پژوهش در تئاتر نباید به کاسبی صرف بدل شود

به گزارش ایران تئاتر به نقل از روابط عمومی این برنامه، «رادیو دراماتیک» به تهیه‌کنندگی میثم عبدی و کارگردانی تصویری جواد جوشنلو و با حضور علی جعفری‌فوتمی به عنوان کارشناس مجری اجرا شد. مهمانان این قسمت محمودرضا رحیمی (کارگردان، بازیگر و استاد دانشگاه)، رضا کوچک‌زاده (نمایشنامه‌نویس، کارگردان و پژوهشگر تئاتر) و ناصر حبیبیان (نویسنده، کارگردان و پژوهشگر تئاتر) بودند.

علی جعفری‌فوتمی در ابتدای بحث تاکید کرد که گفت‌وگو از نکات مطرح‌شده در برنامه قبلی ادامه خواهد یافت.

رضا کوچک‌زاده در آغاز صحبت‌های خود با یادآوری از مایل بکتاش که پژوهش تئاتر ایران را پایه‌گذاری کرده  تاکید کرد که او تأثیر عمیقی بر روی افق‌های پژوهشی کنونی داشت. این پژوهشگر  به ضرورت پژوهش و نقطه آغاز آن اشاره کرد و گفت:« پژوهش‌گر با پرسش آغاز می‌کند و این پرسش‌ها در جامعه امروزی کم‌رنگ شده‌اند. مدیران نیز به‌دلیل عدم وجود نیاز واقعی به پژوهش، بودجه‌های تحقیقاتی را کاهش داده‌اند.»

وی به مشکلاتی در زمینه پژوهش در تئاتر ایران از جمله عدم تحلیل و راستی‌آزمایی اطلاعات اشاره کرد. کوچک‌زاده مثال‌هایی از اشتباهات رایج در ادبیات پژوهشی و تأثیر آن روی درک تاریخ تئاتر ایران ارائه داد و گفت: «در برخی منابع از خراب شدن تکیه دولت و ساخت بانک ملی به‌ عنوان واقعیتی تاریخی استفاده شده که بدون تأیید دقیق مستندات، به‌طور مکرر تکرار شده است. فقدان آرشیو مناسب و بی‌نظمی در نگهداری اطلاعات، فرآیند پژوهش را مختل کرده است.»

 او به تجارب شخصی‌اش در کار با اسناد تاریخی اشاره کرد و توضیح داد: «بسیاری از اطلاعات مهم در این اسناد در دسترس پژوهشگران قرار نگرفته است. پژوهش تنها زمانی موفق است که پرسش‌ها و تقاضاهای واقعی از سوی جامعه و پژوهشگران مطرح شوند. پژوهش نیازمند یک تقاضا است که باید از دل جامعه بیرون بیاید، نه صرفاً درخواست‌های مادی و اداری.»

ناصر حبیبیان در سخنان خود به مسائل بنیادین پژوهش در تئاتر پرداخته و انتقادات جدی به وضعیت کنونی آن وارد کرد. او ابتدا به تکرار اشتباهات تاریخی در این حوزه اشاره کرد و گفت: «لازم است مراجع علمی و پژوهشی به جمع‌آوری و ساماندهی اطلاعات بپردازند تا از تکرار مکررات جلوگیری کنند.»  به عنوان مثال، او به ناصرالدین‌شاه و تأسیس تکیه دولت اشاره کرد و بر این نکته تأکید کرد که همچنان این اشتباهات در مباحث مربوط به تئاتر تکرار می‌شوند.

حبیبیان با انتقاد از کیفیت پایان‌نامه‌های دانشجویان تئاتر گفت:« این پژوهش‌ها، به دلیل ضعف در نظارت و داوری، در عمل مفید نیستند و به اعتبار علمی و پژوهشی آسیب می‌زنند. در حالی که پایان‌نامه‌های بسیاری نوشته می‌شود، عملاً این آثار به پژوهش‌های کاربردی تبدیل نمی‌شوند و تنها در چارچوب‌های دانشگاهی باقی می‌مانند.»

او همچنین به کیفیت انتشارات و کتاب‌های پژوهشی در تئاتر در سال‌های اخیر اشاره کرد و گفت: «در حالی که تعداد کتاب‌ها و مقالات در این زمینه افزایش یافته است، از نظر کیفی این پژوهش‌ها کاهش یافته و اطلاعات و داده‌ها به سختی قابل دسترسی هستند. با وجود گسترش انتشار کتاب‌ها، ارزش‌های فرهنگی و هنری تئاتر در حال کاهش است.»

یکی از نکات مهمی که حبیبیان به آن اشاره کرد، تأثیر سلبریتی‌ها بر تئاتر بود. او توضیح داد: «حضور سلبریتی‌ها باعث شده تماشاگران به مشتریانی تبدیل شوند که تنها به فروش آثار توجه دارند و این موضوع باعث کاهش ارزش‌های فرهنگی و هنری در تئاتر می‌شود. این وضعیت به یک "دیکتاتوری سلبریتی" منجر شده است که در آن سلبریتی‌ها به محوریت تئاتر تبدیل می‌شوند و دیگر هنرمندان و آثار با کیفیت تحت‌الشعاع قرار می‌گیرند.»

حبیبیان همچنین به اهمیت تاریخ در پژوهش‌های تئاتری اشاره و تأکید کرد: «پژوهش باید با یک ضرورت جمعی و منافع اجتماعی پیوند داشته باشد. پژوهشگران در این حوزه باید به شناخت و ارزیابی جدی‌تری از فرهنگ و هنر خود بپردازند و نسبت به تئاتر جهانی و منطقه‌ای آگاهی بیشتری پیدا کنند.»

او خواستار توجه به مشکلات کنونی در تئاتر و ضرورت بازنگری در رویکردهای پژوهشی و هنری شد.

محمودرضا رحیمی در سخنان خود با اشاره به چالش‌های اقتصادی که کشور در دو دهه اخیر با آن مواجه بوده است، به تأثیر منفی این مسائل بر پژوهش‌های تئاتری اشاره کرد و گفت: «در این سال‌ها، با افزایش مکرر قیمت‌ها جامعه ما با بحران‌های اقتصادی عمیق‌تری روبه‌رو شده است. این مشکلات نه تنها بر زندگی روزمره مردم تأثیر گذاشته، بلکه فضاهای فرهنگی و هنری و حتی پژوهش در هنر و به‌ویژه تئاتر را نیز تحت تأثیر قرار داده است.»

رحیمی تاکید کرد: «در این مدت، بسیاری از پژوهش‌ها در زمینه تئاتر به آثار سطحی و متوهمانه بدل شده‌اند.  در حالی که ما با تاریخ غنی تئاتر مواجه هستیم، به نظر می‌رسد پژوهشگران و دانشگاهیان در تولید آثار علمی، با تمرکز بر روش‌های بازیگری و تکنیک‌های کارگردانی، به دنبال تولید محتوایی عمیق و معتبر نیستند. در این میان، بسیاری از پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌ها نه تنها به حل مشکلات موجود کمک نمی‌کنند، بلکه به نوعی خود را در چارچوب‌های قدیمی و نادرست محصور کرده‌اند.»

این کارگردان و استاد دانشگاه تأکید کرد: «برای تحول در تئاتر و پژوهش‌های آن، نیاز به خودنگری و بازتعریف تاریخ داریم. باید از تفکرات کهنه فاصله بگیریم و پرسش‌های جدی و اساسی را مطرح کنیم. ما در مواجهه با چالش‌های فکری و فلسفی، به تکرار افکار فیلسوفانی چون هایدگر و فوکو پرداخته‌ایم بدون اینکه پرسش‌های بنیادی جامعه را بررسی کنیم.»

رحیمی بر لزوم وجود پژوهش واقعی و معنادار تأکید کرد و گفت: «پژوهش در تئاتر نباید به یک کاسبی صرف بدل شود. باید از کپی‌کاری و تقلید در تئاتر دوری کنیم و به جای آن به دنبال خلق آثار خلاقانه و مبتنی بر تفکر انتقادی باشیم.»

برنامه تخصصی تئاتر «رادیو دراماتیک» هر هفته، شنبه‌ها، ساعت 20 از صفحه ایران دراماتیک در اینستاگرام به صورت زنده پخش می‌شود و علاقمندان می توانند مشروح  هر برنامه را با جستجوی عبارت " رادیو دراماتیک" در تمام پخش کننده‌های پادکست بشنوند.