گزارشی ازسه دهه فعالیتهای چهارسو از آغاز تاکنون
نمایش‌هایی چون”داستان باغ وحش”،،”مصاحبه”،”پوف”و”بدن سازی”،”خروس”، ”کلفت‌ها” و بسیاری دیگر از نمایش‌های اجرا شده طی سال‌های اخیر را می‌توان به لیست نمایش‌های ماندگار اجرا شده در این سالن افزود.
زهرا شایانفر:
تالار چهارسو سه دهه فعالیت چشم‌گیر و پرفراز و نشیب داشته است. در آن جا اکثر نمایش‌های فلسفی، روشنفکرانه و تجربی تا کنون اجرا شده است. اکثر کارگردان‌ها و بازیگران تئاتر به نیکی از تالار چهارسو یاد می‌کنند. آنها به دلیل داشتن اجرا و یا دیدن اجراهایی به یادماندنی از چهارسو خاطرات ماندگاری را به ذهن سپرده‌اند. در ادامه گزارشی درباره پیشینه‌ی پرفراز و نشیب چهارسو می‌خوانیم:
قطب‌الدین صادقی:«به نظر می‌رسد که چهارسو با این که قناص است دید خوبی دارد. وضعیت نور و صدای آن هم از دیگر سالن‌ها بهتر است.»
عبدالحی شماسی:«چهارسو را بیشتر دوست دارم.»
حافظ آهی:«چهارسو! چون بازیگر مرکز همه انرژی‌های موجود صحنه است این سالن برای من بازیگر حس اجرایی خوبی دارد.»
اشکان صادقی:«چهارسو. چون نفس به نفس تماشاگر هستم.»
ـ در همه سالن‌ها اجرا کرده‌ام ولی حس چهارسو چیز دیگری است.
ـ چهارسو برای اجرا مناسب‌تر است.
ـ کارهای خوب، بیشتر در چهارسو اجرا شده‌اند.
ـ فکر می‌کنم چهارسو با نوع اجراهایی که در آن شده به یک تشخص رسیده است.
در خانواده تئاتر کسی را نیافتیم که چهارسو را دوست نداشته باشد. این سالن به دلیل داشتن امکانات نوری کافی، صندلی‌های قابل جابجایی و سطح مناسب برای انواع اجراها جزء مناسب‌ترین سالن‌های مجموعه تئاترشهر است.
ناگفته نماند که در یک روز هم آرام و ساکت کنار گیشه ایستادیم و حساب کردیم 90% از تماشاگران نیز به اجرای سالن چهارسو و قیمت بلیط آن بیشترین توجه را نشان می‌دهند.
چند روز هم آمار و ارقام و تاریخچه و دیباچه آن را ورق زدیم که شاید به پاسخ یک چرا برسیم.
تاریخچه
سال 1346 سنگ بنای تئاترشهر در محل کافه شهرداری گذاشته می‌شود و تا سال 1351 ساخت و ساز ادامه دارد. در این سال با اجرای”باغ آلبالو” افتتاح می‌شود.
اما داستان چهارسو از سال 135۴ آغاز می‌شود. آن وقت که این محوطه به آربی آوانسیان سرپرست گروه شهر تحویل داده می‌شود. منصور خلج درباره گروه شهر می‌گوید:«این گروه شامل افرادی بود که بعدها در جهان بازیگری صاحب سبک شدند. خانم‌ها سوسن تسلیمی، مریم قاسمی و لرتا در کنار آقایان فردوس کاویانی، صدرالدین زاهد و مهدی هاشمی این گروه را تشکیل می‌دادند.»
وی ادامه می‌دهد:«اولین کار اجرا شده در سالن چهارسو نمایشی بود با نام”خلوت خفته‌گان” نوشته”پیتر گیل” که خانم‌ها لرتا و سوسن تسلیمی در آن بازی می‌کردند.»
منصور خلج ضمن یادآوری اجراهای این گروه می‌افزاید:«اکثر اجراها را دیده‌ام. نمایش”خلوت خفته‌گان” کار قویی بود، خیلی قوی. نمایش دیگری بر اساس اثر صادق هدایت تنظیم شده بود به نام”زنده به گور” که آن هم جزء کارهای پرطرفدار آن ایام بود. ”خواهر من باقی است” نوشته”تنسی ویلیامز” را به خاطر می‌آورم که در آن سوسن تسلیمی و صدرالدین زاهد بازی می‌کردند. ”پیرمرد مضحک” نمایش دیگری بود نوشته”تادئو روزمویچ” که فردوس کاویانی در آن بازی داشت.»
خلج همچنان به یاد می‌آورد:«”اژدها”،”مرگ تصادفی یک آنارشیست”،”مرگ یزدگرد”و”ماهی سیاه کوچولو”.»
و ما جمله‌ای را به یاد می‌آوریم که در بولتن جشنواره نوزدهم در تعریف تالار چهارسو خوانده بودیم: «چهارسو ویژه شیوه‌های خاص نمایشی و نام آن هم مؤید همین نکته است. ظرفیت این سالن بسته به نمایش از 120 تا 350 نفر متغیر است.»
منصور خلج درباره آخرین اجرای تالار چهارسو پیش از انقلاب می‌گوید:«آخرین اجرای پیش از انقلاب”ماهی سیاه کوچولو”بود که من آن را کارگردانی کردم. این نمایش را بر اساس داستان معروف ”ماهی سیاه کوچولو” نوشته”صمد بهرنگی” تنظیم کرده بودم و در زمان خودش استقبال خوبی نیز از آن شد.»
انقلاب از راه می‌رسد
وقتی از دوره پیش و پس از انقلاب صحبت می‌کنیم. محدوده وسیعی را تصور می‌کنیم که همه چیز در حال تغییر است. اما به لحاظ آمار و ارقام و اسناد آن چه نام انقلاب به خود گرفته است مدت زمانی از آبان تا اسفند 57 را در بر می‌گیرد.
تئاترشهر درست در فروردین 1358، کار خود را شروع کرده و چهارسو با اجرای نمایش”حروفیه” نوشته”آقای حسین” و به کارگردانی”داود دانشور” بازگشایی می‌شود و سی هزار نفر در مدت 20 شب اجرای آن در این سالن حاضر می‌شوند و این در حالی است که طی 10 ساله اخیر آمار تعداد تماشاگر این سالن در همین مدت اجرا از مرز 3000 نفر نگذاشته است.
در همین سال است که گروه شهر که کارگردان و مدیر آن آربی آوانسیان است به دلیل مهاجرت آوانسیان از ایران متلاشی می‌شود و چهارسو که بر نامه‌ای مشخص برای اجراهای روشن فکرانه داشت از برنامه‌ریزی گروه خارج و مدیریت آن به مدیریت کل مجموعه تئاترشهر انتقال پیدا می‌کند و اعضاء گروه خود با تشکیل گروه‌های اجرایی به فعالیت هنری می‌پردازند.
سال 1358 را بر طبق آمار و ارقام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌توان چنین تعریف کرد:«پس از اجرای”حروفیه” در تیر ماه همان سال نمایشی به نام”نمایش بی‌کلام” نوشته”محمدرضا شریفی‌نیا” و به کارگردانی”مهدی حجت” بر صحنه می‌رود. در مرداد ماه”ماهی سیاه کوچولو” به کارگردانی”منصور خلج” اجرا می‌شود و پس از آن”آتش در عمق سرما” نوشته و کارگردانی”سیاوش طهمورث”،”اژدها” به کارگردانی”صدرالدین زاهد” و”بر دار شدن حسین بن منصور حلاج” به کارگردانی”سیاوش طهمورث” بر صحنه می‌روند.
از نظر آمار”آتش در عمق سرما” یک کار شکست خورده است زیرا در مدت 50 شب اجرا تنها 500 نفر این کار را می‌بینند.
سال 1359، مهدی هاشمی، شهداد رضایی، پرویز بشردوست، رضا بابک، اسماعیل خلج و سعید پورصمیمی نمایش‌هایی را کارگردانی و بر صحنه می‌برند. ”ماشاءالله خان به سفر می‌رود” به کارگردانی ”پرویز بشردوست” در شهریور 1359 تنها دو شب اجرا می‌شود.
طی سال 1360 تنها دو اجرا در سالن چهارسو به چشم می‌خورد. ”ماموریت حساس” به کارگردانی”مجید جعفری” و”یک جفت کفش برای زهرا” به کارگردانی”بهرام شاه‌محمدلو” عناوین این دو اجراست.
چراغ تئاتر قبل از پایان یک دهه فعالیت تئاترشهر رو به افول می‌رود با نگاه به آمار سالن چهارسو که اغلب اختصاص به اجراهای انقلابی و کاملاً روشنفکرانه داشت پس از انقلاب به سمت اجراهایی کمتر فلسفی گرایش پیدا می‌کند. در سال 1359 هیچ متن خارجی بر صحنه نمی‌رود و پس از آن نیز اغلب نویسندگان، کارگردانان تئاترهای خود هستند. پیام‌های بزرگ و جهان شمول به سمت پیام‌های مقطعی و داخلی گرایش می‌یابد و با تغییر ساختار مدیریتی گروه‌های نمایشی، میدان برای افراد جوان‌تر باز می‌شود.
سال 1361 با 13 اجرا طی سال شروعی پر فروغ برای سالن چهارسو است. اولین جشنواره تئاتر فجر شکل گرفته و این سالن میزبان 4 اجرای این جشنواره است. ”بازگشت”،”وجدان بیدار”،”رولت روسی”و”شکست خورده”نام این 4 اجرا هستند.
در این سال نمایش‌های”حکایت اول”،”طلوع دهکده”،”راه طویل سیمرغ”،”اژدهای شکمو”،”آنها مامور اعدام خود هستند”،”نظاره بر شب”،”استنطاق”،”باز می‌گردیم به خانه” و”مات” اجرا می‌شوند.
از نکات جالب توجه سال 61 کوتاه شدن مدت اجرای گروه‌ها به یک ماه و حتی کمتر است. تعداد تماشاگران هر نمایش در طی این مدت به سختی پنج هزار نفر می‌شوند.
تنها متن خارجی اجرا شده در این سالن”استنطاق” نوشته”پیتر وایس” و به کارگردانی”فردوس کاویانی” است.
سال 1362 یازده نمایش بر صحنه چهارسو اجرا می‌شوند که بین نام کارگردانان یک نام هنوز در خانواده تئاتر نشان از استمرار حرکت صاحبش دارد. نمایش”دکتر فاستوس” نوشته”کریستوفر مارلو” و به کارگردانی”ایرج راد”.
”میرزایی”، مدیر امور هنری روابط عمومی تئاترشهر را به خاطر می‌آوریم که می‌گفت:«در سالن چهارسو اجراهای خوب زیادی دیده‌ایم ولی آن‌هایی که همواره در ذهن دارم،”معرکه در معرکه” سیاوش طهمورث، ”شیطان در زیر زمین” جمشید جهانزاده و”دکتر فاستوس” هستند.»
وی ادامه می‌دهد:«در این نمایش”پرویز پورحسینی” و”جواد خدادادی” بازی می‌کردند که بعدها از روی آن یک تله تئاتر هم تولید شد.در این سال است که بنیان‌های تفکیک موضوعی تئاتر نهاده می‌شوند. نمایشنامه‌های مذهبی، جنگ، کودک و نوجوان و آیینی و سنتی و... در آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تفکیک می‌شوند ولی بالافاصله در سال 63 آمار اجراهای این سالن با شتاب زدگی و از سر بی‌حوصلگی فقط با عنوان نمایش مثبت می‌شوند. نه اثری از نام کارگردان و نه نویسنده، اما...»
سال 63 سومین جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود. از 12 اثر اجرا شده در سالن چهارسو، یازده اجرا از اجراهای عمومی انتخاب شده‌اند. در این سالن نام”حسن حامد” با دو نمایشنامه”بازی شبانه” و”حاجت” می‌درخشد.(روحش شاد).
به طور کلی از این سال است که تولیدات تئاتر به سوی جشنواره‌ای شدن حرکت می‌کند. اجراهای هر سال به تدریج از اجراهای قبلاً تایید شده جشنواره فجر انتخاب می‌شوند.
چهارسو به تدریج هویت خویش را باز می‌یابد و به خواست و اراده کارگردانان و گروه‌های نمایشی مجدداً به سوی اجراهای عمیق فلسفی در این سالن خاص گرایش می‌یابد.
باورمان نمی‌شود که در سال 76 قیمت بلیط این سالن با اجرای”آمیزقلمدن” به 600 تومان افزایش می‌یابد. ”لازاروس” نیز در آذر ماه با همین قیمت بلیط اجرا می‌شود و پس از آن”کارنامه بندار بیدخش” نوشته و کارگردانی”بهرام بیضایی” با مبلغ 500 تومان در اسفند ماه 76 تا فروردین 77 بر صحنه می‌رود.
به یاد می‌آوریم که سال 77 نمایش”گرگ و میش” که ویژه کودک و نوجوان بود، پنج ماه در این سالن اجرا داشت.
به طور کلی آن چه در یادها مانده است کارگردانی بهترین کارگردانان و نویسندگان هر دوره تئاتر ایران دراین سالن است.
نمایش‌هایی چون”داستان باغ وحش”،”بازی استریندبرگ”،”مصاحبه”،”پوف”و”بدن سازی”،”خروس”، ”کلفت‌ها” و بسیاری دیگر از نمایش‌های اجرا شده طی سال‌های اخیر را می‌توان به لیست نمایش‌های ماندگار اجرا شده در این سالن افزود. آن چنان که بهرامی مدیر روابط عمومی تئاترشهر به راحتی نمایش‌هایی چون”الکترا”،”هملت”،”باغ آلبالو”،”معرکه در معرکه” و... را به یاد می آورد.