتر مرد در تمام مراسم گرامیداشت این رویداد هنری حضور داشتهاند. بیشترین حضور هنرمندان و فعالان تئاتر مرد در مراسم بزرگداشت برگزار شده در جشنواره تئاتر فجر به دوره بیستم این رویداد هنری باز میگردد. در مراسم بزرگداشت برگزار شده در این دوره از جشنواره از 9 نفر تقدیر به عمل آمد که تمام آنها هنرمندان و فعالان تئاتر مرد بودند.
نکته سی و یکم: تعداد تقدیر شدگان در مراسم پاسداشت
تا امروز و در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در مجموع از 57 نفر در قالب برگزاری مراسم پاسداشت تقدیر به عمل آمده است. به طور کل از بین 23 دورهای که حاوی مراسم تقدیر از هنرمندان و فعالان پیشکسوت تئاتر بوده، تنها در 3 دوره مراسم پاسداشت برگزار شده است. دورههای نوزدهم، بیست و پنجم و بیست و هفتم از جشنواره تئاتر فجر تنها دورههای این رویداد هنری بودهاند که در آنها مراسم پاسداشت هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شده است. طی مراسم پاسداشت برگزار شده در جشنواره فجر 19 تنها 2 نفر مورد تقدیر قرار گرفتند. در مراسم پاسداشت برگزار شده در دو جشنواره 25 و 27 نیز به ترتیب از 25 و 30 نفر تجلیل به عمل آمد.
نکته سی و دوم: سهم زنان از تقدیر در مراسم پاسداشت
از میان 57 نفری که در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در قالب برگزاری مراسم پاسداشت مورد تقدیر قرار گرفتهاند، تنها 5 نفر زن بودهاند. به این معنی که تاکنون تنها 9 درصد از افراد تقدیر شده در مراسم پاسداشت جشنواره تئاتر فجر را هنرمندان و فعالان تئاتر زن تشکیل دادهاند. در بین سه دورهای که در آنها مراسم پاسداشت برگزار شده (دورههای نوزدهم، بیست و پنجم و بیست و هفتم از جشنواره تئاتر فجر)، در دو دوره زنان حضور داشتهاند و در یک دوره غایب بودهاند. در میان 2 هنرمند و فعال تئاتری که در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 19 مورد تقدیر قرار گرفتند هیچ هنرمند زنی وجود نداشت. در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 25 تعداد 25 نفر از هنرمندان و فعالان تئاتر مورد تقدیر قرار گرفتند که تنها 1 تن از آنها زن بود. در میان 30 هنرمند و فعال تئاتر تقدیر شده در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 27 نیز تنها 4 نماینده زن وجود داشت.
نکته سی و سوم: سهم مردان از تقدیر در مراسم پاسداشت
از میان 57 نفری که در طول 23 دوره از 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در قالب برگزاری مراسم پاسداشت مورد تقدیر قرار گرفتهاند، 52 نفر مرد بودهاند. به این معنی که تاکنون 91 درصد از افراد تقدیر شده در مراسم پاسداشت جشنواره تئاتر فجر را هنرمندان و فعالان تئاتر مرد تشکیل دادهاند. در بین سه دورهای که در آنها مراسم پاسداشت برگزار شده (دورههای نوزدهم، بیست و پنجم و بیست و هفتم از جشنواره تئاتر فجر)، در تمام دورهها مردان حضور داشتهاند. هر دو هنرمند و فعال تئاتری که در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 19 مورد تقدیر قرار گرفتند مرد بودند. پس از آن در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 25 تعداد 25 نفر از هنرمندان و فعالان تئاتر مورد تقدیر قرار گرفتند که 24 تن از آنها مرد بودند. در میان 30 هنرمند و فعال تئاتر تقدیر شده در مراسم پاسداشت جشنواره فجر 27 نیز 26 نماینده مرد وجود داشت.
نکته سی و چهارم: تعداد تجلیل شدگان در مراسم یادمان
تا امروز و در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر در مجموع مراسم یادبود 27 نفر برگزار شده و در قالب مراسم یادمان خاطره آنها گرامی داشته شده است. به طور کل از بین 23 دورهای که حاوی مراسم تقدیر از هنرمندان و فعالان پیشکسوت تئاتر بوده، تنها در 3 دوره مراسم یادمان برگزار شده است. دورههای دوازدهم، بیست و هفتم و سی و سوم از جشنواره تئاتر فجر تنها دورههای این رویداد هنری بودهاند که در آنها مراسم یادمان هنرمندان و فعالان تئاتر ایران برگزار شده است. طی مراسم یادمان برگزار شده در جشنواره فجر 12 تنها یاد و خاطره یک نفر گرامی داشته شده است. در مراسم یادمان برگزار شده در دو جشنواره 27 و 33 نیز به ترتیب از 5 و 21 تن از هنرمندان فقید ایران یاد شده است.
نکته سی و پنجم: سهم زنان از تجلیل در مراسم یادمان
از میان 27 نفری که در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر یادشان در قالب برگزاری مراسم یادمان گرامی داشته شد، تنها 3 نفر زن بودند. به این معنی که تاکنون تنها 11 درصد از افرادی که در مراسم یادمان جشنواره تئاتر فجر مورد تجلیل قرار گرفتهاند را هنرمندان و فعالان تئاتر زن تشکیل داده است. در بین سه دورهای که در آنها مراسم یادمان برگزار شده است (دورههای دوازدهم، بیست و هفتم و سی و سوم از جشنواره تئاتر فجر)، تنها در دوره سی و هفتم زنان حضور داشتهاند و در دو دوره غایب بودهاند. در میان 21 هنرمند و فعال تئاتری که در مراسم یادمان جشنواره فجر 33 یاد و خاطره آنها گرامی داشته شد تنها نام سه هنرمند زن به چشم میخورد.
نکته سی و ششم: سهم مردان از تجلیل در مراسم یادمان
از میان 27 نفری که در طول 39 دوره پیشین جشنواره تئاتر فجر یادشان در قالب برگزاری مراسم یادمان گرامی داشته شد، 24 نفر مرد بودند. به این معنی که تاکنون 89 درصد از افرادی که در مراسم یادمان جشنواره تئاتر فجر مورد تجلیل قرار گرفتهاند را هنرمندان و فعالان تئاتر مرد تشکیل داده است. در بین سه دورهای که در آنها مراسم یادمان برگزار شده است (دورههای دوازدهم، بیست و هفتم و سی و سوم از جشنواره تئاتر فجر)، در تمام دورهها نام هنرمندان و فعالان تئاتر مرد به چشم میخورد. تنها مراسم یادمان برگزار شده در دوازدهمین جشنواره تئاتر فجر به هادی اسلامی اختصاص داشت. در مراسم یادمان بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر یاد 5 هنرمند فقید ایرانی گرامی داشته شد که هر پنج نفر مرد بودند. در مراسم یادمان سی و سومین جشنواره تئاتر فجر نیز 18 نفر از 21 هنرمند و فعال تئاتری که یادشان گرامی داشته شد، مرد بودند.
نکته سی و هفتم: بیشترین تعداد هنرمندان تقدیر شده در مراسم بزرگداشت، پاسداشت و یادمان
در مراسم بزرگداشتی که در بیستمین جشنواره تئاتر فجر برگزار شد 9 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران مورد تقدیر قرار گرفتند. این مراسم بزرگداشت به لحاظ آماری بیشترین تعداد هنرمند تقدیر شده طی یک دوره از جشنواره تئاتر فجر را در طول 39 دوره گذشته به خود اختصاص داده است. از دیدگاه مراسم پاسداشت بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر واجد چنین شرایطی است. در مراسم پاسداشت برگزار شده در این دوره از جشنواره نام 30 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران به چشم میخورد. از نظر مراسم یادمان نیز سی و سومین جشنواره تئاتر فجر در رده نخست قرار میگیرد؛ چرا که در مراسم یادمان برگزار شده در این دوره از جشنواره یاد و خاطره 27 تن از هنرمندان ایرانی گرامی داشته شد.
نکته سی و هشتم: بیشترین تعداد هنرمندان تقدیر شده در مراسم گرامیداشت
اگر بدون توجه به تکرار اسامی تعداد هنرمندان حاضر در مراسم بزرگداشت (89 نفر)، پاسداشت (57 نفر) و یادمان (27 نفر) جشنواره تئاتر فجر را یککاسه کنیم و جمع حاصل را تعداد هنرمندان تقدیر شده در مراسم گرامیداشت تئاتر فجر بنامیم، به این نتیجه میرسیم که در طول 39 دوره گذشته این رویداد هنری در مجموع 173 تقدیر صورت گرفته است. در میان دورههای مختلف جشنواره فجر دوره بیست و هفتم این رویداد هنری بیشترین هنرمند تقدیر شده در مراسم گرامیداشت را به خود اختصاص داده است. طی این دوره از جشنواره در مجموع از 39 تن از هنرمندان و فعالان تئاتر ایران تقدیر به عمل آمد(4 تن در مراسم بزرگداشت، 30 تن در مراسم پاسداشت و 4 تن در مراسم یادمان).
نکته سی و نهم: بیشترین تعداد هنرمندان زن تقدیر شده در مراسم گرامیداشت
در طول 39 دوره گذشته جشنواره تئاتر فجر سهم زنان از تقدیر در مراسم گرامیداشت 24 نفر بوده است (16 تن در مراسم بزرگداشت، 5 تن در مراسم پاسداشت و 3 تن در مراسم یادمان). به بیان دقیقتر تا امروز از 173 هنرمند و فعال تئاتر تقدیر شده در مراسم گرامیداشت جشنواره تئاتر فجر 24 نفر یعنی 14 درصد از آنان را هنرمندان و فعالان تئاتر زن تشکیل داده است. در میان دورههای مختلف جشنواره تئاتر فجر بیشترین تقدیر از هنرمندان زن در بیست و هفتمین دوره از این رویداد هنری انجام گرفته است. در مراسم گرامیداشت برگزار شده در این دوره از 5 هنرمند زن تقدیر به عمل آمد (یک تن در مراسم بزرگداشت و چهار تن در مراسم پاسداشت).
نکته چهلم: بیشترین تعداد هنرمندان مرد تقدیر شده در مراسم گرامیداشت
در طول 39 دوره گذشته جشنواره تئاتر فجر سهم مردان از تقدیر در مراسم گرامیداشت 149 نفر بوده است (73 تن در مراسم بزرگداشت، 52 تن در مراسم پاسداشت و 24 تن در مراسم یادمان). به بیان دقیقتر تا امروز از 173 هنرمند و فعال تئاتر تقدیر شده در مراسم گرامیداشت جشنواره تئاتر فجر 149 نفر یعنی 86 درصد از آنان را هنرمندان و فعالان تئاتر مرد تشکیل داده است. در میان دورههای مختلف جشنواره تئاتر فجر بیشترین تقدیر از هنرمندان مرد در بیست و هفتمین دوره از این رویداد هنری انجام گرفته است. در مراسم گرامیداشت برگزار شده در این دوره از 29 هنرمند مرد تقدیر به عمل آمد (3 تن در مراسم بزرگداشت و 26 تن در مراسم پاسداشت). با جمعبندی نکات چهلگانه متن پیش رو میتوان بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر را از نظر برگزاری مراسم گرامیداشت و تجلیل از هنرمندان مرد و زن، بین تمام 39 دوره این رویداد هنری در رتبه نخست قرار داد.
در مطالب بعدی ایران تئاتر به نکات مهم دیگری در رابطه با دورههای پیشین جشنواره تئاتر فجر اشاره خواهد شد.
منابع :
کتاب تاریخچه جشنواره بین المللی تئاتر فجر. پژوهش و نگارش تقی اکبرزاده. تهران: انتشارات نمایش، 1399
آرشیو ادوار سایت جامع جشنواره بین المللی تئاتر فجر
سایت ایران تئاتر