نقد جامعه با تکیه بر مفاهیمی چون عدالت، انتقام و اخلاقیات

حامد قریب: نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده» نوشته فریدریش دورنمات یکی از آثار مهم تئاتر جهان است که همچنان در کشورهای مختلف روی صحنه می‌رود.

فریدریش دورنمات، نویسنده این اثر، یکی از نویسندگان و نمایشنامه‌نویسان برجسته سوئیسی است که در قرن بیستم به شهرت رسید. دورنمات به خاطر آثارش که معمولاً با مضامین فلسفی، اجتماعی و سیاسی همراه هستند، شناخته می‌شود و نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده» یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین آثار او به شمار می‌آید. این اثر برای اولین بار در سال ۱۹۵۶ منتشر و در سال ۱۳۴۲ توسط حمید سمندریان به فارسی ترجمه شده است و اکنون چندین سال است که توسط انتشارات قطره تجدید چاپ می‌شود.

حمید سمندریان در ابتدای این کتاب به این موضوع اشاره کرده که در تنظیم اشعار این نمایشنامه و همچنین کر پایانی آن، از کمک زنده‌یاد فروغ فرخزاد بهره برده است. به همین دلیل ترجمه این کتاب را به فروغ تقدیم کرده است.

داستان این نمایشنامه حول شخصیت اصلی آن کلر زاخاناسیان؛ زنی ثروتمند و سالخورده شکل گرفته که پس از سال‌ها به زادگاهش بازگشته است. او در جوانی به خاطر عشقش به یک مرد به نام آلفرد ایلبن که در نمایشنامه با عنوان مخفف ایل شناخته می‌شود، دچار ناکامی شده و مجبور به ترک زادگاهش می‌شود. در واقع ایل در آن زمان او را رها کرده و زندگی‌اش را با فرد دیگری ادامه می‌دهد. حال کلر بازگشته تا انتقام خود را بگیرد و برای این کار از ثروت خود بهره می‌برد. بنابراین او به مردم شهر پیشنهاد می‌دهد که اگر آنها بتوانند آلفرد را به قتل برسانند، به آنها پول زیادی اهدا می‌کند. این پیشنهاد باعث می‌شود که اخلاقیات و ارزش‌های انسانی در شهر مورد سوال قرار گیرد. شخصیت‌های مختلف نمایش، هر کدام با انگیزه‌ها و دیدگاه‌های خاص خود، به این موقعیت واکنش نشان می‌دهند. دورنمات با استفاده از دیالوگ‌های تند و تیز و موقعیت‌های بحرانی، تنش‌های درونی شخصیت‌ها را به تصویر می‌کشد.

دورنمات در این اثر به موضوعات پیچیده‌ای چون عدالت، انتقام و اخلاقیات پرداخته و به طور کل جامعه را مورد نقد قرار داده است. در واقع «ملاقات بانوی سالخورده» به‌خوبی توانسته تضادهای انسانی را در بستر اجتماعی و سیاسی به تصویر بکشد و مخاطبان را به تفکر وادار کند.

یکی از نکات قابل توجه در این نمایشنامه، تحلیل عمیق دورنمات از جامعه و روابط انسانی است. او نشان می‌دهد که چگونه پول و قدرت می‌توانند بر رفتار انسان‌ها تأثیر بگذارند و چگونه افراد ممکن است برای رسیدن به اهداف خود، حتی اصول اخلاقی را نادیده بگیرند. در واقع، دورنمات با خلق شخصیت کلر، تصویر زن قوی و مستقل را به نمایش می‌گذارد که در پی تحقق آرزوهایش است، اما این خواسته‌ها چه بهایی دارند؟

ترجمه حمید سمندریان از این اثر نیز به خوبی توانسته روح اصلی متن را منتقل کند. سمندریان با تسلط بر زبان و نثر دورنمات، توانسته فضای نمایشنامه را به خوبی به خواننده فارسی‌زبان منتقل کند. او با دقت در انتخاب واژه‌ها و حفظ لحن اصلی متن، به خواننده این امکان را می‌دهد که عمق احساسات و تفکرات شخصیت‌ها را بهتر درک کند.

علاوه بر این، «ملاقات بانوی سالخورده» سوالاتی عمیق درباره عدالت و انتقام مطرح می‌کند. در واقع دورنمات با این اثر از ما می‌پرسد که آیا انتقام می‌تواند عدالت را برقرار کند؟ آیا ثروت می‌تواند احساسات انسانی را خریداری کند؟ این سوالات نه تنها در بطن داستان وجود دارند بلکه مخاطب را نیز به تفکر وادار می‌کنند.

به این ترتیب باید گفت که «ملاقات بانوی سالخورده» نه تنها یک نمایشنامه سرگرم‌کننده، بلکه اثری فلسفی و اجتماعی است که مخاطب را به چالش می‌کشد. دورنمات با نگاهی انتقادی به جامعه، ما را به تفکر درباره رفتارهای انسانی و پیامدهای آن دعوت می‌کند. این نمایشنامه همچنان پس از گذشت سال‌ها از انتشارش، موضوعاتی مرتبط و معاصر را مطرح می‌کند که برای هر نسل قابل تأمل است. بنابراین باید گفت که نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده»، اثری مهم در ادبیات نمایشی است که با استفاده از داستانی جذاب و شخصیت‌های پیچیده، به بررسی عمیق مسائل انسانی و اجتماعی می‌پردازد و خواننده یا تماشاگر را به تفکر درباره زندگی و انتخاب‌هایش دعوت می‌کند.

نمایشنامه «ملاقات با بانوی سالخورده» چندین مرتبه در ایران روی صحنه رفته است اما برای اولین بار زنده‌یاد حمید سمندریان در سال ۵۱ این متن را با هنرنمایی بازیگرانی چون جمیله شیخی، آذر فخر، اکبر زنجانپور، محمود هاشمی، علی رامز و غلامرضا طباطبائی در تالار مولوی تهران به صحنه برده است.

البته این اثر توسط زنده‌یاد حمید سمندریان و با هنرنمایی گوهر خیراندیش، پیام دهکردی، علی رامز، فرخ نعمتی، احمد ساعتچیان، میرطاهر مظلومی و هوشنگ قوانلو در سال ۱۳۸۶ نیز در سالن اصلی تئاتر شهر روی صحنه رفته است.

نمایشنامه «ملاقات با بانوی سالخورده» نوشته فریدریش دورنمات با ترجمه حمید سمندریان، در ۱۵۷ صفحه در انتشارات قطره منتشر شده است. علاقمندان با مراجعه به کتاب‌فروشی‌های سراسر شهر می‌توانند این اثر را خریداری کنند.