تجلی شکوه و عظمت واقعه مباهله روی صحنه بزرگ نمایش
سیدرضا اورنگ: تئاتر، هنری پویا و زنده است که با دیگر هنرهای نمایشی قابل‌مقایسه نبوده و نخواهد بود. از دیرباز تا امروز، بسیاری از وقایع مهم تاریخی، مذهبی، قصه‌ها و اتفاقات ریز و درشت زندگی روی صحنه مقدس تئاتر جان گرفته و می‌گیرد.
کشورهای صاحب تئاتر، همواره و در مقاطع مختلف نمایش‌هایی را به صحنه می‌برند که بر اساس اتفاقات تاریخی یا روایات مذهبی شکل گرفته‌اند.
این‌گونه نمایش‌ها با توجه به فرم آن‌ها، در سالن‌های سربسته، روباز و حتی در قالب نمایش‌های خیابانی اجرا شده و می‌شوند.
باورهای دینی و ملی، همواره دستمایه نمایشنامه‌نویسان مطرح جهان بوده و هست، زیرا ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم و اعتقادات آنان دارد. مخاطبان با این‌گونه نمایش‌ها مأنوس بوده و از آن‌ها استقبال کرده و می‌کنند، به‌شرط آنکه قابل‌باور بوده و جذاب اجرا شوند.
هر دین و آیینی بسته به نوع مذهب و باورها، داستان‌های خود را دارند که در جامعه ساری و جاری است.
هنر نمایش در سرزمین ایران، از گذشته‌های دور وجود داشته و مردم از نمایش‌های مردمی که در کوچه و بازار اجرا می‌شدند، استقبال می‌کردند.
بسیاری از مسائل مذهبی، اخلاقی و حتی اعتراضی با زبان هنر در این نوع نمایش‌ها تجلی پیدا می‌کرد.
کتاب آسمانی مسلمانان مانند تورات و انجیل دارای داستان‌های انسان‌ساز و جذابی است و با زبانی ساده و شیوا که برای همگان قابل‌فهم باشد، دستورات دینی و اخلاقی را در قالب قصه بیان کرده است.
تعداد این قصه‌ها زیاد است، اما بی‌شک احسن‌القصص آن‌ها داستان زندگی حضرت یوسف(ع) است.
در تئاتر ایران نیز کم‌وبیش قصه‌های قرآنی به‌صورت نمایشنامه درآمده و روی صحنه رفته است. تعداد این‌گونه نمایش‌ها زیاد است که همچنان نیز روی صحنه رفته یا در فضاهای بزرگ سر باز اجرا می‌شوند. یکی از این نوع نمایش‌ها تئاتر حضرت ایوب(ع) بود که سال‌ها پیش با کارگردانی مرحوم فرج‌الله سلحشور روی صحنه رفت.
هرسال نیز نمایش‌های عظیم مذهبی به مناسبت‌های مختلف، ازجمله در ایام محرم و صفر در فضاهای باز اجرا شده و مخاطبان بی‌شماری نیز دارد.
در کشور مصر تئاترهایی وجود دارد که به آن‌ها نمایش‌های قرآنی می‌گویند که چندین دهه است در این کشور روی صحنه می‌رود. این نمایش‌ها تنها مربوط به قصه‌های قرآنی نبوده، بلکه به موضوعات دیگر نیز می‌پردازد، ازجمله اخلاقی، خیر و شر و بهشت و جهنم.
در تاریخ اسلام وقایعی وجود دارد که در تاریخ ادیان و بشر کم‌نظیر یا نادر هستند که مهم‌ترین آن‌ها، بی‌شک واقعه «مباهله» است.
مباهله در لغت به معنی ملاعنه و نفرین متقابل است. در اصطلاح به این معناست که دو تن یا دو گروه علیه یکدیگر دعای بد کنند. هرکدام ظالم باشد، حق‌تعالی وی را رسوا گرداند و نقمت و عذاب خود را بر وی فرستاده و ذریه او را مستأصل و هلاک کند.
در حدیثی از رسول خدا (ص) چنین روایت شده: «خداوند عزوجل به من خبر داده که پس از مباهله عذاب بر گروه باطل نازل می‌شود و حق را از باطل مشخص می‌سازد.»
داستان مباهله در برخی از منابع تاریخی و بسیاری از منابع تفسیری شیعه و اهل سنت ذکر شده است. در سال‌های پایانی حیات رسول اکرم (ص) آوازه اسلام به‌تمامی نقاط دنیای آن روز رسیده بود. رسول گرامی با ارسال نامه به سران کشورها و مناطق مختلف، سعی داشت دین اسلام را گسترش دهد. یکی از نامه‌هایی که ایشان نوشت، نامه‌ای است که در سال دهم هجری برای نصرانی‌های نجران ارسال کرد.
مسیحیان نجران پس از دریافت نامه در قالب هیئتی مرکب از ۶۰ نفر برای دیدار پیامبر و مذاکره با آن حضرت وارد مدینه شدند. در میان‌شان ۱۴ نفر و در میان آن ۱۴ نفر، ۳ نفر بودند که سمت ریاست و بزرگی بر سایرین داشتند و مورداحترام مسیحیان آن زمان بودند.
مسیحیان در حقانیت دین خود با رسول خدا (ص)به مجادله نشستند. مسیحیان نجران می‌گفتند: عیسی (ع) خداست و گروهی او را پسر خدا می‌دانستند و دسته سوم قائل به تثلیث، یعنی به سه خدا قائل بودند؛ پدر، پسر و روح‌القدس.
مسیحیان به پیامبر (ص) گفتند: اگر عیسی (ع) پسر خدا نیست، پس پدرش کیست؟
مجادله و بحث بین مسیحیان نجران و پیامبر اکرم (ص)ادامه یافت. ایشان با ادله‌ای روشن و براهینی قاطع گفتارهای باطل آنان را رد می‌کرد و به سؤالات‌شان پاسخ می‌گفت، اما مسیحیان همچنان حق را انکار می‌کردند و بر عقاید باطل خویش اصرار می‌ورزیدند.
در این هنگام آیه ۶۱ سوره آل‌عمران نازل شد: «فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ.»(هرگاه بعد از علم و دانشى که (درباره مسیح) به تو رسیده (باز) کسانى با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آن‌ها بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت کنیم شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغ‌گویان قرار دهیم.)
هنگامی‌که نمایندگان مسیحیان نجران پیشنهاد مباهله را از رسول اکرم(ص) شنیدند، مهلت خواستند تا دراین‌باره فکر و اندیشه و مشورت کنند.
مسیحیان وقتی به بزرگان خود مراجعه کردند و از آن‌ها مشورت خواستند، اسقف آنان گفت: فردا بنگرید اگر محمد(ص) با اهل و فرزند خود آمد از مباهله بپرهیزید. اگر با اصحاب خویش آمد مباهله کنید که کارى از او ساخته نیست.
روز مباهله رسول گرامی اسلام درحالی‌که دست امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) را در دست داشت، همراه حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا(س) به محل مباهله آمدند. سران نجران از مشاهده این صحنه به وحشت افتادند. یکی از آن‌ها به همراهان خود گفت: به خدا سوگند من چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از خدا بخواهند کوهی را جابه‌جا کند، چنین خواهد کرد. یکی از آنان نیز گفت: من همانا مردی استوار و جدی برای مباهله می‌بینم . به‌راستی بیم دارم که راست‌گو باشد و اگر راست‌گو باشد، یک سال نگذرد که یک نفر مسیحی در دنیا نماند.
مسیحیان از مباهله منصرف شدند و موافقت کردند با رسول خدا (ص) صلح کنند و جزیره بپردازند.
واقعه مهم و تأثیرگذار مباهله بنا بر گفته اکثر علما 24 ذی‌الحجه و در مدینه اتفاق افتاده است.
به این اتفاق مهم که جایگاه ویژه‌ای در تاریخ اسلام دارد، آن‌گونه که باید پرداخته نشده و بسیاری از مردم اطلاع چندانی از آن ندارند.
هرچند در تلویزیون به آن اشاره‌شده و درباره آن می‌گویند، اما چون تعداد بینندگان این برنامه‌ها اندک است، بسیاری با اصل واقعه مباهله آشنا نیستند. اغلب مردم دوست ندارند این اتفاقات به‌صورت مستقیم به سمع و بصر آنان برسد.بر همین اصل باید چنین موضوعات مهمی را به‌گونه‌ای دیگر مطرح کرد تا جذاب و تأثیرگذار باشد.
بهترین و تأثیرگذارترین شیوه مطرح کردن آن در قالب نمایشی است که تئاتر بهترین نوع بیان این‌گونه اتفاقات و روایت‌هاست.
واقعه مباهله در اشعار شعرا و در هنرهای تجسمی جلوه‌گر شده، اما تأثیری را که باید داشته باشند ندارند.
متأسفانه تلویزیون و سینمای ایران برای ساخت سریال یا فیلم سینمایی، هرگز سراغ چنین واقعه مهمی نرفته‌اند، شاید توانایی ساخت آن را در خود نمی‌دیدند.
تئاتر ایران به خاطر داشتن افراد توانا، بسیار متفاوت با تلویزیون و سینماست و پتانسیل آن را دارد که مهم‌ترین وقایع تاریخی، به‌خصوص تاریخ اسلام را در قالب نمایش‌های جذاب و تأثیرگذار روی صحنه ببرد؛ هم مخاطبان را با خلق صحنه‌های باشکوه جلب کرده و هم به‌صورت غیرمستقیم و نمایشی موضوعات مهم را به آنان منتقل و در وجودشان نهادینه کند.
جای تعجب است که هنوز در تئاتر ایران، با این‌همه توانایی واقع مهم مباهله به‌صورت نمایشنامه درنیامده و روی صحنه نرفته است. بی‌شک این قصور به هنرمندان این عرصه برنمی‌گردد و احتمالاً به خاطر کوتاهی و کم‌توجهی برخی از مسئولان بوده است.
بردن نمایشی باشکوه با موضوع این واقعه مهم تاریخی و دینی، امکانات وسیعی را طلب می‌کند که به‌تنهایی از عهده بخش خصوصی برنیامده و نمی‌آید.بودجه‌های دولتی و کمک نهادهای مختلف می‌تواند زمینه این کار مهم را فراهم کند.اگر بخش خصوصی هم مشارکت داشته باشد در این امر که اتفاق خجسته‌ای خواهد بود.
روی صحنه بردن این تئاتر مهم، علاوه بر امکانات و بودجه، نمایشنامه‌نویسی قوی می‌خواهد که هم احاطه کامل به این هنر داشته باشد و هم با وقایع تاریخی مهمی چون مباهله آشنا باشد. اگر قرار باشد مسئولان بخواهند مانند برخی از نمایش‌های مذهبی، با نگاه مناسبتی و زودگذر به آن نگاه کنند، اگر دست به اقدامی نزنند، بهتر است.
به عقیده نگارنده، پیش از تولید چنین نمایش باشکوه و پرخرجی که کوچک‌ترین اشتباه یا کم‌کاری، می‌تواند تأثیر معکوس داشته و آسیب‌زننده باشد، باید چند مسئول، همراه با هنرمندان کارکشته تئاتر و نماینده سرمایه‌گذاران، جمعی را تشکیل دهند که پیش از هر اقدام، حتی تحقیق و نمایشنامه‌نویسی، از همه جهات آن را بررسی کرده و به نتیجه‌ای واحد برسند؛ غیرازاین باشد همه‌چیز خراب خواهد شد.
بعد از به نتیجه رسیدن برای ساخت نمایشی با موضوع مباهله، باید از افراد خبره خواست تا عوامل این نمایش را به‌درستی و دقت تمام گزینش کنند،از نمایشنامه‌نویس گرفته تا کارگردان و بازیگران و طراح نور و غیره.
باید حرفه‌ای دید و عمل کرد.همه‌چیز باید برنامه‌ریزی شده باشد و مدت مدیدی صرف تمرین شود.
واقعه مباهله عناصر نمایشی بی‌نظیر و جذابی دارد که بی‌شک، صحنه رویارویی دو گروه شاه‌بیت آن است. با یک گروه توانا و کارگردانی کاربلد و باتجربه، این تئاتر به شاهکاری تبدیل خواهد شد که در تاریخ هنرهای نمایشی ایران و شاید جهان ماندگار شود.
سالن‌های نمایش موجود، حتی تالار وحدت جوابگوی روی صحنه بردن چنین نمایش معظمی نیست، زیرا گستردگی آن بسیار است و محل نمایش باید طوری طراحی شود که هم عظمت کار را نشان دهد و هم تماشاچیان بسیاری را در خود جای دهد.
بعد از نوشتن نمایشنامه و تصویب آن، همچنین بازنویسی‌های متوالی تا متن از هر لحاظ بی‌عیب باشد، باید فضای بازی را رصد و از همه جانب آنجا را بررسی کرد. اگر مناسب بود، عوامل دکور و صحنه با دقت زیاد و تلاش فراوان هنر خود را به کار بگیرند و صحنه‌ای شایسته و بایسته چنین نمایش مهم ،تأثیرگذار و باشکوهی را طراحی و اجرا کنند.
در این‌گونه نمایش‌ها،طراحی صحنه و دکور بسیار مهم است و بخش اعظمی از موفقیت نمایش بسته به این کار سخت و هنری است.
هم‌زمان روخوانی و تمرین‌های متوالی و نفس‌گیر با هدایت کارگردان انجام شود تا بازیگران و همه عوامل نمایش به آمادگی کامل برسند.
اگر چنین اتفاقی بیفتد، کاری شایسته و حرفه‌ای از واقعه مهم مباهله روی صحنه خواهد رفت که هم موردتوجه مخاطبان قرار خواهد گرفت و هم منتقدان و متخصصان آن را خواهند پسندید.
امیدواریم مسئولان دولتی، به‌خصوص معاونت هنری وزارت ارشاد و اداره کل هنرهای نمایشی، نهادها و بخش خصوصی اعلام آمادگی کنند تا این واقعه عظیم، مهم و تأثیرگذار تاریخ اسلام هرچه زودتر و باشکوه تمام روی صحنه رفته و افتخاری برای تئاتر ایران باشد.