در حال بارگذاری ...
نگاهی دوباره به آیین‌ها و سنت‌های نمایشی دیرپای ایران‌زمین

تعزیه؛ نمایشی کهن با مفاهیم عاشورایی

سعید نوریان*: تعزیه در آذربایجان و به‌ویژه در اردبیل با توجه به پیشنیه غنی تاریخی، فرهنگی و مذهبی این دیار از اهمیت خاصی در بین مردم منطقه برخوردار است و به‌رغم وجود رسانه‌های مختلف، این نمایش ایرانی هنوز هم در بین مردم طرفدار دارد و هر ساله و به‌ مناسبت ماه های محرم و صفر، تعزیه های مختلفی در شهرها، بخش ها، محلات و روستاهای منطقه اردبیل توسطه شبیه خوانان اجرا می‌شود.

ایران ‌‌سرزمین فرهنگ‌های گونه‌گون‌، سرزمین همزیستی فرهنگ‌ها‌، سرزمین کثرت و ‌وحدت‌ است‌. ایران به لحاظ گستردگی قلمرو و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص دچار گستردگی و پراکندگی فرهنگـــی و درنتیجه برخورد این فرهنگ‌ها، دارای فرهنگی پویا‌، رو به گسترش و در مسیر تحــــــول بوده است. صرف‌نظر از تغییراتی که به دلیل ظهور و سقوط حکومت‌های گوناگون و بروز جنگ‌های مختلف در فرهنگ مردم ایــران به وجود آمده است‌، ایران و ایرانی همواره دارای جایگاه خاصی در عرصه جهانی بوده است. تعدد عناصر فرهنگی در ایران فرصت مناسبی را در اختیــــــــار پژوهشگران می‌گذارد تا در این میدان تحقیق به وسعت ایران‌زمین به بررسی ابعاد مختلف این عناصر و سیر تحول و تغییرات آن بپردازند. یکی از این عناصر ارزشمند فرهنگی در ایران، تعزیه و شبیه‌خوانی است که طی سالیان دراز جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ کرده است.  
اگرچه تعزیه به‌عنوان‌ یک آیین نمایشی در ایران از جایگاه رفیع و بلندی برخوردار است، اما پس از عهد قاجاریه و پیدایش تئاتر به سبک نوین و متناسب با تئاتر جدید جهان و تأثیرپذیری تئاتر ایران از تحولات نمایش جهان به‌ویژه رخدادهای تئاتری اروپا و نیز تحکیم بنیاد آن، بازارش از رونق افتاده تا به حدی که امروزه جز در ایام خاص و در روستاها و شهرها و شهرک‌های دورافتاده ­اثری از آن نمی‌بینیم.­ هرچند که ظرف چند سال گذشته با برنامه‌ریزی‌های به‌عمل‌آمده، به‌خصوص با ترغیب و تشویق دستجات عزاداری و شبیه‌خوانی   سعــــی شده است تا این هنر ایرانی و اسلامی از نابودی نجات داده شود، اما هنوز هم تعزیه  نتوانسته است در بین آحاد مردم ­به‌عنوان­ دیرینه­ هنر ایرانی ­موردتوجه­ قرار­گیرد.      
تعزیه‌(شبیه‌خوانی)، نوعی نمایش مذهبی و سنّتی ایرانی شیعی، عمدتاً درباره  شهادت و مصائب اهل‌بیت ائمه اطهار علیهم‌السلام به‌ویژه حضرت امام علی و امام حسین علیهم‌السلام است. واژه تعزیه یا تعزیت در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلّی دادن و پرسش از بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای‌ «مجلس ترحیم» است. در میان شیعیان غیر ایرانی (در عراق و شبه‌قاره هند) لفظ تعزیه با وجود ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و یا مصائب شهدای کربلا به معنای‌«شبیه‌خوانی» به کار نمی‌رود‌، بلکه آنان تعزیه را به مراسمی نمادین اطلاق می‌کنند که در آن دسته‌های عزاداری در طول مراسم، شبیه ضریح یا تابوت ائمه (علیهم‌السلام) را بر دوش می‌کشند. در این آیین و به‌خصوص در پایان روز عاشورا، اربعین و... پیکر نمادین حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای دشت نینوا را  پس از تشیع به خاک می‌سپارند.

برخی محققان، پیشینه تغزیه را به آیین‌هایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش و یادگار زریران بازمی‌گردانند و برخی پدید آمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بین‌النهرین و آناتولی و مصر و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن مؤثر دانسته‌اند.

در یک جمله و به صراحت می‌توان اذعان کرد که تعزیه به معنای نمایشی امروزی آن‌ یک­ شبه­ و ­به ­امر ­و ­دستور­ یک­ نفر به وجود نیامده است، بلکه طی زمان و به تدریح بر پایه پذیرش­ شرایط­ مردمان­، این کهن هنر ایرانی­ شکل­ گرفته­ است­. در آغازین روزهای ­شکل ­گیری این هنر مذهبی، شکل اجرایی آن به این گونه بود که ابتدا دسته‌هایی به کندی از برابر تماشاگران می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه‌ها و علم هایی که بی شباهت به ابزارآلات و افزارهای جنگی نبود و نیز هم‌آواز‌ی و هم‌سرایی در خواندن نوحه‌، ماجرای کربلا و شهادت امام حسین‌(ع) ‌و گاهی نیز امام علی (ع) را به مردم یادآوری می‌کردند. در مرحله­ بعدی آوازهای دسته جمعی کمتر می شد و نشانه‌ها بیشتر‌ و یکی دو واقعه خوان نیز به آنان اضافه می شدند‌که واقعه را برای تماشاگران نقل کرده و سنج و طبل و نوحه آن‌ها را همراهی می‌کرده است‌. چندی بعد به جای نقالان‌، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیه‌سازی و نشانه‌های نزدیک به واقعیت، مصائب  ائمه معصومین به‌ویژه حضرت امام حسین و امام علی علیهم‌السلام­ را شرح می‌دادند. گفت‌وگوی  شبیه‌ها با یکدیگر ­و­بعد ­­هم ­قرار ­گرفتن­ بازیگران­ به­ جای­ شخصیت­‌ها،­ شکل­ تکوین­‌یافته ­تعزیه ­در ­ایران­ است‌.
اوج تکامل تعزیه به­­ دوره  ناصرالدین‌شاه (1264- 1313) برمی‌­گردد. این شاه فرنگ‌دیده ایران به تعزیه علاقه فراوانی داشت و به همین خاطر دستور داد تا تکیه دولت که در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود، ایجاد شود. در تکیه دولت، تعزیه‌خوانان که در حقیقت تعزیه‌خوانِ دولت بودند، زیر نظر مُعین البُکا برابر شاه و درباریان­ به­ اجرای­ تعزیه ­می­‌پرداختند.

اگرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تلاش های شایسته ای برای احیا و اجرای این نمایش‌ها در گوشه و کنار شهر به چشم می خورد و با برگزاری سوگواره های تعزیه، اجرای تعزیه در مناسبت های مختلف به‌ویژه در ایام محرم و صفر سعی شده تا از این کهن آیین نمایشی ایرانی و اسلامی صیانت شود، اما هنوز هم  تعزیه نتوانسته است به جایگاه بلند و شکوهمند خود بازگردد.

تعزیه در آذربایجان و به‌ویژه در اردبیل با توجه به پیشنیه غنی تاریخی، فرهنگی و مذهبی این دیار از اهمیت خاصی در بین مردم منطقه برخوردار است و به‌رغم وجود رسانه‌های مختلف، این نمایش ایرانی هنوز هم در بین مردم طرفدار دارد و هر ساله و به‌ مناسبت ماه های محرم و صفر، تعزیه‌های مختلفی در شهرها، بخش‌ها، محلات و روستاهای منطقه اردبیل توسطه شبیه خوانان اجرا می شود.

روز عاشورا اوج برپایی مراسم شبیه‌خوانی در مناطق مختلف استان اردبیل است و در روستاها و میادین مختلف شهرها این مراسم برپا می‌شود.

تعزیه حضرت مسلم، تعزیه خروج امام حسین علیه السلام از مدینه، تعزیه توبه و شهادت حر بن یزید ریاحی، تعزیه مجلس امان نامه، تعزیه وداع امام حسین علیه السلام، تعزیه تنور خولی، تعزیه ساربان، تعزیه تشییع پیکر شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسعد، تعزیه شهادت علی اکبر علیه السلام، تعزیه شهادت حضرت ابوالفضل العباس (ع)، تعزیه حضرت رقیه (س)، تعزیه حضرت قاسم (ع) و تعزیه اسارت اهل‌بیت امام از جمله شبیه‌خوانی‌هایی است که در گذشته به ترتیب در ایام محرم به اجرا در می‌آمد اما امروزه تنها در ایام تاسوعا، عاشورا، دوازدهم محرم و اربعین مراسم شبیه‌خوانی برپا می‌شود.

*معاون هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اردبیل




مطالب مرتبط

گفت‌وگو با ابوالفضل میرزااحمدی، شبیه‌خوان حاضر در «سوگواره یاس»

در محوطه باز تئاتر شهر، هر مجلس تعزیه‌ای را نمی‌توان اجرا کرد
گفت‌وگو با ابوالفضل میرزااحمدی، شبیه‌خوان حاضر در «سوگواره یاس»

در محوطه باز تئاتر شهر، هر مجلس تعزیه‌ای را نمی‌توان اجرا کرد

ابوالفضل میرزااحمدی، شبیه‌خوان پیشکسوت با بیان اینکه در محوطه باز تئاتر شهر نمی‌توان هرنوع تعزیه‌ای را اجرا کرد، گفت مخاطبان در مکان‌های عمومی، به مجالسی که بُعد نمایشی آن‌ها پُررنگ است، بیشتر جذب می‌شوند.

|

در نکوداشت نامداران فرهنگ و هنر اردبیل مطرح شد

علی نصیریان: هنرمندان باید در اعتلای ارزش‌های معنوی و اخلاقی جامعه گام بردارند
در نکوداشت نامداران فرهنگ و هنر اردبیل مطرح شد

علی نصیریان: هنرمندان باید در اعتلای ارزش‌های معنوی و اخلاقی جامعه گام بردارند

علی نصیریان، هنرمند پیشکسوت سینما، تئاتر و تلویزیون، در مراسم نکوداشت نامداران فرهنگ و هنر استان اردبیل، تاکید کرد هنر همچون چشمه جوشانی است که هنرمندان باید از آن به بهترین شکل استفاده کنند و به دور از لذت‌گرایی مادی، در اعتلای ارزش‌ها، معنویت و اخلاق جامعه، گام‌های ...

|

گفت‌وگو با داور واقعه‌خوانی جشنواره میراث فرهنگی

بهزاد فراهانی: نمایش ایرانی، میراث ناملموس این سرزمین است
گفت‌وگو با داور واقعه‌خوانی جشنواره میراث فرهنگی

بهزاد فراهانی: نمایش ایرانی، میراث ناملموس این سرزمین است

بهزاد فراهانی، نویسنده، بازیگر، کارگردان تئاتر و داور بخش واقعه‌خوانی دومین جشنواره میراث فرهنگی با تاکید بر لزوم برنامه‌ریزی مدون و ساماندهی‌شده برای ادامه حضور بخش‌های نمایشی در این رویداد هنری گفت نمایش ایرانی میراث ناملموس این سرزمین است.

|

نگاه امیرحسین حریری به بخش سمینارهای جشنواره آیینی و سنتی

ارتباط با پژوهشگرانی چون شکنر و کارلسن، تعامل فرهنگی ما با جهان را گسترش می‌دهد
نگاه امیرحسین حریری به بخش سمینارهای جشنواره آیینی و سنتی

ارتباط با پژوهشگرانی چون شکنر و کارلسن، تعامل فرهنگی ما با جهان را گسترش می‌دهد

امیرحسین حریری، عضو هیئت علمی دانشکده هنرهای زیبا، با اشاره به اینکه پژوهش‌های بینافرهنگی افرادی چون شکنر و کارلسن در حال حاضر جزو منابع مطالعاتی دانشجویان در دانشگاه‌هاست، ارتباط مستمر و دوسویه بین پژوهشگران ایرانی و خارجی، خصوصا در زمینه‌های مربوط به نمایش‌های آیینی و ...

|

نظرات کاربران