نگاهی به ظرفیتهای نمایشی چهار رمان با موضوع مبارزات مردمی
راویان پیش زمینههای انقلاب در انتظار صحنه
ایران تئاتر - رضا حسینی: نزدیک به سه دهه است که روز ۲۰ فروردین ماه سالروز شهادت سید شهیدان اهل قلم به عنوان روز هنر انقلاب اسلامی و هفته پس از آن نیز به عنوان هفته هنر انقلاب اسلامی شناخته میشود. از همین رو در این مطلب به ظرفیتهای چهار رمان مرتبط با انقلاب اسلامی برای اقتباس نمایشی و تبدیل به آثار نمایشی اشاره میشود.
تنها معیار برای انتخاب این آثار ارتباط موضوع و محتوای آنها با پیش زمینههای انقلاب اسلامی است. همچنین در گزینش این رمانها تلاش اصلی بر آن استوار شده که زمان انتشار این آثار تا حد امکان در طول یک دهه اخیر باشد. در واقع آثاری که در متن پیش رو نام آنها به میان میآید رمانهای نسبتا جدیدی به شمار میروند که موضوع و محتوای آنها به پیش زمینههای انقلاب اسلامی اشاره دارد. افزون بر آنکه ترتیب اشاره به این آثار در متن پیش رو تنها بر اساس سال انتشار آنها بوده است .
گفتنی است سال گذشته مروری بر ده رمان مهم با موضوع انقلاب اسلامی را به عنوان پیشنهاد سوزه تحت عنوان «رمان های جذاب برای خلق آثار نمایشی » در ایران تئاتر منشتر کرده ایم .
شرح حال روستاییان آواره در پایتخت
نخستین کتابی که نام آن در مطلب پیش رو مطرح میشود «تالار پذیرایی پایتخت» نوشته محمدعلی گودینی است. این کتاب تنها اثر نام برده شده در این متن به شمار میرود که در اواخر دهه هشتاد خورشیدی یعنی در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسید. با این حال چاپهای بعدی این کتاب در دهه نود خورشیدی به بازار آمد و در عمل رمان تالار پذیرایی پایتخت در این دهه میان اهالی کتاب شناخته شد. ناشر این رمان انتشارات «سوره مهر» است و نخستین چاپ آن در شمارگان ۲۵۰۰ نسخه راهی بازار کتاب شد. کتاب تالار پذیرایی پایتخت تاکنون در نخستین جشنواره داستان انقلاب و سومین دوره از جایزه جلال آل احمد مورد تقدیر قرار گرفته و در دوره بیست و هشتم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز شایسته تقدیر شناخته شده است. از دیگر افتخارات این اثر میتوان به معرفی آن به عنوان کتاب برگزیده دهمین دوره جایزه کتاب فصل اشاره کرد.
محتوای رمان تالار پذیرایی پایتخت به انقلاب سفید و ماجرای اصلاحات ارضی اشاره دارد و هسته اصلی رخدادهای داستان بر حواشی این اتفاق استوار است. داستان این کتاب همزمان با طرح اصلاحات ارضی یعنی در سال ۱۳۴۱ آغاز میشود و در سال ۱۳۵۳ به پایان میرسد. در واقع خواننده کتاب در طول این رمان با رخدادهای دوازده سال از دهههای چهل و پنجاه خورشیدی همراه میشود و حوادث ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ را نیز همراه با شخصیتهای داستان مرور میکند.
ماجراهای رمان تالار پذیرایی پایتخت از زاویه دید اول شخص روایت میشود و راوی داستان نوجوانی به نام غلامعلی است. او در طول این دوازده سال رشد میکند و حوادث مختلفی را از سر میگذراند. غلامعلی در ابتدا ساکن روستایی به نام پامیل است که مردم آن مانند روستاهای همجوار یعنی برفرود و چغاپیره به موجب اجرای طرح اصلاحات ارضی صاحب زمین شدهاند. آنها در ابتدا از این موضوع خشنود و شادمانند اما پس از مدت کوتاهی مشکلات به تدریج رخ مینمایاند و شادی آنها را به غم تبدیل میکند. اهالی روستا ابتدا بر سر تصاحب زمینهای زراعی با یکدیگر اختلاف پیدا میکنند و پس از اینکه درگیریها فروکش میکند و آنها صاحب زمین میشوند، به دلیل نداشتن ابزار لازم برای زراعت یکییکی زمینهای خود را میفروشند و راهی پایتخت میگردند.
شخصیت اصلی داستان نیز یکی از کسانی است که برای یافتن کار به پایتخت میرود و در آنجا مشکلات متعددی را تجربه میکند. برخلاف او پسرعمویش براتعلی به دلیل همکاری با عدهای کلاهبردار اوضاع خوبی دارد و با برگزاری جشن عروسی دروغین در یک تالار پذیرایی به نام پایتخت قصد به دست آوردن پول قابل توجهی دارد که البته با فاش شدن تبانی او و همکارانش، در این امر ناکام میماند.
رمان تالار پذیرایی پایتخت در مواردی یادآور داستانهای غلامحسین ساعدی و ماجراهای هولناکی است که قهرمانان روستایی این آثار با آن دست و پنجه نرم میکردند. ماجراهایی که اکثرشان ریشه در اصلاحات ارضی و ناتوانی روستاییان در تطبیق دادن خود با شرایط جدید دارد. با این اوصاف میتوان رخدادهای این رمان را در قالب نمایش به روی صحنه تئاتر برد و چالشهای پیش روی روستاییان آن زمان را در برابر چشم مخاطب به تصویر کشید.
تلاش نوجوانان روستایی برای رقم زدن انقلاب
دومین کتابی که در این مطلب به آن اشاره میشود «به هم رسیدن در میانسی» نام دارد. این کتاب توسط مهدی کرد فیروزجایی نوشته شده و در سال ۱۳۹۳ خورشیدی برای نخستین بار در شمارگان ۱۲۰۰ نسخه توسط انتشارات «شهرستان ادب» به چاپ رسیده است. باید گفت این رمان کوتاه که نوجوانان را به عنوان مخاطبان اصلی خود برگزیده، اولین کتاب چاپ شده توسط نویسنده آن است و نخستین تجربه نویسندگی او به شمار میرود. کتاب به هم رسیدن در میانسی تاکنون در جشنواره «داستان انقلاب» در سال ۱۳۹۳ خورشیدی و دو جشنواره «اشراق» و «طلوع خرداد» در سال پس از آن به عنوان اثر برگزیده معرفی شده است.
این کتاب که رخدادهای آن در دوران پیش از انقلاب به وقوع میپیوندد داستان نوجوان کم سن و سالی به نام شکرالله مازندرانی را روایت میکند که در یکی از روستاهای استان مازندران روزگار میگذراند. او برادر ناتنی بزرگتری به نام زکریا دارد که به دلیل فعالیتهای سیاسی خود تحت تعقیب ساواک است. در نهایت ماموران ساواک برای دستگیری زکریا به روستای پدری او میآیند اما شکرالله تلاش میکند تا به هر نحو ممکن مانع دستگیری برادر خود توسط آنها شود.
رمان کوتاه به هم رسیدن در میانسی از زاویه دید اول شخص روایت میشود و شخصیت اصلی داستان یعنی شکرالله رخدادهای پیرامون خود را با زبان ساده شرح میدهد. او دانشآموز کلاس پنجم است و با وجود سن و سال کم خود عقاید مذهبی سفت و سخت دارد. به عنوان مثال هنگامی که در یکی از روزهای ماه رمضان به دستور معلم خود برای آوردن گچ به دفتر مدرسه میرود یکی از آموزگاران مدرسه به نام کرانی را همراه با سیگاری در دست بیرون از کلاس میبیند و از مشاهده این صحنه بسیار ناراحت و خشمگین میشود. شکرالله دوست دارد به صورت معلم خود سیلی بزند و سیگار را از دست او بگیرد؛ اما چون زورش به آقای کرانی نمیرسد به دفتر مدرسه میرود و پنهانی در قوری چای او نمک میریزد.
در واقع رمان کم حجم به هم رسیدن در میانسی بخشی از اهدافی که جوانان و نوجوانان آن زمان برای رسیدن به آن بر ضد حکومت شاه قیام کردند را به تصویر میکشد. به طور کل کوتاه بودن این کتاب کار تبدیل آن به یک اثر نمایشی صحنهای را راحت میکند. همچنین میتوان با افزایش سن شخصیت اصلی داستان چالشهای بیشتری به ماجرا افزود و یک داستان کاملا نوجوانانه را با فضای انقلاب و حال و هوای آن دوران به روی صحنه تئاتر برد.
خاطرات تلخ یک جشن
کتاب بعدی که در این مطلب از آن سخن به میان میآید رمان «هزار و یک جشن» نوشته محمد محمودی نورآبادی است. این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۹۳ خورشیدی توسط انتشارات «شهرستان ادب» در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه به چاپ رسید و راهی بازار نشر شد. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که رمان هزار و یک جشن در پنجمین جشنواره داستان انقلاب به عنوان اثر برگزیده معرفی گردید.
رمان هزار و یک جشن زاویه دید اول شخص را برای روایت داستان برگزیده است و تمام ماجراهای آن از زبان شخصیت اصلی داستان که «نوروز» نام دارد، روایت میشود. نوروز معلم جوان روستایی به نام چشمه سیبی در منطقه نورآباد ممسنی استان فارس است و به سبب آموزش کودکان روستا مورد علاقه و احترام مردم و برخی از بزرگان روستا قرار دارد. میزان این علاقه به اندازهای است که خان آبادی او را به جشن بزرگی که قرار است به زودی برگزار شود دعوت میکند و حتی او را مسئول تدارکات جشن مینماید. این جشن به مناسبت ازدواج محمدرضا شاه با ثریا بختیاری (همسر دوم شاه) ترتیب داده شده و بودجه کلانی از سوی دولت دریافت کرده است. با این حال مراحل برگزاری جشن به خوبی پیش نمیرود و در نهایت خاطرات تلخی از آن به جا میماند.
به دلیل اینکه نوروز یک رعیتزاده است، تکریم او توسط خان آبادی و دعوت شدنش به جشن مورد مخالفت برخی از افراد سرشناس روستا از جمله کدخدا قرار میگیرد. این در حالی است که نوروز به دختر کدخدا یعنی زیبا علاقه دارد و آرزوی ازدواج با او را در دل میپروراند. البته خواهر نوروز یعنی رودابه به دلیل وجود اختلاف طبقاتی و سایر مسائل حاشیهای چندان با این وصلت موافق نیست و سمانه را گزینه مناسبتری برای همسری برادرش میداند. از سوی دیگر بیبی گوهر همسر کدخدا و مادر زیبا نیز تمایلی به داشتن داماد غریبه ندارد و دوست دارد دخترش را به همسری یک فرد آشنا از اهالی آبادی در بیاورد. به هر حال عشق پنهان نوروز به زیبا در نهایت آشکار میشود و حوادثی را رقم میزند.
ماجراهای رمان هزار و یک جشن از اواسط بهمن ماه سال ۱۳۲۹ خورشیدی یعنی یک هفته پیش از برگزاری جشن بزرگ آغاز میشود و مدتی پس از این اتفاق به پایان میرسد. در طول این مدت نوروز بخشی از خاطرات گذشته خود را مرور میکند و به این ترتیب خواننده کتاب با پیشینه شخصیت اصلی داستان آشنا میشود. نویسنده این رمان نه تمام رخدادها که هسته اصلی داستان را مبتنی بر واقعیت میداند و آن را ملهم از خاطرات عموی خود از جشن مذکور توصیف نموده است.
رمان هزار و یک جشن چندان بلند نیست و این امر کار تبدیل آن به یک اثر نمایشی صحنهای را سادهتر میکند. در واقع میتوان بخشی از خاطرات شخصیت اصلی داستان را کنار گذاشت و با تمرکز بر رخدادهای دراماتیک رمان، آنها را بر صحنه تئاتر به تصویر کشید.
در کنار آثاری که نام آنها در مطلب پیش رو به میان آمد مسلما رمانهای دیگری نیز وجود دارند که میتوان از آنها به عنوان منبع اقتباس نمایشی برای ساخت آثار نمایشی استفاده کرد. همچنین میتوان به داستانهای کوتاهی که در این زمینه نوشته شده یا خاطراتی که از دوران گذشته نقل شده است، استناد نمود و بر اساس آنها اقدام به تولید آثار نمایشی مختلف با رویکردهای گوناگون کرد.
شرح حوادث روز دانشجو
آخرین کتابی که در مطلب پیش رو مورد اشاره قرار میگیرد «تیلم» نام دارد. رمان تیلم نوشته میثم امیری است و برای نخستین بار در سال ۱۳۹۴ خورشیدی توسط انتشارات سوره مهر در شمارگان ۲۵۰۰ نسخه به چاپ رسید. این کتاب در هفتمین دوره جشنواره داستان انقلاب به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.
رخدادهای رمان تیلم از زبان دانای کل روایت میشود و به شرح زندگی جوانی به نام کیومرث میپردازد. کیومرث اهل روستای تیلم شهرستان سوادکوه از استان مازندران است و پس از قبولی در رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران راهی پایتخت میشود. داستان تیلم از روز ۱۶ آذر ماه سال ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز میگردد و بخش مهمی از آن در همین تاریخ روایت میشود. کیومرث همراه با سایر دانشجویان در دانشگاه تهران حضور دارد و در مراسم روز دانشجو شرکت میکند. او تنها یک جوان پرشور است و به هیچ گرایش سیاسی خاصی تعلق خاطر ندارد.
پس از آن داستان به عقب باز میگردد و بخشهایی از خاطرات قدیمی کیومرث در سالهای گذشته را روایت میکند. خاطراتی که بخش مهمی از آن به زادگاه او یعنی روستای تیلم مربوط میشود. او در سال ۱۳۲۹ خورشیدی یعنی در بحبوحه جریان ملی شدن صنعت نفت ایران متولد شده است و مدتی پس از روز دانشجو چشم از جهان فرو میبندد. در واقع داستان تیلم از ابتدا تا انتهای زندگی این جوان روستایی را برای مخاطب حکایت میکند.
در داستان تیلم برخی از شخصیتهای تاریخی مانند جلال آلاحمد نیز حضور دارند و شخصیت اصلی داستان یعنی کیومرث با آنها به مراوده میپردازد. او در عمل مرید جلال است و در طول داستان با این نویسنده سرشناس ملاقات میکند. کیومرث همچنین در مراسم ختم جلال آلاحمد نیز شرکت میکند و به دلیل اینکه تحت تاثیر او و آثارش قرار دارد، اندوه بزرگی را تجربه مینماید.
نویسنده رمان تیلم تاکید کرده است که حوادث این کتاب بر مبنای واقعیت نیست و روایت مستندی از سالهای پیش از انقلاب به شمار نمیرود. با این حال او در مورد سوژه اصلی داستان و بستر سیاسی و اجتماعی رخدادهای آن تحقیق کرده است. رمان تیلم قابلیت خلاصه شدن دارد و میتوان شکل مختصر آن را در قالب نمایش بر صحنه تئاتر به تصویر کشید.