در حال بارگذاری ...
یادداشت نوروزی شه‌ناز روستایی، کارگردان و نویسنده نمایش‌های آیینی و سنتی

جشن رفتن زمستان و آمدن بهار

شه‌ناز روستایی*: نوروز، جشن رفتن زمستان و آمدن بهار است. تمامی مراسم و آیین‌های مربوط به نوروز از دوران کشاورزی برای ما به یادگار مانده است؛ دورانی که نگاه انسان برای زنده ماندن به آسمان و زمین بوده است. درواقع تمام آیین‌های نوروزی از دیرباز تا کنون برای‌ بزرگداشت زمین، باران‌، برکت و سرسبزی دوباره‌ گیاهان در بهار است. از دیرباز تاکنون در جشن نوروز مردم با پوشیدن لباس‌های رنگارنگ و سیماچه (صورتک) در کارناوال‌های شادی ظاهر می‌شدند و با انجام آیین‌های نمایشی با اهریمن (اپوش) ایزد خشکسالی‌ و با دیو سرما نبرد می‌کردند. برخی از این آیین‌های مردمی از روزگاران کهن همچنان باقی مانده است.

از جمله پیک‌های نوروزی می‌توان به کوسه برنشین، حاجی‌فیروز، آتش‌افروز، عمونوروز، تکم‌چی، آهوچره و... اشاره کرد.

کوسه برنشین

کوسه‌برنشین از آیین‌های نمایشی نوروز است. در این آیین، بازیگر یک فرد است. کوسه نماد به پایان رسیدن زمستان است زیرا در حالی‌که هنوز زمستان تمام نشده تظاهر به گرم بودن و عرق‌ریزی می‌کرده و در حالی‌که کلاغی در دست داشته خود را با بادبزن باد می‌زده است. تماشاچیان(مردم مشارکت کننده) او را وارونه سوار بر خر می‌کردند، می‌گرداندند و شادی می‌کردند. در اساطیر ایرانی کلاغ پرنده‌ فرخنده و میمونی است. در آیین راز مهری کلاغ دورکننده‌ نکبت و بدبختی است.

حاجی فیروز 

در این میان پیک‌های بهاری همچون حاجی‌فیروز و عمو نوروز شناخته شده‌‌تر هستند. این پیک‌های نوروزی، بازیگران دوره‌گردی بودند که جامه‌های سرخ‌رنگ برتن داشتند و چهره‌های‌شان را سیاه می‌کردند. گاهی نیز صورتک بر چهره می‌زدند. زنگ یا زنگوله به دور کمر و مچ پا می‌آویختند. در گذشته دو تخته را به هم می‌کوبیدند امّا بعدها با دایره زنگی می‌خواندند، می‌رقصیدند و نوید آمدن بهار را می‌دادند. برخی لباس سرخ حاجی‌فیروز را به ایزد «وای» (نگهبان باد) نسبت می‌دهند. «وای» ایزد برکت است. او تیر آرش را برای تعیین مرز ایران و توران بر تنه‌ درخت گردوی کهنسالی فرود آورد.

حاجی‌فیروز بازمانده‌ شخصیت‌های نمایشی نوروز خوانی از دوران کهن این سرزمین است که امروز هم کم‌وبیش در روزهای پایانی ‌سال در اکثر شهرها و روستاهای سرزمین‌مان شاهدش هستیم. مهرداد بهار، حاجی‌فیروز را نماد سیاوش می‌د‌اند که صورت سیاه او بازگشت از جهان مردگان و لباس سرخش نماد زندگی دوباره است.

سیاوش به معنای «مرد سیاه» در واقع ایزد (نباتی) گیاهی است با این باور، همان‌گونه که گیاهان در زمستان می‌میرند و در بهار دوباره زنده می‌شوند انسان‌ها نیز پس از مرگ دوباره به این جهان باز می‌گردند. رد پای این آیین را امروز هم در رقص شخصیت «سیاه» در نمایش‌های تخت حوضی «سیاه‌بازی» می‌توان دید.

در رقص «سیاه» ما به روشنی نمایش جان گرفتن را در یک موجود بی‌جان شاهد هستیم. گویی جان از زمین ابتدا به انگشتان پا و سپس به مچ، زانوها، کمر، دست، گردن و در نهایت صورت وارد می‌شود. با اندکی دقت به انگشتان دست سیاه هنگام رقص و حرکت دستانش متوجه شباهت انگشتان او به کلاغ می‌شویم.

قاشق زنی

یکی دیگر از آیین‌های نمایشی نوروزی که از روزگاران کهن در ایران اجرا می‌شده، آیین نمایشی قاشق‌زنی است که در مناطق مختلف ایران‌زمین اسامی متعددی دارد از جمله: (ملاقه زنی، کاسه‌زنی، کفچه‌لیزی و...) این نمایش در واقع نوعی نمایش تک نفره است که به صورت پانتومیم اجرا می‌شده است. یک بازیگر و یک یا چند تماشاچی داشته است. باور نیاکان ما در گذشته این بوده است که در آغاز بهار روح نیاکان ما در یک کالبد جدید به این جهان باز می‌گردند.

دلیل پوشاندن صورت بازیگر(قاشق‌زن) این بوده است که او روح یکی از نیاکانِ میزبان است که در کالبد (نقش) فرد قاشق‌زن به در خانه‌ او می‌رفته و از او درخواست خوراکی و هدیه می‌کرده است. (این پوشاندن صورت بی‌شباهت به استفاده از ماسک در نمایش نیست) از طرفی به دلیل قراردادهایی که در اجرای این آیین وجود داشته، مراسم بسیار نمایشی است. برخی از این قراردادها به این ترتیب اجرا می‌شده است: قاشق‌زن (بازیگر) با سبدی که در میان آن یک شانه‌ چوبی، یک سرمه‌دان و یک آینه قرار داشته به در خانه می‌رفته، با کوبیدن قاشق به کاسه، بانوی خانه را از حضور خود مطلع می‌کرده. بانوی خانه در را باز می‌کرده و سبد را می‌گرفته. ابتدا شانه را برمی‌داشته و به موهای خود می‌کشیده، سپس سرمه‌دان را برمی‌داشته به چشمان خود می‌کشیده، آنگاه آینه را برمی‌داشته و صورت خود را در آینه می‌دیده و در پایان مقداری خوراکی در سبد می‌گذاشته است. به نظر می‌رسد این نمایش جزو قدیمی‌ترین نمایش‌های تک نفره‌ آیینیِ نوروزی ‌باشد.

گفت‌وگو در مورد آیین‌ها و فرهنگ غنی این سرزمین صرفاً در مناسبت‌های تقویمی کافی نبوده، بلکه کوشش در جهت حفظ این گنجینه‌ با ارزش را که همواره ‌مورد بی‌مهری قرار گرفته است، می‌طلبد. امیدوارم در این روز بزرگ، روزی که همه‌ جهان داشته‌های نمایشی خود را پاس می‌دارند ما هم گامی در جهت معرفی، حفظ و اشاعه‌ این اندوخته‌ ملی و میهنی خود برداریم. این روز بر همه‌ هنرمندانی که در راستای حفظ ارزش های ملی کوشا هستند همایون و خجسته باد.

* نویسنده، کارگردان و استاد دانشگاه




مطالب مرتبط

یادداشت دبیر جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به مناسبت روز ملی تئاتر

غنچه تئاتر و شکوفایی طبیعت ایران
یادداشت دبیر جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به مناسبت روز ملی تئاتر

غنچه تئاتر و شکوفایی طبیعت ایران

احمد جولایی: 27 مارس، برابر با هفتم فروردین‌ در تقویم هجری خورشیدی، مصادف با روز ملی هنرهای نمایشی است. اما به‌راستی چرا؟ چرا تئاتر باید یک روز اختصاصی داشته باشد؟ کودک، زمین، مادر، پُست و ارتباطات ...

|

یادداشت جواد انصافی بازیگر و کارگردان کهنه کار نمایش های آیینی و سنتی

آیین‌های نوروز دارای پشتوانه علمی و فرهنگی است
یادداشت جواد انصافی بازیگر و کارگردان کهنه کار نمایش های آیینی و سنتی

آیین‌های نوروز دارای پشتوانه علمی و فرهنگی است

جواد انصافی: ملت ایران از جمله ملت‌هایی هستند که زندگی‌شان با جشن و شادمانی پیوند خورده و به مناسبت‌های گوناگون جشن گرفته و با سرور و شادمانی و نمایش روزگار را می‌گذرانده‌اند؛ طوری‌که مطالعه ...

|

نگاهی به نمایش «ماشین‌دودی» نوشته و کار حسین تفنگدار

سفر در لابه‌لای تاریخ با قطار خیال 
نگاهی به نمایش «ماشین‌دودی» نوشته و کار حسین تفنگدار

سفر در لابه‌لای تاریخ با قطار خیال 

سید علی تدین صدوقی: حسین تفنگدار هماره دغدغه تاریخ معاصر این سرزمین کهن و البته ماتم‌زده و پرمصیبت را داشته است؛ تاریخی که مملو است از جانبازی‌ها و فداکاری‌ها و شهادت و جان‌فشانی‌ها و خون دل ...

|

جشن و آیینی به نام سیزده بدر

جشن و آیینی به نام سیزده بدر

الهام ذوالفقاریان*: منابع پیرامون جشن سیزده به‌در نسبت به سایر جشن‌ها بسیار اندک و متفاوت است اما بر مبنای همان اندک می‌توان به پیشینه آن گریز زد.  همان‌طور که پیشینه جشن نوروز را از زمان ...

|

گفت‌وگو با بانوی صبور و عاشق بازیگری

مهوش وقاری: سال‌هاست از گروه‌های کاری حذف شده‌ام
گفت‌وگو با بانوی صبور و عاشق بازیگری

مهوش وقاری: سال‌هاست از گروه‌های کاری حذف شده‌ام

مهوش وقاری، بازیگر پیشکسوت، با اشاره به علاقه‌اش به تئاتر و ارتباط مستقیم با تماشاگر می‌گوید با وجودی که سال‌هاست از گروه‌های هنری حذف شده‌ است، اما اگر پیشنهاد خوبی داشته باشد، می‌پذیرد و پس از سال‌ها روی صحنه خواهد آمد.

|

در گفت‌وگویی نوروزی مطرح شد

سیاوش طهمورث: تهران در روزهای عید بهترین جای دنیاست
در گفت‌وگویی نوروزی مطرح شد

سیاوش طهمورث: تهران در روزهای عید بهترین جای دنیاست

سیاوش طهمورث بازیگر و کارگردان پیشکسوت تئاتر می‌گوید در ایام عید هیچ جایی نمی‌روم و تهران بهترین جای دنیاست چون همه می‌روند بیرون، خلوت می‌شود، هوا تمیز است. اصلا چرا از شلوغی فرار کنی و بروی به شلوغی؟

|

گفت‌وگو با کارگردان و بازیگر پرسابقه تئاتر در حوالی نوروز

مریم کاظمی: خیمه‌شب‌بازی‌ همیشه برایم جذاب بوده است
گفت‌وگو با کارگردان و بازیگر پرسابقه تئاتر در حوالی نوروز

مریم کاظمی: خیمه‌شب‌بازی‌ همیشه برایم جذاب بوده است

مریم کاظمی کارگردان و بازیگر پرسابقه تئاتر گفت هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم روزی خودم در حوزه تئاتر فعایت کنم. از زمان کودکی همیشه نمایش‌های خیمه‌شب‌ بازی مخصوص نوروز که از تلویزیون پخش می‌شد، خیلی برایم جذاب بود. مهم‌ترین خاطرات من برمی‌گردد به نشستن مقابل خیمه خیمه‌شب‌بازی ...

|

به بهانه‌ برگزاری کارگاه نوروزی نمایش و قصه‌گویی برای کودکان

فرصتی برای آشتی بچه‌ها با ادبیات و هنرهای نمایشی
به بهانه‌ برگزاری کارگاه نوروزی نمایش و قصه‌گویی برای کودکان

فرصتی برای آشتی بچه‌ها با ادبیات و هنرهای نمایشی

بهارک بابک*: تصور من این است مردم ایران از جمله مردمانی هستند که زندگی‌شان با جشن و شادمانی پیوند زیادی داشته است. آن‌ها به مناسبت‌های مختلف جشن می‌گرفتند و این جشن‌ها آیینه‌ فرهنگ، ...

|

نظرات کاربران