مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ در گفت‌وگو با ایرنا
کاظم نظری: سوءبرداشت از نمایش «مخاطب» نتیجه سطحی‌نگر است
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ، با بیان این که نفسِ اصالت تئاتر بنا دارد ما آدم بزرگ‌ها با صراحت هنری به خطاهای احتمالی خود بپردازیم، تاکید کرد نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه و عمل گناه‌آلود می‌گوید و سوءبرداشت از این اثر نمایشی، نتیجه توجه سطحی‌نگر است.
به گزارش ایران تئاتر به نقل از ایرنا؛ هنر نمایش در کنار رسالت‌های بنیادینی چون جریان سازی؛ به تأمل واداشتن مخاطب اندیشه‌ورز؛ تلاش برای تحقق تزکیه نفس (کاتارسیس) به‌عنوان اولی‌ترین درجه توفیق مخاطب و همذات‌پنداری او با اثر تئاتری؛ خاصیت آینه گون هنر نمایش برای بازتاب هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماع به عموم مخاطبان در راستای به اندیشه واداشتن آن‌ها و ارائه راهکار برای برطرف ساختن آن ناهنجاری‌ها؛ مهم‌ترین مؤلفه‌اش بر این حکم استوار است که هنری زنده است. هنری که در ارتباط مستقیم، نَفَس به نَفَس و دم‌به‌دم با مخاطب جان می‌گیرد و بر کالبد شخصیت‌های نمایشنامه‌ی جان می‌بخشد.
آنچه زنده بودن هنر تئاتر و زندگی بخشیدن به کاراکترهای نمایشی را محقق می‌کند حضور بالقوه -نه بالفعل- مخاطب در سالن‌های نمایشی است. حضوری که آینه به آینه با اثر نمایشی، قصه و روایت آن و کاراکترهایش پیش می‌رود تا در نهایت شاهد تحقق رسالت‌های این هنر زنده؛ پویا و جریان‌ساز در مواجهه با مخاطب باشیم.
پرواضح است که محتوای هر اثر نمایشی در تمامی کشورهای جهان، منطبق با قوانین و همچنین سازگار با عرف و شعائر مذهبی آن کشورهاست آنچه در روند تولید و اجرای آثار تئاتری در سراسر جهان قانون است
پرواضح است که محتوای هر اثر نمایشی در تمامی کشورهای جهان، منطبق با قوانین و همچنین سازگار با عرف و شعائر مذهبی آن کشورهاست. اگر این محتوا در نقطه مقابل چنین مؤلفه‌هایی قرار گیرد منطقی است که مجال جولان اجرایش به سبب آسیب‌رسان بودن و نه حس زدودن آسیب و آسیب‌شناسی هنر تئاتر به وقوع نخواهد پیوست.
در طول حیات هنر تئاتر در کشورمان (به‌ویژه بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی) نیز شاهد این اتفاق بوده و هستیم که همواره نهادی بالادستی به‌عنوان «شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» به‌عنوان تنها نهاد قانونی برای صدور مجوز اجرا و تأیید محتوایی اثر با خوانش متن و دیدن نمایش تولیدشده درنهایت رأی به اجرا یا عدم اجرای آن می‌دهد.
حلقه وصل میان این دو فعل به تعامل و گفت‌وگو برای برطرف ساختن برخی از نکاتی بازمی‌گردد که از دید کارشناسان شورای قانونی نظارت و ارزشیابی که حکم خود را از نهادی فرادستی، حاکمیتی و قانون‌گذار چون «شورای عالی انقلاب فرهنگی» گرفته بازمی‌گردد تا تنها و تنها شورای نظارت و ارزشیابی محلی برای صدور مجوز اجرای یک اثر نمایشی باشد. به همین سبب است که تمامی آثار نمایشی که در سراسر کشور به صحنه می‌روند باید دارای مجوز این شورا باشند.
گاه نیز پیش‌آمده که به سبب همان اصل زنده بودن هنر تئاتر اغلب «ناآگاهانه» و در مواردی اندک و انگشت‌شمار «آگاهانه»؛ گروه نمایشی به نکات و مؤلفه‌های عنوان‌شده از سوی شورای نظارت بی‌توجهی کرده و همین مسئله به توقف اجرای آن اثر نمایشی می‌دهد؛ تا با گفت‌وگو، تعاملی مجدد، بازبینی دوباره و در نهایت رعایت نکات عنوان‌شده؛ گروه نمایشی با دریافت مجوز مجدد اجرای عمومی خود را از سر بگیرد.
به جای مقدمه
طی چند روز اخیر اجرای نمایش مخاطب به نویسندگی و کارگردانی جابر رمضانی که از هنرمندان جوان اما شناخته‌شده تئاتر کشورمان در دو عرصه ملی و بین‌المللی است با چنین چالشی مواجه شد. نمایشی که در محتوایِ قصه و روایت خود دست بر یکی از ناهنجاری‌ها و بزه‌های بزرگ انسانی یعنی مسئله تعرض (تجاوز) گذاشته است. نمایشی که در راستای خاصیت آیینه‌گون هنر تئاتر در بازتاب ناهنجاری‌های جامعه و تلاش برای به حداکثر رساندن تعامل تمامی افراد جامعه برای رفع آن آسیب (ناهنجاری) در بطنِ متنِ خود حکم همان نیشتر زدن و تذکر دادن به مخاطبان را پیش‌فرض خود قرار داده است.
این اثر نمایشی که اجرای عمومی خود را از ۲۶ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱ در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر آغاز کرده بود؛ روز ۱۱ خردادماه به سبب غفلت ناآگاهانه گروه نمایشی و عدول از نکاتی که شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر آن گروه نمایشی مکلف کرده بود با وقفه‌ای ۴۸ ساعت مواجه شد؛ اما بعد از تعامل و گفت‌وگو -همان حکم همیشگی تعاملات انسانی- میان کارگردان اثر (جابر رمضانی) و مسئولان شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اجرای خود را از سر گرفت.
آتش معرکه بالاست؛ مبادا که تو را!
قضیه زمانی تلخ‌تر شد که یکی از روزنامه‌های کشور که خود بازوی رسانه‌ای نهادی حاکمیتی است چنان بر خاکستر این اتفاق دمید که به‌وضوح شبهه آن نیت غرض‌ورزانه در راستای ضربه زدن و انتقام آن فرد یا افراد برای هر خواننده و بیننده مطالب آن روزنامه عیان‌تر شد. عمق این چالش زمانی بیشتر شد که در فضای مجازی شاهد عناد ورزیدن و تاختن به بهانه این اثر به نهاد قانونی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورای نظارت و ارزشیابی این اداره کل با اشاره به مؤلفه‌هایی در این نمایش بودیم که مشخصاً با قصد و غرض شخصی از سوی فرد یا افرادی که در دوره جدید مدیریت تئاتر کشور از همکاری با اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بازمانده‌اند بودیم. فرد یا افرادی که وقوع آن چالش کوچک را به محلی برای ضربه زدن و انتقام شخصی خود بدل ساختند.
قضیه زمانی تلخ‌تر شد که یکی از روزنامه‌های کشور که خود بازوی رسانه‌ای نهادی حاکمیتی است چنان بر خاکستر این اتفاق دمید و آتش آن را شعله‌ورتر ساخت که به‌وضوح شبهه آن نیت غرض‌ورزانه در راستای ضربه زدن و انتقام آن فرد یا افراد برای هر خواننده و بیننده مطالب آن روزنامه عیان‌تر شد.
اما از یک‌سو بنا بر رسالت رسانه‌ای، در راستای تنویر افکار عمومی بر آنچه شرط اول و آخر هر اقدام است؛ که همان سنجش صحت و تأکید بر نگرش، منش و رفتار منطبق بر قانون؛ نهادی قانونی چون شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و دیگر سو بنا بر ایجاد شدن فضایی پرچالش به سبب آن اتفاق میان هنرمندان تئاتر؛ مخاطبان این گونه هنری و بی‌اخلاقی صورت‌گرفته در حوزه رسانه با دکتر کاظم نظری مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشگر تئاتر و عضو هیئت‌علمی دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم.
اختلاف‌نظر بین کارشناسان ما و بسیاری از تماشاگران با نگرانی‌های بازتاب شده دو نقطه کاملاً متضاد بود
کاظم نظری در گفت‌وگو با خبرنگار تئاتر ایرنا گفت: هم‌زمان با ارائه درخواست گروه نمایش «مخاطب» برای اجرای عمومی، پس از خوانش متن توسط کارشناسان زبده و مسلط بر مسائل دینی، حقوقی و تئاتری، بر اساس مندرجات ذکرشده در آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی و شرایط صدور مجوز، اصلاحاتی به کارگردان اثر ابلاغ شد و در مرحله بعد نمایش توسط گروه کامل‌تری مورد بازبینی قرار گرفت.
در ترکیب این گروه کارشناس مسلط به مسائل شرعی و دینی، کارشناس مسلط به مسائل انتظامی و بزه‌های اجتماعی، کارشناس مسلط به حقوق دینی و مدنی، کارشناسان مسلط به تاریخ و ادبیات و تئاتر حضور داشتند.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: بدیهی است افراد مورداشاره که همگی دغدغه کشور اسلامی سرلوحه افکارشان است با توجه به جمیع جهات با در نظر گرفتن این نکته که وظیفه اصلی آن‌ها حراست از قوانین مندرج در آیین‌نامه، شیوه‌نامه‌های مشروحِ صادره شورای عالی انقلاب فرهنگی است و عنایت به این مسئله که یکی دیگر از وظایفشان حمایت معطوف به هدایت گروه‌های نمایشی است، با اعلام چند نکته اصلاحی و تعهد کارگردان به انجام آن‌ها، اجرای نمایش مذکور را برای اجرا در تماشاخانه ایرانشهر بلامانع اعلام کردند و پروانه نمایش پس از طی مراحل اداری صادر شد.
وی یادآور شد: پس از شروع اجرا، انجام گرفتن بازبینی‌های نامحسوس و پس از چند روز، از برخی افراد و یک خبرگزاری نسبت این اجرا و شکل برخی از لحظات آن نگرانی‌هایی بازتاب پیدا کرد. ولی از آنجا که اختلاف‌نظر بین کارشناسان ما و بسیاری دیگر از تماشاگران با آنچه از نگرانی‌های بازتاب شده دو نقطه کاملاً متضاد و متفاوت بود، این اداره کل طبق روال همیشه و پس از انجام دو مورد بازبینی نامحسوس، ضمن بستن سامانه فروش بلیت آن هم در ایامی که تئاترها تعطیل بودند (ایام سوگواری ۱۴ و ۱۵ خرداد) ضمن بررسی‌های دقیق و به منظور حفظ حقوق افراد و هنرمندانی که نگرانی‌های خاصی را اعلام می‌کردند، پس از اعمال اصلاحیه‌های جدید و پذیرش کارگردان، دستور به باز شدن سایت فروش بلیت داد.
توجه به مفید و سازنده بودن پیام نمایش
متأسفانه تفسیر افرادی که با این اجرا مشکل داشتند بسیار بسیار با نقطه نظرات افراد امین ما متفاوت بود. نظری با تأکید بر آنکه متأسفانه تفسیر افرادی که با این اجرا مشکل داشتند بسیار بسیار با نقطه نظرات افراد امین ما متفاوت بود خاطرنشان کرد: از سویی آن‌ها بدون تحلیل دقیق و یا اشاره به مصادیق و اشکالات قابل دریافت صرفاً با اعلام کلیاتی که تطابق قانونی با آیین‌نامه‌های مصوب نداشتند؛ بیشتر نگرانی‌های خود را اعلام می‌کردند. باوجوداین اداره کل با توجه به این نگرانی‌ها و از آنجا که گروه نمایش یکی، دو مورد از اصلاحات را به شکل دقیق انجام نداده بودند طبق سنوات قبل و برای اجرای دقیق قانون به صورت موقت و تا اطلاع ثانوی و منوط به بازبینی مجدد اجرا را تعطیل و پروانه‌ی اجرا ملغی شد.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی افزود: بدیهی ست در چنین مواردی گروه‌ها و سالن اجرا خواهان بررسی و بازبینی مجدد می‌شوند و در این مورد و توجه ما به مفید و سازنده بودن پیام نمایش به این درخواست مجموعه تئاتر ایرانشهر و کارگردان نمایش پاسخ مثبت دادیم.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه تصریح کرد: طبق قانون، درخواست جدید از سوی سالن و کارگردان به اداره کل ارسال شد و پس از انجام گفت‌وگوی توجیهی کارشناسان با کارگردان، بار دیگر گروه جدیدی از کارشناسان مذهبی، تئاتری و اجتماعی، کار را بازبینی کردند و با عنایت به اصول مندرج در آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی، با تمرکز دوچندان، هر نکته‌ای که می‌شد بر اساس قانون، شرع و عرف هنری به گروه ارائه کرد جهت اصلاح به گروه گفته شد و بعد از پذیرش از سوی گروه؛ بر اساس بازبینی مجوز جدیدی برای ادامه و یا تمدید اجرا صادر شد.
فراموش نکنیم؛ نگاه یا فکر کردن به گناه آغاز افتادن به دام آن است
هر تماشاگر با عنایت با گره‌های عاطفی نهفته درونش نوعی موضع نسبت به آن می‌گیرد ولی نباید در دام تفاسیر کلیشه‌ای و سطحی افتاد، جهان نمایش معرف خود است، نظری اظهار داشت: این نمایش و هر نمایشی که در دو بستر تمثیل و رئالیسم و در قالبی از تئاتر مواجهه مشارکتی که در آن، تماشاگر به طور مستقیم مورد خطاب قرار می‌گیرد با ورود به ذهن تماشاگر و چه‌بسا ناخودآگاه وی، منجر به تأثیر قوی و گاه توأم با تندی و صراحت می‌شود. هر تماشاگر با عنایت با گره‌های عاطفی نهفته درونش نوعی موضع نسبت به آن می‌گیرد ولی نباید در دام تفاسیر کلیشه‌ای و سطحی افتاد، جهان نمایش معرف خود است.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطرنشان کرد: به همین دلیل است که کارگردان با توجه به‌صراحت انتقاد در بزهکاری‌های نهفته در برخی از افراد آماده گناه و خطرآفرین؛ دانستن بی‌پروایی چشمان آدمی و اشاره‌ای به خطرات صریح فضای مجازی، ورود افراد زیر ۱۶ سال را ممنوع اعلام کرد.
چون معتقد است ما آدم بزرگ‌ها بناست که با صراحت هنری، به خطاها و گناهان احتمالی خویش بپردازیم و بگوییم چشمان ما نگاه کردن ما و فکر کردن ما به امر گناه، تصاویر گناه‌آلود و یا فعل گناه؛ آغاز در غلتیدن به گناه است.
گروه نمایش «مخاطب» بنا بر رسالت امر درام؛ به شکل آشکاری به نقد درونی می‌پردازند
نظری با تأکید بر آنکه اعضای یک گروه نمایشی با حضور بر صحنه تئاتر و بهره‌گیری از بیانی نمایش‌گونه روایتگر شکل‌گیری ایده نمایشی، پرداخت و ارائه آن هستند یادآور شد: اعضای گروه نمایشی از سعی و تلاش خود در خصوص بررسی همه‌جانبه موضوع، پیدا کردن مصادیق در سطح جامعه -چه به صورت خبری و چه مواجهه با افرادی که به نوعی مبتلا به موضوع مورد نظر شده‌اند- سخن می‌گویند.
گروه نمایش «مخاطب» در فواصلی از این روایت، برخی از حوادث و اتفاقات را که موضوع نمایش بر آن استوار شده به شکلی خبری؛ توصیف و تعریف می‌نمایند. همچنین از تأثیرات رویدادهایی که مبتنی بر آسیب‌ها و جریانات تلخ و ناگوار اجتماعی است بر وضعیت روح و روانی خود نکاتی را بیان می‌دارند. در آخر با تغییر جهت از اجتماع به سوی شخصیت فردی خود، به نوعی به شکل آشکاری به نقد درونی می‌پردازند
مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح کرد: با این رویکرد که چه‌بسا آنانی که در جایگاه منتقد و معترض اعم از روشنفکر یا سلبریتی مشکلات جامعه را رصد کرده و نسبت به انواع آسیب‌های واقع‌شده اجتماعی موضع‌گیری‌های تندروانه داشته و دارند، نیز ممکن است در معرض این مشکلات و آسیب‌ها قرار داشته باشند و گاه چون عالم بی‌عمل مورد انتقاد و اعتراض قرار خواهند گرفت.
منتقدان بدون تفکر به محتوای نمایش «مخاطب» به دام ظاهربینی غلتیده‌اند
متأسفانه توجه سطحی‌نگرانه و تنها تأکید بر ظاهر آن، مطمئناً توأم با سوءبرداشت و سوء‌تفاهمات بسیاری خواهد بود. چیزی که متأسفانه منتقدان ظاهربین بدون توجه به باطن و ذات محتوای نمایش که تفکر و اندیشه را می‌طلبد، در آن در غلتیدند و جو رسانه‌ای نامطلوبی را رقم زدند، نظری یادآور شد: نمایش «مخاطب» به دلیل اهمیت موضوع؛ تبعات و تأثیرات روحی و روانی آن موضوع -تعرض- با فرمی تعامل‌گونه، کنترل شده، با زبانی واقع‌گرایانه، توأم با صراحت و درعین‌حال تمثیلی که بی‌سابقه هم در ادبیات کلاسیک و معاصر ما نیست به طرح و بیان موضوع و بخشی از آسیب‌ها و اثرات اجتماعی آن می‌پردازد.
این مدرس تئاتر ادامه داد: بدیهی است انتخاب این شکل برای نمایش مزبور می‌تواند ظاهر و باطنی توأمان داشته باشد که متأسفانه توجه سطحی‌نگرانه و تنها تأکید بر ظاهر آن، بدون‌شک توأم با سوءبرداشت و سوء‌تفاهمات بسیاری خواهد بود. چیزی که متأسفانه منتقدان ظاهربین بدون توجه به باطن و ذات محتوای نمایش که تفکر و اندیشه را می‌طلبد، در آن در غلتیدند و جو رسانه‌ای نامطلوبی را رقم زدند.
اینان با تکه‌پاره کردن نمایش، گزینش و سرهم کردن برخی جزئیات آن، روایتی سوای کلیت نمایش مزبور را برساخته و به قضاوت آن نشستند. همان‌طور که اشاره شد، نمایش «مخاطب» زبانی تمثیل‌گونه دارد. باید توجه داشت در تمثیل؛ نشانه‌ها به‌خودی‌خود معنا ندارند و با اینکه معنایشان خارج از بافت و ساختار کلیت کلام است اما پیام غایی آن مدنظر گوینده نیست.
مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تأکید کرد: در چنین نمایش‌های تمثیلی لازم است که به معنای اصلی و برآیندی که به‌عنوان نتیجه مورد نظر است توجه شود. در غیر این صورت از تجزیه آناتومی بدن انسان و در کنار هم نهادن برخی از اجزاء آن هم می‌توان به نتایج نامطلوبی رسید، چنانچه منتقدان این نمایش به همین شکل تجزیه‌نگرانه عمل کرده‌اند.
نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه و عمل گناه‌آلود می‌گوید
نظری با بیان آنکه به‌هرحال نمایش «مخاطب» از فکر، نگاه، عمل گناه‌آلود و از تأثیر آن بر اذهان افراد این نمایش می‌گوید خاطرنشان کرد: این نمایش از چشم و گوشی می‌گوید که چون به گناه آلوده شد زبان و کردار آدمی را نیز مبتلا می‌سازد. از نگاه، فکر و حتی خیال آغشته به گناهی می‌گوید که می‌تواند هرگونه عمل و کلام گناه کارانه‌ای را در پی داشته باشد و باعث شود ما با بی‌توجهی به چنین موضوع مفسده‌انگیزی غافلانه از کنار منشأ آن به‌راحتی بگذریم و برویم؛ تا روزی که در گرداب فاجعه ناشی از آن گرفتار و غرق می‌شویم.
این پژوهشگر عرصه هنرهای دراماتیک یادآور شد: نمایش برای جلب‌توجه و به نوعی انذار ما را مخاطب قرار می‌دهد تا برابر این گونه حوادث تلخ و غیرانسانی که می‌تواند بنیان خانواده، به دنبال آن اجتماع و روابط انسان‌های درون آن را متلاشی سازد و نسل‌های بعدی را به نابودی کشاند، به خود نهیبی بزنیم. در برابر چنین فجایعی که مناسبات والدین، فرزندان، روابط خواهر و برادری، پیوندهای دوستی و شهروندی ما را هدف گرفته‌اند، حرفی بزنیم و کاری بکنیم.
مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان اظهار داشت: نمایش «مخاطب» می‌خواهد این فجایع، تلخی‌ها و زشتی‌ها را مقابل دیدگانمان قرار دهد و به تصویر بکشد. این‌گونه حوادث ناگوار و مشمئزکننده هستند. چنین تلخی‌هایی را هنرمندی برای لذت‌جویی و ترویج فساد به تصویر نمی‌کشد که اگر فردی این‌گونه فکر کند، متأسفانه باید بداند که خود اولین فرد و مخاطب قابل سرزنش این نمایش است.
«و ما اُبرّیُ نفسی، ان النفس لاماره بالسوء، الا ما رحم ربی – سوره مبارکه یوسف، آیه ۵۳»/ من خود را از عیب و نقص مبرا نمی‌دانم، زیرا نفس اماره انسان را به کارهای زشت و ناروا وادار می‌کند، جز آنکه خدای من رحم کند
