گفت‌وگو با مهدی طالعی‌نیا، پژوهشگر و نقاش قهوه‌خانه‌ای
چگونه 110 داستان از زندگی امام علی (ع) روی پرده نقش بست؟
مهدی طالعی‌نیا، نقاش قهوه‌خانه‌ای می‌گوید با بازسازی پرده‌های نقالی با کمک تئوری تطبیق اسطوره‌ای، اولین پرده جامع علوی را با ۱۱۰ قصه از کرامات، فضائل و شخصیت حضرت علی (ع) تصویرسازی کرده است.
به گزارش ایران‌تئاتر، مهدی طالعی‌نیا، نقاش قهوه‌خانه‌ای و پژوهشگر حوزه هنرهای عامیانه و احیاگر هنر منسوخ شده پرده‌کشی است؛ هنری که از حدود 40 سال پیش، گرد فراموشی بر پیکر آن نشسته و اکنون با پیگیری و تلاش این هنرمند و همکارانش در پژوهشکده هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی تهران، جان تازه‌ای به خود گرفته است.
این هنرمند پس از سال‌ها، با سرانگشتان جادویی‌اش، بار دیگر هنر پرده‌کشی در حوزه هنرهای تجسمی، نقالی و پرده‌خوانی ایرانی را به هم پیوند داده است.
به بهانه ایام شهادت حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب (ع)، پای صحبت این هنرمند نشستیم و درباره چندوچون هنر پرده‌کشی و پرده‌های نقالی علوی با او به گفت‌وگو پرداختیم.
بازسازی 50 پرده براساس تئوری تطبیق اسطوره‌ای
طالعی‌نیا، نقاشی قهوه‌خانه‌ای را نوعی نگارگری مدرن و معاصر معرفی می‌کند و می‌گوید: «هنر پرده‌کشی یا پرده‌های درویشی با گذشت زمان و از حدود 40 سال پیش منسوخ شده و ما در زمانی به دنبال احیای این هنر دیرینه و ملی رفتیم که در حال فراموشیِ کامل بود.»
او ادامه می‌دهد: «پروژه احیای هنر پرده‌کشی از سال 1395 در پژوهشکده هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی تهران شروع شد و ما از همان آغاز نزدیک به 50 پرده را براساس تنها الگوی سنتیِ عاشورایی و بر اساس تئوری تطبیق اسطوره‌ای بازسازی کردیم. به این ترتیب، گام نخست ما، احیای پرده‌کشی با شیوه سنتی و قدیمی بود و در گام بعد با توجه به اینکه تمام پرده‌های دوره‌های قبل برای حدود ۲۰۰ سال، فقط و فقط شامل محتوای عاشورایی بودند، سعی کردیم تا به دیگر موضوعات نیز توجه داشته باشیم.»
این هنرمند توضیح می‌دهد: «درواقع غالب روایات در پرده‌های نقالی که دراویش و نقالان راوی آن بودند، با موضوع عاشورا و واقعه کربلا نقش بسته بود درحالی‌که ما دارای انواع نگارگری از دوران مغول، ایلخانی، هرات، افشار، صفویه، زندیه، قاجاریه و حتی دوره معاصر شاهد نگارگری با سه محتوا ی رزمی، بزمی، مذهبی هستیم. بخش رزمی براساس شاهنامه، بزمی برطبق بزم‌های ایرانی و بخش مذهبی هم موضوعات مذهبی و دینی را به تصویر می‌کشیده است اما در پرده‌کشی تنها داشته‌های ما پرده‌های عاشورایی بود.»
شکستن انحصار محتوای عاشورایی در پرده‌کشی
او با اشاره به قدمت پرده‌خوانی و نقالی ادامه می‌دهد: «قدمت پرده‌خوانی به دوره صفویه و زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی بازمی‌گردد درحالی‌که نقالی و روایت‌گری هنری است با قدمتی از دوره ساسانیان. محتوای پرده‌های ما در دوره صفویه فقط و فقط شامل محتوای عاشورایی بوده است.»
طالعی‌نیا می‌افزاید: «هنر پرده‌کشی پیش‌تر و در زمان آل‌بویه روی دیوارنگاره‌ها شکل گرفته و در زمان صفویه به پرده تبدیل می‌شود. سپس در زمان قاجار در هر دو شکل دیوارنگاره و پرده به حیات خود ادامه می‌دهد تا نزدیک به 40 سال پیش که این هنر به طور کل منسوخ می‌شود.»
این نقاش با تاکید بر اینکه هنر پرده‌کشی از دوران شاه اسماعیل صفوی و به دستور او در زمان جنگ مورد بهره‌برداری بوده است، می‌گوید: «در آن زمان، نقالان و پرده‌خوانان با نقالی مذهبی از وقایع انسان‌ساز کربلا، سربازان را برای جنگ تهییج می‌کردند و از آنجاکه شاه دستور این طرح را داده بوده است، به نظر می‌رسد امکان کشیدن پرده و محتواهایی غیر از دستور شاه برای پرده‌کشان و نقاشان آن زمان میسر نبوده است.»
این هنرمند و احیاکننده هنر پرده‌کشی و نقاشی قهوه‌خانه‌ای تاکید می‌کند: «ما بعد از ۵۰۰ سال این هنر را از فریز شدن خارج کرده و براساس تئوری تطبیق اسطوره‌ای، اولین نسخه شاهنامه‌ای را به تصویر کشیدیم. تطبیق اسطوره‌ای ارکان ثابتی دارد و نتایج آن در جغرافیای متفاوت فرق می‌کند. بنابراین نسخه‌های متفاوت براساس داستان‌های متفاوت شاهنامه تصویر شد. با قدم برداشتن در این مسیر تعریف جدید هنر پرده‌کشی تغییر کرد و پرده‌کشی از یک هنر صرفا مذهبی به هنری «ملی-مذهبی» تبدیل شد. و ما در ادامه پرده‌های نقالی همچون پرده نقالی «خاله سوسکه» را برای کودکان طراحی کردیم تا نگاه و روشی نو را در این هنر پایه‌گذاری کنیم.»
اولین پرده جامع علوی
او همچنین با اشاره به پرده‌های علوی و داستان‌های مرتبط با آن می‌گوید: «در بخش مذهبی، پنج پرده علوی طراحی شد. ازآنجاکه پرده‌های علوی برای نخستین بار مورد توجه قرار می‌گرفت، برای پرداختن به محتوا و مضامین پرده‌ها با تشکیل هیئت پژوهش و کمک از پژوهشگران، نقالان و علما، محتواهای مرتبط را کم کم جمع‌آوری کرده و در اولین پرده تنها به ۱۵ قصه مرتبط با جنگ‌ها امام علی (ع) توجه داشتیم.»
طالعی‌نیا ادامه می‌دهد: «به مرور زمان و با توجه به پیشنهادات و انتقادات صورت گرفته در پرده دوم به علم و فضیلت حضرت امیرالمومنین و زندگی ایشان اشاره کردیم و حدود ۳۰ داستان را به تصویر کشیدیم. در پرده سوم روایات مرتبط با شخصیت و زندگی حضرت امیر و در پرده چهارم طبق شعر «دلا باید که هر دم یاعلی گفت» به تصویرسازی پرداختیم که مجموع این پرده‌ها حدود ۷۰ تا ۸۰ قصه را در بر می‌گرفت. سپس در پرده آخر که «پرده نقالی جامع علوی» نام گرفت، تمام پرده‌های پیشین را در پرده جامع جای دادیم. این پرده به ۱۱۰ قصه از جنگ‌ها، روایات عامیانه، کرامات، فضائل و زندگی گهربار حضرت علی (ع) اشاره دارد.»
این پژوهشگر در پایان می‌گوید: «اکنون پروژه احیای هنر پرده‌کشی به نقطه عطفی رسیده است و جریان پرده‌کشی با تکمیل محتوای سه گانه رزمی، بزمی و مذهبی به «مکتب پرده‌کشی» تبدیل شده است. همچنین در گامی دیگر، به منظور معاصرسازی هنر پرده‌کشی و ارتباط دادن آن با هنرهای مدرن و معاصر که نیاز جامعه امروز است، جنبش نوینی تحت عنوانِ «جنبش نوقهوه‌خانه‌ای» را آغار کرده و در تیرماه سال ۱۴۰۲ به مدت ۲ ماه در موزه هنرهای معاصر تهران در معرض معرفی عموم قرار داده‌ایم و توانستیم این هنر سنتی را وارد حوزه هنر معاصر کنیم. امید که این دو پروژه «احیای هنر پرده‌کشی» و «جنبش نو قهوه‌خانه‌ای» بتواند مسیر نگارگری ایرانی را دوام و اعتلا بخشد و در مسیر همکاری بیشتر دو حوزه هنرهای تجسمی و هنرهای نمایشی گام بردارد.»
گفت‌وگو: نگار امیری
