مقاومت ؛ شاخص تئاتر انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از هنرمندان جوان پایه‌های جریانی را ریختند که به هنر انقلابی یا متعهد معروف شد. این هنرمندان تلاش داشتند تا مطالبات مردمی را که با الهام از مضامین فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ... آن برهه زمانی شکل گرفته بود، در قالب هنر و متاثر از تعالیم اسلامی و تفکر انقلابی منعکس نمایند.

هنر متعهد در تلاش بود تا براساس مقتضیات زمان به توصیف جامعه پیرامون خود می پردازد و هنری را بیافریند که خود را هم در باب فرم و قالب و هم در قبال مضمون آن متهد بداند.

این تفکر در طول 40 سال تغییر و تحول، همگام با تغییرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... جامعه حرکت کرد و جامعه را تغییر داد به نحوی که در یک تقسیم بندی، با نگاهیبه  هنر انقلاب اسلامی یا هنر متعهد در ایران را  می توان براساس تغییرات مهمی که در جامعه رخ داد، به چهار دوره‌ انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، توسعه بعد از دفاع مقدس و دوره‌  مقاومت و گام دوم  که در تعامل با فضای مجازی و ورود تکنولوژی شکل می گیرد تقسیم کرد.

در هر یک از این دوره ها، که بی شک به واسطه شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و ...  کاملا متفاوت از یکدیگر بودند، هنرمندان تلاش داشتند تا اولا در آن برهه زمانی به تحلیل وضعیت حاکم پرداخته و هادی مخاطبان در مسیر جامعه پذیری گردند و ثانیا در ثبت و ماندگاری آن وقایع در طول زمان تلاش کنند.

در یک بررسی گذرا از مجموعه اقدامات انجام گرفته در حوزه هنر تئاتر، هنرمندان متهد، به جز در بخش موضوعی دفاع مقدس و مقاومت  که به عنوان یک گونه  مهم در هنر انقلاب اسلامی مطرح است، در حوزه های دیگر آنگونه که باید پر اثر و موفق نبودند.

 هنر انقلاب اسلامی و مقاومت

دفاع مقدس و در ادامه آن مقاومت یکی از مهمترین رویدادهای انقلاب اسلامی است که به واسطه وقایع منحصر به فرد آن از آغازین سال جنگ تا امروز همواره مورد توجه هنرمندان تئاتر بوده و هست.

دهه پر رشادت 

پایه‌های تئاتر دفاع مقدس از اواخر سال ۵۹ به صورت خودجوش در محلات، مساجد، پناهگاه‌ها و پایگاه‌های مردمی بنا شد، اما خیلی سریع جایگاه خود را در میان هنرمندان حرفه‌ای نیز باز کرد تا پایه‌های ژانر دفاع مقدس به عنوان فراگیرترین ژانر هنری کشوردر دهه ۶۰، در یک فرآیند چندماه در کشور شکل بگیرد.

اولین واکنش نمایشی به حمله عراق و اشغال خاک ایران، تله تئاتر «در سنگر» به نویسندگی و کارگردانی بهزاد فراهانی بود که در سال ۱۳۵۹ بر روی آنتن رفت و به مباحثی همچون تحریم ایران از سوی استکبار جهانی و برنامه ریزی صدام برای حمله به ایران اشاره می‌کرد.

اولین تئاتر بر صحنه نیز نمایش «شلمچه در خون» اثر علاالدین رحیمی بود که در اواخر سال ۵۹ در تالار مولوی اجرا شد. در همان سال جواد انصافی تله تئاتری دو قسمتی با نام «دام» ساخت که طی آن شخصی به نام مبارک به جبهه‌های جنگ رفته و اسیر سربازان عراقی می‌شود. بعثی‌ها او را به کاخ صدام می‌برند و مبارک سعی می‌کند مسئولان کاخ صدام را به شورش ترغیب نماید.

«حماسه ننه خضیره» از دیگر نمایش‌های مطرح اوایل جنگ است. در این نمایش که در آذرماه ۱۳۶۰ به کارگردانی سهراب سلیمی توسط گروه ۵ اداره تئاتر ۴۰ شب در تالار رودکی به روی صحنه رفت بازیگرانی همچون سهراب سلیمی، حمید مظفری، جمشید اسماعیلخانی، گوهر خیراندیش، تانیا جوهری، فرشید ابراهیمیان و... ایفای نقش می‌کردند.

همگام با پیروز‌های جبهه‌های نبرد، پایان حصر آبادان و آزادسازی شهر‌های تسخیر شده، تئاتر مقاومت نیز رو به روز مهیج‌تر می‌شد. براساس آماری که ریحانه حقیقت در گزارشی با عنوان «تئاتر دفاع مقدس به روایت آمار» ارائه می‌کند، در دهه ۶۰ (از اواخر ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۹) بیش از ۳۰ نمایش در حوزه دفاع مقدس در سالن‌های نمایشی تهران به روی صحنه رفتند (مجله نمایش، شماره ۸۴: ۳۲-۳۵) که از آن جمله می‌توان به سیاه‌بازی بمب به نویسندگی و کارگردانی جواد انصافی در سالن شماره ۲ در سال ۱۳۶۰، خانات اثر رضا صابری، برگزیده اولین جشنواره فجر در سالن اصلی تئاتر شهر در سال ۱۳۶۱، سرود سرخ به نویسندگی محمد رحمانیان در قشقایی در سال ۱۳۶۱، صبح غریب به نویسندگی مهدی پوررضاییان و کارگردانی داریوش باقرفر در سال ۱۳۶۳ در تئاتر شهر، نامیرا اثر نعمت‌الله لاریان در سال ۱۳۶۵ در تئاتر شهر، قبل از انفجار اثر حسین فرخی در سال ۱۳۶۶ در چهارسو، تئاتر در پناهگاه ـ بازی در خیال، به نویسندگی و کارگردانی حسین جعفری در سال ۱۳۶۷ در پناهگاه‌های تهران، روی خط سرخ به کارگردانی امیر دژاکام در سال ۱۳۶۸ در تالار هنر، بهای یک بهانه به نویسندگی محمد حسین‌خانی و کارگردانی رضا ابوفاضلی، در سال ۱۳۶۹ در تالار کوچک تئاتر شهر و ... اشاره کرد.

همزمان با این اجراها، مسئولان هنری کشور نیز با برگزاری جشنواره‌های هنری نقش تعیین کننده‌ای را در حضور فعال هنرمندان ایفا کردند.

یادواره سراسری تئاتر هفده شهریور نخستین جشنواره مرتبط با تئاتر انقلاب و دفاع مقدس را معاونت فرهنگی سپاه در سال ۱۳۶۱ به دبیری ناصر شفق را می‌توان نخستین جشنواره‌ای دانست که در آن بخش عمده‌ای از آثار اختصاص به تئاتر دفاع مقدس داشت.

یادواره «گلچهره گان بسیج»، یادواره سراسری اولین تئاتر کودکان کشور شهید فهمیده خوی (۱۳۶۲)، جشنواره تئاتر سنگر (۱۳۶۳)، یادواره سراسری تئاتر کشور شهید طحانیان و علیرضا رحیمی مهاباد (۱۳۶۳)، جشنواره تئاتر جنگ (۱۳۶۵) و ... از دیگر جشنواره این دهه می‌باشد.

سال های تثبیت  

با آغاز دهه هفتاد به مرور این اندیشه در ذهن مسئولان و هنرمندان رسوخ کرد که به منظور حفظ ارزشهای دفاع مقدس برنامه‌ریزی منسجمی را طرح‌ریزی کنند.

ماحصل این تفکر در دهه هفتاد، حضور تدریجی فرهنگ مقاومت در لوای قوانین ویژه کشور از جمله  قانون برنامه اول توسعه اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1368-1372) به عنوان یک خط مشی، قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1374-1378) و به صورت ویژه تر قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است.

همگام با این تفکر قانونی در کشور، در بحث اجرایی نیز متولیان امر بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس را تاسیس کردند.. این بنیاد که در دوران دفاع مقدس با نام «ستاد تبلیغات جنگ» مسئولیت تبلیغات، اطلاع رسانی و حفظ و ماندگار کردن مجاهدت ها و فعالیت های رزمندگان و فعالان در جبهه ها را بر عهده داشت، در 12مهرماه سال ۱۳۶۹، ماموریت خود را به حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس (جنگ ایران و عراق) و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار، جهاد و شهادت تغییر داد. ما حصل این تغییر تاکتیک در حوزه تئاتر، حمایت و مشارکت در جشنواره های سراسری، حمایت از جریان تولید تئاتر و تله تئاتر، حمایت از پایان نامه های دانشجویی، برگزاری سمینار و همایش و ... بود.

پس از تاسیس این بنیاد، فعالیت های خوبی در حوزه تئاتر دفاع مقدس صورت گرفت.براساس آماری که ریحانه حقیقت در گزارشی با عنوان «تئاتر دفاع مقدس به روایت آمار» ارائه می کند، در دهه 70 (مجله نمایش، شماره 84: 32-35) نیز فعالیت هنرمندان نمایشی قابل تامل است.

«زمستان 66» اثر محمد یعقوبی، آیات کاری از  نعمت‌الله لاریان در تئاتر شهر، در عالم برهوت کاری از محمدعلی بخشنده در تالار هنر، قاب‌ بی‌تصویر اثر علی‌نقی رزاقی در تالار کوچک تئاتر شهر، همراه به نویسندگی حسین نوری و کارگردانی حمیدرضا سهیلی، خوان هشتم، نوشته مسعود سمیعی و کارگردانی علی مقدم، عطر گل یاد، به نویسندگی و کارگردانی کریم جوانشیر در مولوی، با من مثل دریا به نویسندگی و کارگردانی محمد جواد کاسه‌ساز در مولوی، فاطمه عنبر اثر محمد چرمشیر و به کارگردانی آتیلا پسیانی در خانه نمایش، شبیه پدر به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی حسین پارسایی در چهارسو، تپه افلاک به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی حسین پارسایی در چهارسو، چهارمین نامه به نویسندگی جمشید خانیان و کارگردانی مهدی مکاری در مولوی، کانال کمیل به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی کورش زارعی در مولوی، پرگار مهر به نویسندگی فرهاد مهندس‌پور و کارگردانی حسین مسافر آستانه در تالار وحدت، عزیزمایی به نویسندگی و کارگردانی مهرداد رایانی مخصوص در تالار کوچک تئاتر شهر و ... از جمله آثار آن دهه در ژانر دفاع مقدس بودند.

روند سعودی در دهه هشتاد

براساس آماری که مهدی حامد سقایئان در مقاله «ارزیابی کمی و کیفی تولید تئاتر دفاع مقدس در ایران» مطرح می کند، تئاتر دفاع مقدس از آغاز دهه 80 تا سالهای پایانی با یک سیر صعودی روبرو بوده است.

از مهمترین نمایش هایی موفق دهه 80، می توان به از خاک تا افلاک محمود فرهنگ، پچپچه های پشت خط نبرد اثر علیرضا نادری، متولد 1361 پیام دهکردی، پاییز اثر نادر برهانی مرند، سه پاس از حیات طیبه نوجوانی نجیب زیبا به کارگردانی علی یازرلو در سایه، چهار حکایت از چندین حکایت رحمان اثر علیرضا نادری، هزاردستان مهرداد رایانی مخصوص، کارگردانی سپیده‌ نظری‌پور، شب‌مویه‌ها به کارگردانی کورش زارعی در قشقایی، تهران زیر بال فرشتگان به کارگردان نادر برهانی مرند، برفراز برجک‌ها به کارگردانی رحیم نوروزی و ... اشاره کرد.

تئاتر دهه هشتاد با وجود موفقیت در اجرا، در برگزاری جشنواره با افت و خیر روبرو بود. مهمترین و بزرگترین رویداد تئاتری در ژانر دفاع مقدس –یادواره دفاع مقدس- گرچه مسیر خوبی را طی می کرد اما در دهه هشتاد دچار فراز و نشیب های زیادی شد تا آنجا که در مقطعی اعتمادها، دلگرمی ها و انتظارها را از بین برد.

توسعه کمی و کیفی 

همگام با رشد کمی اجرای نمایش در کشور که ماحصل توجه بیشتر سازمان ها و نهادهای متولی، توسعه زیرساخت ها و اعتماد به تئاتر خصوصی بود، تئاتر مقاومت نیز از رشد قابل دفاعی برخوردار گشت و در اکثر قریب به اتفاق ماههای دهه 90، می شد حداقل یک نمایش در این ژانر بر صحنه دید. این مهم پس از راه اندازی تماشاخانه سرو بیش از پیش محسوس شد.

این تلاش و ممارست باعث شد تا ردپای تئاتر دفاع مقدس از ایران به سایر کشورها به طور محسوس دیده شود آنگونه که بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران هنر نمایشی ایران اذعان داشته اند تئاتر دفاع مقدس فراتر از تئاتر مرسوم جنگ و یک ژانر منحصر به فرد است لذا در این برهه زمانی که ایران سکاندار گفتمان مقاومت در جهان محسوب می شود، تئاتر به عنوان یک از اصلی ترین مولفه های فرهنگساز نقش بسزایی در این مسیر می تواند داشته باشد.

خوشبختانه در این 4دهه با همت و تلاش متولیان امر، ارائه طرح ها و ایده های جدید، پرورش و معرفی هنرمندان این حوزه و نیز توسعه زیرساختی فضاهای هنری ویژه، اقدامات موثری در معرفی این ژانر صورت گرفته است. بی شک دهه پنجم تئاتر مقاومت نیاز به نقشه راه جدید و برنامه های مدون کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت دارد تا برپایه آن بتوان نسل جدید که جامعه ای متفاوت از نسل های گذشته است را بهتر با این گفتمان آشنا نمود.

هنرهای نمایشی و ضرورت تجدید قوا در گام های جدید انقلاب اسلامی 

هنرنمایش  که هموراه بازوی توانمند شکل گیری و حرکتِ انقلابِ اسلامی است علاوه بر احیای مفاهیم اندیشه انقلاب اسلابی بر محمل تئاتر مقاومت که حامل بخش قابل توجه اندیشه انقلاب اسلامی است بی شک  می تواند و می باید بر کیفیت متمرکز شود و با به روی صحنه بردن نمایش های برای مخاطب عام و خاص پسند در ترویج گفتمان مقاومت تلاش شد. لازمه این حرکت تحقیق و پژوهش و ضرورت نظریه پردازی در حوزه الگوها و ساختارهای تماتیک، محتوایی، دراماتیک، ژانری و اجراییِ است .