یلدا؛ شبی برای شادمانی و کشف و شهود
جواد انصافی: بر اساس آیین‌های ایرانی می‌توانیم نمایش‌هایی شادی‌آور و معرف فرهنگ‌مان بسازیم
جواد انصافی کارگردان، نویسنده و بازیگر نمایش‌های آیینی و سنتی که سالیان درازی است در حافظه ایرانیان جای ویژه‌ای یافته، با تاکید بر زیبایی پرمعنای آداب‌ورسوم ایران‌زمین، درباره آیین‌های نمایشی شب چله می‌گوید: «شب یلدا یکی از مهم‌ترین آیین‌های اصیل ایرانی است. باید بگویم ما از همه آیین‌هایی که در ایران داریم می‌توانیم نمایش‌هایی شادی‌آور و معرف فرهنگ ایران به همگان نشان دهیم.»
به گزارش ایران تئاتر، جواد انصافی متولد ۲۷ اردیبهشت ۱۳۳۰، کارگردان، نویسنده و بازیگر نمایش‌های آیینی و سنتی سالیان سال است در این حرفه فعالیت می‌کند و بسیاری از مردم ایران زمین از همه سنین با او خاطرات خوبی دارند. جواد انصافی از هنرمندانی است که در طول نیم‌قرن فعالیت هنری خود توانست تأثیر بسیاری را در حفظ آیین‌ها و بقای فرهنگ کهن و غنی و نیز آیین‌های پرسابقه ایرانی داشته باشد.
به بهانه در پیش بودن شب چله و آیین‌های نمایشی که در این شب برگزار می‌شدند و متاسفانه بسیاری‌‌شان فراموش شده‌اند، با بازیگر و کارگردان پیشکسوت نمایش‌های سنتی ایرانی به گفت‌وگو پرداختیم.
جواد انصافی درباره شب چله می‌گوید: «شب یلدا یکی از مهم‌ترین آیین‌های اصیل ایرانی است. باید بگویم ما از همه آیین‌هایی که در ایران داریم می‌توانیم نمایش‌هایی شادی‌آور و معرف فرهنگ ایران به همگان نشان دهیم.»
این هنرمند کهنه‌کار ادامه می‌دهد: «آداب‌ورسوم ما به‌قدری زیباست که من از آیین شب چله یا شب یلدا کتابی با عنوان «آیین های شب یلدا و نمایش سیاه بازی چله زری و عمو چله جون» به نگارش درآوردم. برای نوشتن این کتاب پژوهشی چهارساله درباره آیین‌های شب چله در نقاط مختلف ایران انجام دادم و آیین‌های شب یلدا را با موضوعات مختلف در آذربایجان، لرستان، فارس، گیلان، مازندران، تهران و اطراف تهران جمع‌آوری کردم.»
انصافی درباره قالب این کتاب هم می‌افزاید: «قالب این کتاب نمایشی است و با افزودن شعرهایی بر اندک متن‌های شفاهی که از این آیین‌ها باقی مانده بود، متن نهایی را نوشتم. از شعرهای به‌جامانده از این آیین‌ها تنها ابیات محدودی باقی مانده که من بر مبنای قدیمی‌ترین بیتی که یافتم، باقی شعر را نوشتم.»
این کارگردان کهنه‌کار نمایش آیینی و سنتی ایران زمین درباره نقش «سیاه» در فردای شب یلدا این‌گونه توضیح می‌دهد: «در پژوهشی که در زمینه آیین‌های شب یلدا در ایران انجام دادم، به مدارکی درباره حضور سیاه در فردای مراسم شب چله رسیدم که برایم بسیار جالب‌توجه بود. در فردای شب یلدا که پادشاه معمولاً بار عام می‌داد و میان مردم می‌آمد، وقتی مردم با قربان‌صدقه و جان‌فشانی با شاه برخورد می‌کردند، سیاه آن‌ها را مسخره می‌کرد و ادای تزویر و ریاکاری آن‌ها را درمی‌آورد.»
جواد انصافی درباره یکی از آیین‌های شب یلدا در خانه بزرگان خانواده هم می‌گوید: «به تعداد نفرات مهمان در شب یلدا که در خانه بزرگان خانواده‌ها جمع می‌شدند، توتک یا کلوچه می‌پختند و در دل یکی از این کلوچه‌ها خرمهره‌ای می‌گذاشتند که دست هرکسی می‌افتاد، جایزه می‌گرفت.»
بازیگر نقش پرخاطره «عبدلی» ادامه می‌دهد: «پیام اصلی این آیین، این است که لقمه‌ها کوچک و به‌آرامی جویده شود تا خرمهره پیدا شود. تمام این بازی‌ها و آیین‌ها، مانند خوردن آجیل شب چله، بی‌حکمت نیستند و تفسیرهایی در دل خود دارند که من سعی کردم با نگاهی امروزی، در قالبی نمایشی به این آیین‌ها نگاهی بیندازم و در کتاب «چله زری و عمو چله جون» به آن‌ها اشاره کنم.»
انصافی در تبیین آیین‌های شب یلدا هم چنین توضیح می‌دهد: «آیین‌های شب یلدا دو پیام مهم دارند که خام‌خواری، میوه‌خواری و نحوه برخورد با مسائل را از طریق گفت‌وگو و شادی بیان می‌کند. این آیین بیانگر این است که برای مردم دوران گذشته میوه همچون غذا بوده و نقش مهمی در سبد روزانه خانواده‌ها داشته است؛ به‌طوری‌که شب‌ها به جای خوردن غذا از میوه‌ها و آجیل‌ها و... که به‌نوعی میوه محسوب می‌شوند، استفاده می‌کردند. همچنین رفتار مسالمت‌آمیز که با شادی همراه است، از دیگر پیام‌های یلدا به شمار می‌رود.»
این پژوهشگر از رنگ‌های یلدایی هم چنین نام می‌برد: «در آیین شب یلدا از میوه‌ها و خوراکی‌های قرمز و زردرنگ یا همان رنگ طلوع و غروب آفتاب استفاده می‌کنیم؛ مانند هندوانه، انار، خرمالو، پرتقال، کدوحلوایی، لبو، آجیل و... که تداعی‌گر مبارزه با تاریکی و سیاهی است.»
او در مورد انواع آجیل‌های استفاده‌شده در مناسبت‌های ایرانی توضیح می‌دهد: «آجیل جایگاه ویژه‌ای در مراسم و دورهمی‌های کهن و سنتی ایرانی دارد. آجیل شب یلدا، آجیل چهارشنبه‌سوری، آجیل نوروز، آجیل مهرگان و آجیل مشکل‌گشا که در آیین ایرانی ما اعتقاد به خیرات آجیل داریم؛ ما از آجیل هم در نمایش‌های ایرانی استفاده می‌کنیم و در تئاترهای آیینی سنتی شعرش را می‌خوانیم:
«آجیل مشکل‌گشا، مشکل‌گشایه
اگر مشکل داری بخور دوایه
کشمشش بابا، قوت مغزه
پسته خون‌ساز و نیروی قلبه
نخودچی‌شو نگو دوای کلیه
خرما خرکش دوای معده
آجیل مشکل‌گشا، مشکل‌گشایه
اگر مشکل‌داری بخور دوایه
انجیر کند کبد رو فعال
برگه‌ها دهد به روده‌ها حال
فندق کند عروق را باز
عناب و سنجد استخوان‌ساز
آجیل مشکل‌گشا، مشکل‌گشایه
اگر مشکل‌داری بخور دوایه»
از تعطیلی برخی تئاترها ناراحتم
جواد انصافی در پایان از تعطیلی برخی تئاترها و سالن‌های نمایشی ابراز ناراحتی می‌کند و می‌گوید: «از نظر من تئاتر هم مانند باقی شغل‌ها برای ما هنرمندان محل کسب است و برای کشور روشنگر است. چرا به هر دلیلی تئاتر را تعطیل می‌کنیم؟ در تمام دنیا هزینه می‌دهند که چراغ تئاتر خاموش نشود و همیشه با شور و انرژی باعث روشنگری و تفکر در جامعه شود. امیدوارم به روزهای روشن در تئاتر برگردیم.»
گفت‌وگو: علی کیهانی