روایتی از زندگی، اندیشه و آثار حمید سمندریان

حامد قریب: کتاب «این صحنه خانه‌ی من است»، گفت‌وگویی بلند و عمیق میان افسانه ماهیان، کارگردان و بازیگر تئاتر، با حمید سمندریان، از چهره‌های برجسته و تأثیرگذار تئاتر ایران است. این اثر با نگاهی پژوهشی، به بررسی زندگی، کارنامه‌ی هنری و دیدگاه‌های فلسفی و هنری این استاد بزرگ می‌پردازد. آن‌چه این کتاب را متمایز می‌کند، نه‌تنها پرداختن به مراحل مختلف زندگی سمندریان، بلکه کنکاش در سیر تحولات تئاتر ایران از دریچه‌ی نگاه یکی از مؤثرترین بازیگران آن است.

حمید سمندریان (۱۳۱۶-۱۳۹۱) با رویکردی نوآورانه و خلاقانه در کارگردانی، توانست تئاتر ایران را به سمت تازه‌ای سوق دهد. در طول فعالیت حرفه‌ای خود، آثار متعددی را بر صحنه‌های تئاتر اجرا کرد که هر کدام از آن‌ها نشان‌دهنده تسلط او بر هنر نمایش و توانایی‌اش در بازآفرینی متون کلاسیک و معاصر بودند.

کتاب با مقدمه‌ای درباره اهمیت تئاتر و نقش سمندریان در تحول آن آغاز می‌شود. افسانه ماهیان با هوشمندی و دقت، سؤالاتی را مطرح می‌کند که به کشف زوایای مختلف زندگی سمندریان کمک می‌کند. این گفت‌وگوها نه تنها به بررسی تکنیک‌های کارگردانی او می‌پردازند بلکه به ابعاد انسانی و اجتماعی شخصیت سمندریان نیز توجه دارند.

یکی از نکات برجسته کتاب، تأکید بر نگرش سمندریان به تئاتر به‌مثابه بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی است. او معتقد بود هنرمندان باید به مسائل روز جامعه توجه کنند، و همین نگاه باعث شد که آثارش محتوایی عمیق و انتقادی پیدا کنند و او به یکی از پیشگامان تئاتر اجتماعی در ایران بدل شود.

او در گفت‌وگوها به تأثیرات فرهنگی و اجتماعی دوران خود نیز اشاره می‌کند و با تحلیل شرایط سیاسی و اجتماعی ایران در زمان‌های مختلف، به چالش‌هایی که هنرمندان با آن مواجه بودند، می‌پردازد. این موضوعات به درک عمیق‌تر از رابطه‌ی هنر با جامعه و متقابلاً تأثیر جامعه بر هنر کمک می‌کند.

کتاب در قالب گفت‌وگو تنظیم شده و لحنی صمیمی، زنده و بی‌واسطه دارد. افسانه ماهیان با دقت و شناخت از تاریخ تئاتر و با احترام عمیق نسبت به زنده‌یاد سمندریان، پرسش‌هایی را مطرح می‌کند که تنها به جنبه‌های ظاهری زندگی هنری او محدود نمی‌شود، بلکه به ریشه‌ها و بنیان‌های فکری‌اش در مواجهه با هنر، بازیگری، کارگردانی و آموزش نیز نفوذ می‌کند.

حمید سمندریان در این گفت‌وگوها، از دوران کودکی و نوجوانی خود می‌گوید، از سال‌های تحصیل در آلمان، آشنایی با تئاتر مدرن، بازگشت به ایران و مواجهه با فضای فرهنگی دهه‌های مختلف، و سپس نقش مؤثر خود در آموزش و پرورش نسل‌های مختلف بازیگر و کارگردان. او از شیوه‌ی آموزشی خود، تأکیدش بر روانکاوی نقش، تحلیل متن، و وفاداری به اصالت اثر هنری سخن می‌گوید. مخاطب در خلال این گفت‌وگوها با تفکر انسانی و فرهنگی او آشنا می‌شود؛ انسانی که به شدت به اخلاق، تعهد اجتماعی و نقش انسان‌ساز هنر باور دارد.

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی کتاب، پرداختن به آثار نمایشی‌ای است که سمندریان کارگردانی کرده؛ از جمله نمایش‌هایی از نویسندگانی چون برتولت برشت و فردریش دورنمات. هر یک از این آثار بستری می‌شود برای بررسی دیدگاه‌های او نسبت به تئاتر مدرن و کلاسیک، ترجمه، بازیگری، و ارتباط تئاتر با جامعه و سیاست. انتخاب این نمایشنامه‌ها بازتاب دغدغه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سمندریان است، نه صرفاً به دلیل زیبایی هنری یا شهرت جهانی‌شان.

کتاب همچنین شامل خاطرات و تأملات شخصی سمندریان درباره‌ی کار با بازیگران، مشکلات تئاتر در ایران، تغییرات اجتماعی، و تجربه‌های تلخ و شیرین زندگی‌اش است. این موضوعات به کتاب رنگی انسانی می‌دهد و آن را از یک گفت‌وگوی صرفاً حرفه‌ای فراتر می‌برد.

افسانه ماهیان در مقام مصاحبه‌گر، فضایی ایجاد کرده که سمندریان با صداقت، صراحت و عاطفه درباره‌ی زندگی خود سخن بگوید. این گفت‌وگوها نه‌تنها منبعی ارزشمند برای شناخت زندگی و افکار یکی از پایه‌گذاران تئاتر مدرن ایران است، بلکه سندی تاریخی درباره‌ی وضعیت تئاتر ایران در نیم قرن اخیر نیز به‌شمار می‌رود.

در پایان می‌توان گفت «این صحنه خانه‌ی من است» کتابی است عمیق، تأمل‌برانگیز و خواندنی برای همه‌ی علاقه‌مندان به تئاتر، هنر و تاریخ فرهنگی ایران. این اثر نه‌تنها ستایشی از زندگی و کارنامه‌ی حمید سمندریان است، بلکه دعوتی است به بازاندیشی در نقش هنرمند، مسئولیت اجتماعی هنر، و اهمیت آموزش در پایداری و رشد هنرهای نمایشی.