نگاهی تحلیلی به یکی از موفق‌ترین جشنواره‌های خیابانی؛
وقتی خیابان‌های مریوان به مرزهایی جهانی تبدیل می‌شود
جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان، که از اجراهای کوچک آغاز شد، امروز به یکی از مهم‌ترین رخدادهای تئاتر خیابانی در خاورمیانه بدل شده است.
به گزارش ایران تئاتر، در چشم‌اندازی نه‌چندان دور از مرکز، در نقطه صفر مرزی از غرب ایران، سال‌هاست رویدادی فرهنگی-هنری با ابعاد بین‌المللی شکل گرفته که نه‌تنها نمادی از نشاط و همزیستی است، بلکه تبدیل به یکی از مهم‌ترین جریان‌های تئاتر خیابانی در خاورمیانه شده است: جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان.
نخستین دوره این جشنواره در سال ۱۳۸۴ با هدف معرفی ظرفیت‌های مردمی هنر نمایش و بازگرداندن تئاتر به بستر طبیعی آن یعنی خیابان آغاز شد. اما آنچه این رویداد را فراتر از مرزهای استان کردستان و حتی ایران برد، پیوند زنده میان مردم، هنر و مسئله‌های روز اجتماعی بود.
در بیش از هفده دوره برگزاری، جشنواره مریوان مسیری رو به رشد را طی کرده است. نخستین دوره‌ها با تمرکز بر گروه‌های داخلی و هنرمندان استانی شکل گرفت، اما با گذشت زمان، این جشنواره به میزبانی آثار متنوعی از کشورهای مختلف از جمله عراق، ارمنستان، تونس، ایتالیا و حتی فیلیپین بدل شد.
یکی از نقاط تمایز جشنواره مریوان در مقایسه با دیگر رویدادهای مشابه، پیوند ناگسستنی آن با مردم شهر است. اجراها در پارک‌ها، میادین و حتی ساحل دریاچه زریبار انجام می‌شود و مخاطب، تنها تماشاگر نیست؛ بلکه عنصری فعال در زیست تئاتری خیابان است.
در دوره هفدهم (۱۴۰۳)، بیش از ۳۴ اثر نمایشی در ۴ نقطه شهر مریوان اجرا شد و طبق اعلام دبیرخانه، تنها در روز اول، بیش از ۸ هزار نفر از اجراها بازدید کردند. این آمار چشمگیر نه‌تنها مؤید موفقیت جشنواره در جذب مخاطب است، بلکه نمایانگر عطش عمومی به هنر زنده و مردمی است که در فضاهای غیررسمی جریان دارد.
از جرقه «ضیافت» تا برند فرهنگی کردستان
رحمان هوشیاری، مدیرکل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مریوان که خود چندین دوره دبیری جشنواره تئاتر خیابانی مریوان را هم در کارنامه دارد، با نگاهی به گذشته روایت می‌کند: «جرقه این جشنواره در اوایل دهه ۷۰ و با اجرای نمایش «ضیافت»، نوشته بهرام بیضایی به کارگردانی فاتح بادپروا و بازیگری من، زده شد. اجراهای زیادی در فضای باز و روستاهای اطراف داشتیم که مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت، آن زمان تئاتر خیابانی در ایران چندان رایج نبود و مریوان پیشگام این مسیر شد.»
او با اشاره به توسعه تدریجی جشنواره می‌افزاید: «به مرور بخش‌هایی مثل کودک و نوجوان، آیینی–سنتی، پژوهش و تالیفی به جشنواره اضافه شد. امروز این رویداد به برند فرهنگی کشوری و بین‌المللی تبدیل شده و هنرمندان کشورهای دیگر به خوبی جشنواره تئاتر مریوان را می‌شناسند. در حوزه بین‌المللی، استقبال هنرمندان خارجی نیز چشمگیر است، به طوری که برخی گروه‌ها حتی کارهای اختصاصی برای این جشنواره تولید می‌کنند.»
اهمیت اقتصادی و امنیتی جشنواره
هوشیاری بر جنبه‌های اقتصادی این رویداد نیز تأکید دارد و توضیح می‌دهد: «برگزاری جشنواره رونق اقتصادی چشمگیری به شهر مریوان داده است. هتل‌ها و مراکز اقامتی پر می‌شوند و حتی بعضی کسب‌وکارها به خاطر جشنواره ایجاد شده‌اند. تعداد زیادی گردشگر در ایام جشنواره به مریوان می‌آیند و با وجودی که این رویداد در نقطه صفر مرزی و در شرایط امنیتی بسیار حساس برگزار می‌شود، همواره از امنیت کامل برخوردار بوده‌است.»
شعار «تئاتر برای همه» و بخش نیشتمان
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی مریوان با اشاره به ویژگی‌های دوره هجدهم می‌گوید: «شعار امسال «تئاتر برای همه» است. بخش نیشتمان (وطن) هم برای ترویج فرهنگ و هنر در روستاها و مناطق دورافتاده ایجاد شده و گروه‌ها با هزینه شخصی اثرشان را اجرا می‌کنند.»
افسانه‌های کردی بستر تئاتر خیابانی
فاتح بادپروا، دبیر جشنواره درباره سال‌های آغازین می‌گوید:«در دوران جنگ تحمیلی، ما به نوعی آواره بودیم، اما عشق به تئاتر باعث می‌شد در هر روستا و شهری که سکونت می‌کردیم اجرای تئاتر داشته باشیم و این پیش زمینه ذهنی ما بود که تئاتر را در هرجایی می‌شود اجرا کرد. از طرفی کردستان پر از داستان‌ها و افسانه‌های محلی است و همین ویژگی، برای تئاتر خیابانی بستر خوبی است.»
او نیز نخستین جرقه جشنواره مریوان را اجرای میدانی نمایش «ضیافت» به زبان کردی می‌داند: «این نمایش را در ۱۲ تا ۱۳ روستا اجرا کردیم. استقبال مردم و ارتباط نزدیکشان با بازیگران انگیزه‌ای شد تا از سال 73 جشنواره یادواره مریوان به صورت محلی شکل بگیرد و به جشنواره ملی و بعد بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان تبدیل شود.»
همراهی مردم و مسئولین در حمایت از جشنواره
بادپروا مریوان را به عنوان مرکز ثقل تئاتر خیابانی ایران معرفی می‌کند که تخصصی ترین تماشاگران را دارد و ادامه می‌دهد: « ولی باید بگویم من به عنوان بنیانگذار این رویداد نمیتوانستم جشنواره به اینجا برسانم اگر همراهی تماشاگران، هنرمندان و و مسئولان نبود. هنرمندانی که حالا برای خودشون اسم و رسمی دارند از جان مایه گذاشتند و تا کنون هیچ مسئولی نبوده که مخالف حرکت رو به رشد تئاتر مریوان باشد و این مثلث طلایی کمک کرد تا جشنواره مریوان به اینجا برسد.
بادپروا می‌گوید: کرونا ضربه بزرگی به جشنواره زد و یک سال جشنواره متوقف شد. اما در دوره هفدهم دوباره ارتباط گسترده با گروه‌ها برقرار کردیم. امسال هم بخش‌های آیینی–سنتی و کودک که در دوره قبل حذف شده بودند، بازگشته‌اند.»
رویکرد جهانی و نگاه به آینده
دبیر جشنواره درباره اهداف بلندمدت این رویداد، توضیح می‌دهد: «مریوان باید محل ثقلی بشود برای تبادل تجربه های نو در همین راستا امسال دو بخش مسابقه ایران بخش دگرگونه‌های اجرایی را اضافه کرده‌ایم و همچنین تلاش ما این است که مدیران جشنواره‌های بزرگ دنیا را دعوت کنیم تا در جشنواره حضور داشته باشند و آثار ایرانی در سطح جهان دیده و مطرح شود. رویکرد ما نیز همچنان بر صلح، انسان‌دوستی است.»
تشکیل کمیته‌ها و زمان‌بندی جشنواره
سید ئاوات حسامی، دبیر اجرایی جشنواره، می‌گوید: «کمیته‌های مختلف جشنواره تشکیل شده و مسئولان آن‌ها مشخص شده‌اند. در فراخوان منتشر شده تمام جزئیات آمده و ان‌شاءالله از سوم تا هفتم آبان جشنواره برگزار خواهد شد. گروه‌هایی که مایل به حضور هستند تا ۲۲ شهریور فرصت دارند آثار خود را ارسال کنند.»
او که به عنوان دبیر اجرایی، قائم‌مقام و همچنین در سمت‌هایی چون مسئول روابط عمومی در جشنواره حضور داشته‌است، ادامه می‌دهد: «جشنواره مریوان از زمانی که بین‌المللی شد تا کنون میزبان بیش از ۲۵ کشور بوده است. البته بسته به شرایط اقتصادی و اعتباری، این حضور گاهی به هفت کشور کاهش پیدا کرده. در تمام دوره‌ها کارگاه‌های آموزشی برگزار شده و حتی مدرسان خارجی نیز در بعضی سال‌ها حضور داشته‌اند.»
بخش‌های جشنواره و تغییرات امسال
به گفته حسامی، این رویداد در بخش‌های «مسابقه ایران»، «دگرگونه‌های اجرایی»، «آیینی–سنتی»، «کودک و نوجوان» و «برگزیده جشنواره‌های دیگر کشور» برگزار می‌شود.
او اضافه می‌کند: «امسال بخش پژوهش هم به جشنواره اضافه شده است. در این بخش از سه پایان‌نامه کارشناسی ارشد یا دکتری با موضوع تئاتر خیابانی حمایت خواهیم کرد و جوایزی هم به برگزیدگان اهدا می‌شود.»
چالش‌های مالی و کمبود زیرساخت‌ها
حسامی با اشاره به مشکلات مالی توضیح می‌دهد: «۵۰ تا ۶۰ درصد اعتبار جشنواره را مرکز هنرهای نمایشی و ۴۰ تا ۵۰ درصد را استان پرداخت می‌کند. اما متأسفانه هیچ اعتبار اختصاصی ثابت برای جشنواره وجود ندارد و تأخیر در پرداخت‌ها باعث می‌شود هزینه‌هایی مثل هتل و اسکان با مشکل روبه‌رو شود و البته این مشکل بیشتر در استان است تا مرکز.»
او نبود فرودگاه در مریوان را از دیگر چالش‌ها می‌داند: «مهمانان خارجی باید از تهران به کرمانشاه یا سنندج پرواز کنند و از آنجا زمینی به مریوان بیایند. این مسئله برای یک جشنواره بین‌المللی، محدودیت بزرگی است.»
مردم، بزرگ‌ترین سرمایه جشنواره مریوان
حسامی با تأکید بر نقش مردم می‌گوید: «مهم‌ترین و بزرگ‌ترین عامل موفقیت جشنواره مردم مریوان هستند. استقبال و ارتباطی که تماشاگران این شهر با هنرمندان برقرار می‌کنند، در هیچ جای ایران ندیده‌ام.»
از جرقه «ضیافت» تا برند جهانی
در پایان باید گفت؛ جشنواره تئاتر خیابانی مریوان، که روزی از اجراهای کوچک روستایی آغاز شد، امروز در تقویم بین‌المللی تئاتر خیابانی جایگاهی ویژه دارد. هجدهمین دوره این رویداد با شعار «تئاتر برای همه» پاییز امسال میزبان هنرمندان داخلی و خارجی خواهد بود.
جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان، اکنون پس از گذشت بیش از ۱۷ دوره، تنها یک رخداد نمایشی نیست؛ بلکه آئینه‌ای است از فرهنگ، سیاست، مردم‌گرایی و آرمان‌گرایی هنری. مریوان با این جشنواره، نه‌تنها به پایتخت تئاتر خیابانی ایران، بلکه به یک نماد زنده از هنر مردمی در غرب آسیا بدل شده است.
با حفظ رویکرد مردم‌محور، باز شدن درهای بیشتر به روی گروه‌های خارجی و گسترش همکاری‌های هنری و دانشگاهی، این جشنواره می‌تواند در دهه پیش رو، به یکی از قطب‌های تئاتر خیابانی جهان تبدیل شود.
هجدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان به دبیری فاتح بادپروا از سوم تا هفتم آبان‌ماه ۱۴۰۴ برگزار می‌شود و علاقه‌مندان تا ۲۲ شهریور فرصت دارند آثار خود را به دبیرخانه ارسال کنند.
گفت‌وگو: میترا رضایی
