در گفت‌وگو با هوشنگ جاوید مطرح شد
حضور نسل جوان در نمایش‌های آیینی نشان از تعهد به فرهنگ ایرانی دارد
هوشنگ جاوید، پژوهشگر و داور بخش نقالی بیست‌ویکمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی با بیان اینکه حضور نسل جدید در عرصه هنرهای آیینی و سنتی، نشان از تعهد جوانان امروزی به هنر و فرهنگ ایرانی دارد، گفت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند در عرصه ملی و بین‌المللی از این علاقه و تعهد ملی به عنوان یک امتیاز بهره‌برداری کند.
به گزارش ایران تئاتر، بخش مهمی از فرهنگ و تمدن یک کشور به آیین و رسوم اقوام و مناطق مختلف آن وابسته است؛ آیین‌هایی که در طول تاریخ و با گذشت زمان به صورت نمایشی نمود پیدا کرده و گاهی با نوآوری و با توجه به تحولات و دغدغه‌های اجتماعی، فرهنگی و هنری یک ملت در شکل و محتوا دچار تغییراتی شده‌اند.
جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی وسنتی از معدود رویدادهای هنری است که می‌تواند در زنده نگه داشتن این آیین‌ها سهم بزرگی داشته باشد. این جشنواره که به‌تازگی بیست‌ویکمین دوره آن به دبیری احمد جولایی با میزبانی تهران و پنج استان دیگر به صورت غیرمتمرکز برگزار شد، در بخش نقالی با داوری هوشنگ جاوید، محمدرضا معجونی و محمد نجاری به کار خود پایان داد.
هوشنگ جاوید، درباره ارزیابی بخش نقالی به عنوان تنها بخش اجرایی داوری شده در این رویداد هنری گفت: «در نقالی ما شاهد ضعف فراوان بودیم به همین دلیل هم برای این بخش تنها به‌منظور تلاش و مساعدت در ادامه روند فعالیت هنرمندان از آن‌ها تقدیر شد.»
او ادامه داد: «در واقع تقدیرهای صورت گرفته تنها به دلیل یکسری اختصاصات همچون نوآوری در روایت، نقل از شاهنامه کردی که سالیان درازی است که به ورطه فراموشی سپرده شده است، آموزش خودآموز نقالی بدون داشتن امکانات، بهره‌مندی از روایات مذهبی برای داستان‌گذاری و تلاش هنرمندان برای زنده نگه داشتن این هنر انجام شد وگرنه ما شاهد اتفاق جدیدی در این زمینه نبودیم.»
این هنرمند که به عنوان عضو هیئت انتخاب آثار نیز حضور داشته است، توضیح داد: «در بخش انتخاب آثار نیز ما شاهد نوآوری و معرفی کار جدید نبودیم. وقتی فردی فراخوان را مطالعه می‌کند باید آن قدر به هنر و کارش احترام بگذارد که اثری جدید تولید کند. از نگاهی دیگر اندازه‌های نقالی این دوستان به اندازه استاندارهای اصلی این هنر نمی‌رسید. بسیاری از آن‌ها بیهوده و بی‌جهت انرژی خود را روی صحنه صرف می‌کردند. کار نقال راه رفتن روی صحنه نیست. نقال باید توجه را جلب کند.»
جاوید توضیح داد: «فردوسی در جایی از «شاهنامه» می‌گوید «زبان و دلت با خرد راست کن» به معنای اینکه حرف مرا از ته دل بفهم و با اندیشه و درست بیان کن. مواردی که هیچ یک از نقالان این دوره از جشنواره به آن توجه نداشتند.»
او با اشاره به معیارهای نقالی گفت: «نقالی توجه به بیان، کلام، هیجان‌آوری، مخاطب‌شناسی و مراقبه است. با توجه به این موارد استانداردهای نقالی در این دوره از جشنواره ضعیف بود.»
این پژوهشگر با تاکید بر لزوم آموزش در زمینه هنرهای آیینی و سنتی توضیح داد: «باعث تاسف است که ما کارگاه آموزشی برای نقالی و دیگر نمایش‌های آیینی و سنتی نداریم. حداقل یکی دو نهاد باید ارتقای نقالی و شاهنامه‌خوانی را در برنامه خود قرار دهند. هنر نقالی و داستان‌گذاری ساده نیست. بیان حماسی و چهره‌های حماسی می‌توانند ذهن جامعه را به سمت زنده نگه داشتن حماسه‌ها ببرند اما نه به شکل سطحی.»
هوشنگ جاوید با تاکید بر اینکه جشنواره‌ها بهترین موقعیت برای ارتقای فرهنگ هستند، افزود: «سازمان میراث فرهنگی یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به راحتی می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های آموزشی در ترویج فرهنگ ملی و آیینی اقدام کنند؛ درحالی که متاسفانه در سال‌های اخیر بیشتر به آماردهی و افزایش مخاطب توجه داشته‌اند.»
او افزود: «در همین جشنواره بیست‌ویکم باید کارگاه‌های آموزشی برای شرکت‌کنندگان در نظر می‌گرفتیم تا هنرمندان آثارشان را در سال‌های بعد ارتقا یافته، علمی و با روش و نگاه مناسب‌تری اجرا کنند.»
این عضو هیئت داوران بیست‌ویکمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی با بیان اینکه این رویداد نمایانگر فرهنگ و رسوم ایرانی است، تاکید کرد: «جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی نیازمند برنامه تبیین‌شده و دقیق است. برای نتیجه‌بخشی این رویداد در عرصه فرهنگی باید حداقل برنامه‌ای دو یا سه ساله نوشته شود تا شاهد تحولات فرهنگی با تاثیر خوب اجتماعی باشیم. این جشنواره به‌منظور ماندگاری برای نسل آینده و معرفی به جهانیان نیازمند دقت بالاتری است.»
او ادامه داد: «یک راهکار درست و مدیریت برنامه‌ریزی شده برای برگزاری این رویداد منجر به رسیدن به نتیجه مطلوب در تحول فرهنگی جامعه خواهد شد. جشنواره می‌تواند بسیاری از معضلات اجتماعی، فرهنگی و هنری را حل کند اما چون برنامه‌ریزی دقیقی در این مورد صورت نگرفته، مغفول مانده است.»
این پژوهشگر با بیان اینکه ما در رویدادهای نمایشی شاهد آیین نیستیم بلکه برداشتی از آیین با چهره‌ای نو را به تماشا می‌نشینیم، توضیح داد: «نمایش‌های آیینی بیان برداشت هنری از آیین و سنت‌ها توسط جوانان برای نشان دادن یک اصالت فرهنگی است. ما هرگز نمی‌توانیم به این اجراها نام آیین اطلاق کنیم. این آثار نگاه و توجه هنرمند به شکل هنری زیبا به اصالت‌های فرهنگی خودش است. در واقع آیین‌ها خودجوش از دل مردم بیرون می‌آیند اما در آثار نمایشی زندگی، آیین و رسوم یک قوم با طرحی حساب‌شده و میزان داده شده در یک فضای هنری اجرا می‌شود.»
او ادامه داد: «ما اکنون، نوآیین‌های نمایشی را توسط نسل جوانی که به سجایا و پاکی‌های برین منطقه و قوم خودش متعهد هستند، نظاره می‌کنیم. آثاری قابل احترام که برخی به درستی انجام شده و برخی ضعف‌های فراوان دارند. جذب مردمی یکی از ملاک‌ها برای تعیین درستی شکل اجرایی این آیین‌ها به شمار می‌آید.»
جاوید گفت: «همه فعالان حوزه نمایش‌های آیینی و سنتی عاشق هنر و فرهنگ خودی هستند. با توجه به حضور نسل جدید در این عرصه می‌توان به تعهد جوانان امروزی به هنر و فرهنگ ایرانی پی برد. تعهدی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند در عرصه ملی و بین‌المللی از آن به عنوان یک امتیاز بهره‌برداری کند.»
او با اشاره به اینکه نسبت به حضور بانوان در هنر داستان‌گذاری و نقالی حساس است، افزود: «به قول شرق‌شناسان در طول تاریخ مادران ایرانی روایت‌گران تاریخ برای فرزندان‌شان بوده اند اما نه به این شکل که مقلد مردان باشند.»
این پژوهشگر ادامه داد: «مادران ایرانی با بیان احساسی خودشان و درکی که از مسائل تاریخی پیدا کرده بودند، مسئله حماسه را در روح کودکان بزرگ می‌کردند. اما بانوان، اکنون بدون استثنا از کوچک تا بزرگ رفتار مردانه دارند و این رفتار در نقل زنانه نمی‌گنجد.»
هوشنگ جاوید ضمن تاکید بر این موضوع که داستان‌گذاری و نقالی زنانه باید از نقالی مردانه متفاوت باشد، گفت: «بانوانی که اکنون به عنوان نقال فعالیت دارند، حتی به این فکر نیفتاده‌اند که از ویژگی‌های زنانه بیانی خود در نقل‌های‌شان بهره‌مند شوند.»
او افزود: «اولین چیزی که در نقل زنانه باید از آن پرهیز کرد، دوری از تقلید رفتارهای مردانه و پرداخت حماسه به سبک و سیاق نقالان مرد است. جامعه بانوان برای پدید آوردن عادات و حرکات نو بسیار هوشمند هستند. آن‌ها باید با یکدیگر در این راستا همفکری کنند تا تفاوت داستان‌گذاری زنانه و مردانه مشخص شود و از ویژگی‌های روایت زنانه در آثارشان بهره ببرند.»
نویسنده کتاب «نقش زن در موسیقی مناطق ایران» گفت: «مردان نباید برای بیان مشخصات نقالی به جای زنان تصمیم بگیرند. همان طور که بانوان نیز نباید در این مسیر به تقلید از آقایان بپردازند و تنها به نمونه‌های اجرایی مردان اکتفا کنند. در بحث نقالی باید به این موضوع توجه داشت که بیان مردانه برای یک زن مناسب نیست.»
این عضو هیئت داوران بخش نقالی بیست‌ویکمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی افزود: «حماسه‌گویی و احساس حماسه با تقلید مردانه در اجرا دو مقوله کاملا متفاوت است. به‌طور مثال ما در جشنواره بیست‌ویکم نمایش‌های آیینی و سنتی شاهد نمایشی از زنان عرب بودیم که به شرح قصه «عروسی قاسم» می‌پرداخت. بانوان این نمایش آیینی با بیانی کاملا زنانه به انتقال داستانی که مدنظر داشتند، مشغول بودند. جالب اینجاست که یکی از این بانوان به زبان مردم مناطق جنوب مُلایه یا همان روضه‌خوان زن بود و با استفاده از ویژگی‌های روضه‌خوانی به نقل داستان مدنظرش پرداخته و روایت خود را با شاخصه‌های زنانه به بهترین شکل ممکن به نمایش گذاشت. این گروه در روایتگری زنانه بسیار قوی عمل کردند و می‌توان از آن‌ها به عنوان الگویی از نقل زنانه یاد کرد.»
او توضیح داد: «تماشای نمایش آیینی «عروسی قاسم» به عنوان یکی از آثار راه‌یافته به جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی می‌توانست به عنوان فرصتی برای آشنایی دیگر هنرمندان با نقل زنانه و همچنین تبادل تجربه آن‌ها با یکدیگر برای بهبود روند کیفی آثارشان باشد.»
این پژوهشگر گفت: «قطعا نمونه‌های اجرایی نقالی مردانه و همه‌گیری آن روی اجرای بانوان ما تاثیرگذار بوده است. به همین دلیل نیز علاوه بر توجه بیشتر جامعه بانوان داستان‌گذار به این موضوع، متولیان امور فرهنگی و هنری نیز باید نسبت به آموزش در این حوزه برنامه‌ریزی بیشتری داشته باشند.»
او در پایان سخنانش با بیان اینکه ما در حوزه ثبت جهانی و معرفی نمایش‌های آیینی‌مان بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم، توضیح داد: «مسئله ما در ثبت و معرفی آثار نمایشی‌مان بیشتر به ارتباطات بین دولت‌ها برمی‌گردد. هنرمندان ما زمینه کمی برای مراوده با هنرمندان سایر کشورها دارند. آثار نمایشی ما در حوزه نمایش‌های عروسکی با کشورهایی مثل تاجیکستان، ترکیه، قزاقزستان، چین و... مشابهت‌هایی دارد اما هیچ وقت سعی نکردیم آن‌ها را معرفی کنیم، چه برسد به ثبت آن‌ها.»
گفت‌وگو: نگار امیری
