نشستی درباره کتاب نمایش در تبریز تالیف محمود رنجبرفخری
این کتاب به بررسی تمام سندها و تاریخ تئاتر در تبریز از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت میپردازد. من دو عامل مهم به عنوان ابزار عمیق در نگارش این کتاب داشتم، ابزار اول مستندات ارزشمندی است که از مرحوم جمیل رشیدی بود که به خوبی از اسناد محافظت کرده بود.
آذر اسدی:
" تئاتر در تبریز در سالهای ابتدایی انقلاب مشروطه همگام با تهران حرکت میکرده است."
محمود رنجبرفخری مؤلف کتاب"نمایش در تبریز" در صدوشصتوچهارمین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه که به بحث درباره این کتاب اختصاص داشت، در ادامه گفت:«این کتاب به بررسی تمام سندها و تاریخ تئاتر در تبریز از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت میپردازد. من دو عامل مهم به عنوان ابزار عمیق در نگارش این کتاب داشتم، ابزار اول مستندات ارزشمندی است که از مرحوم جمیل رشیدی بود که به خوبی از اسناد محافظت کرده بود. مرحوم رشیدی این سندها را به شرطی که موزه تئاتر تبریز تاسیس شود و از سندها در آن جا استفاده شود، در اختیار من گذاشت. بعد شرط او عوض شد و قرار شد با توجه به سندها یک کتاب درباره تئاتر تبریز بنویسیم.»
پژوهشگر این کتاب اضافه کرد:«ابزار من کارهای تحقیقی بود که پیش از این درباره تئاتر تبریز انجام شده بود. عمده کارهای تحقیقی درباره تئاتر تبریز توسط آقای قویزادگان انجام شده بود. قویزادگان مصاحبههایی با پیشکسوتان تئاتر تبریز انجام داده بود که در اوایل دهه 60 در فصلنامه هنر آن دوره چاپ شده بود.»
فخری درباره انتخاب دوره مشروطه تا نهضت ملی نفت برای تحقیق این کتاب توضیح داد:«تئاتر تبریز را میتوان به دو دوره 50 ساله تقسیم کرد. دوره اول زمانی که انقلاب مشروطه میشود و تئاتر تبریز رشد خوبی میکند و دوره دیگر پس از نهضت ملی نفت است.»
وی درباره چگونگی فصلبندی کتاب بیان کرد:«اول قرار بود نمایشها با توجه به دورههای تاریخی نوشته شود. ولی بعد از شروع کار به این نتیجه رسیدم که هر گروهی را به ترتیب تاریخ تاسیس آن بیاورم. فکر کردم به این طریق میتوانم شناسنامهای از کارهای گروههای تئاتری آن زمان ارائه دهم.»
پس از رنجبرفخری، سیدحسن شهرستانی رئیس دانشگاه هنر و رئیس سابق سازمان اسناد ملی گفت: «اسناد شناسنامه یک ملت است. واقعیت این است که در دورههایی نسبت به حفظ و نگهداری این اسناد بیتوجهی شده است. نکتهای که درباره سند قابل توجه است این است که سند یک شیء موزهای نیست. اسناد یک وجه موزهای دارند، اما وجه دیگر آنها وجه پژوهشیشان است که کمتر به آن توجه میشود. ما نباید سندها را به صورت منابع خام نگه داریم. در حقیقت ما باید درباره اسناد ملی یک پالایش فرهنگی انجام دهیم و از آنها استفاده کنیم.»
رئیس دانشگاه هنر در ادامه بیان کرد:«نکات بسیار مهم و جالبی در سندها وجود دارد. وقتی عناوین نمایشها را نگاه میکنیم، میبینیم تئاتر در آن زمان با موضوعهای متنوعی اجرا میشده است. موضوعاتی مانند موضوع اخلاقی، سیاسی، کمدی و... نکته جالب دیگر این است که موضوع نمایشها در آن دوره به تاریخ، ادبیات و فرهنگ ایران تعلق داشته است.»
وی با تقسیمبندی تئاتر آن دوره تبریز توضیح داد:«تئاتر در آن دوره سه ویژگی داشته است؛ مردمی بودن، اخلاقی بودن مضامین و وجود یک پیام روشن و گویا پشت نمایش است.»
آرمانها و آرزوها
سخنران بعدی این نشست شیرین بزرگمهر نویسنده و استاد دانشگاه هنر بود. وی در خصوص اهمیت تئاتر در تاریخ گفت:«تئاتر یک کشور در برگیرنده آرمانها و آرزوهای مردمان و رنجهای تاریخ یک کشور است.»
وی در ادامه افزود:«من نمیخواهم کتابی که مولف آن هشت سال برای تحقیق و پژوهش آن زمان گذاشته است را نقد کنم. فقط میخواهم از همتی که وی برای نگارش کتاب کشیدهاند تشکر کنم.»
این استاد دانشگاه درباره اهمیت این کتاب توضیح داد:«در این کتاب نکات فراوانی وجود دارد که نشان میدهد جامعه آن زمان در زمینه تئاتر چقدر مترقی و پیشرفته بودهاند. از نکات مهم تاریخی آن دوره فروش بلیط در مکانهای متفاوت و پراکنده در شهر بوده است. بلیط تئاتر در آن دوره در جاهایی مانند سلمانیها، مسجدها، بازارها و... بوده است. از دیگر نکات این کتاب توجه تئاترها به مسایل اخلاقی بوده است. تئاترهایی مانند برای شرف، ازدواج عبرت انگیز و کیفر خیانت محصول آن دوره است.»
بزرگمهر در خصوص توجه زنان در آن دوره توضیح داد:«در آن دوره به موضوعاتی مانند توجه به زن به عنوان بازیگر و تماشاگر توجه میشده است. برای مثال زنانی که به تنهایی برای تماشای تئاتر میرفتند از تخفیف ویژه برخوردار میشدند.»
وی در ادامه گفت:«نکته دیگری که جالب است، شکل نوشتن مشخصات کامل تئاتر روی پوسترهای آن زمان است. نکته دیگر کمک خواستن از ثروتمندان برای تئاتر است. این عمل یک فعل رایج در آن دوره بوده است.»
بزرگمهر در خصوص مردمی بودن تئاتر آن دوره اضافه کرد:«تئاتر سالهای 1290 به کمک مردم میآمده است، یعنی تئاترهای زیادی را میبینیم که برای کمک به حادثهای یا ساخت مدرسهای است. نکته دیگر که به مردمی بودن تئاتر آن دوره کمک میکرده است تخفیف قابل توجهی است که برای دانشآموزان و کارگران در نظر میگرفتهاند.»
پرسش و پاسخ
اکبر محمدخانی سردبیر کتاب ماه ادبیات و فلسفه که به عنوان مجری در جلسه حضور داشت اولین سوال را مطرح کرد.
وی پرسید:«در آن دوره چند درصد تئاترها ترجمه بوده است و آیا ما در آن دوره هم تئاتر نخبهگرا و مردمی داشتهایم؟»
شهرستانی پاسخ به سوالهای محمدخانی را شروع کرد و گفت:«شکل گیری تئاتر در ایران با ترجمه آغاز شده است، چه به لحاظ شیوه و چه به لحاظ آثار. ولی با این همه بیشتر آثاری که در آن دوره تبریز میبینیم نوشته خود نویسندگان ایرانی بوده است.»
قاسمزاده محقق تئاتر و یکی از شرکت کنندگان نشست از رنجبرفخری پژوهشگر این کتاب پرسید:«چرا انقلاب مشروطه و نهضت ملی را به عنوان ابتدا و انتهای تاریخ این کتاب انتخاب کردهاید؟»
فخری گفت:«ما خودمان هم برای انتخاب پایان تاریخ این کتاب شک و شبهه زیاد داشتیم. اما در آخر تصمیم گرفتیم شکل زیبایی شناسانه کار را رعایت کنیم.»
هادی هاشمیان از دیگر شرکتکنندگان جلسه بود که برخی از مستندات را در اختیار پژوهشگر قرار داده بود. وی گفت:«چند نکته جالب در این کتاب است که من آنها را ذکر میکنم؛ اول قیمت بلیطها بوده است که در طول سالهای 1300 تا 1320 جز در مواردی خاصی ثابت بوده است.»
هاشمیان در ادامه افزود:«ترجمه نیز در آثار نمایشی آن دوره وجود داشته است نمایش هایی مانند هملت و آثار مولیر از این گروهند.»
معرفی کتاب
"نخستین نمایشنامهها در ایران در سال 1287 هجری قمری، توسط میرزا آقا ابنمهدی تبریزی، مشهور به منشی باشی نگاشته شدهاند. سال 1291 خورشیدی نخستین گروه نمایشی با نام جمعیت خیریه توسط مرحوم مهدی شفیعزاده در تبریز تاسیس شد..."
آن چه خواندید بخشیهایی از کتاب" نمایش در تبریزـ از انقلاب مشروطه تا نهضت ملی نفت"، پژوهش و نگارش محمود رنجبرفخری است که توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال 1383 منتشر شده است.
"مجموعه اسناد تاریخ نمایش تبریز محصول یک عمر تلاش زندهیاد مرحوم جمیل رشیدی است که به آرشیو سازمان اسناد ملی ایران، منطقه شمال غرب کشور اهدا کرده."
بخش اول کتاب به شرح کلیاتی در زمینه نفوذ، شکلگیری و رشد هنر نمایش در تبریز اختصاص دارد که از منابع مختلف گردآوری و همراه با مستندات مربوط به آنها عرضه شده است.
نفوذ هنر نمایش از نواحی قفقاز به تبریز، گروه نمایش جمعیت خیریه، گروه نمایش آذریان، گروه نمایش جمعیت آئینه عبرت، گروه نمایش آرین، گروه نمایش آذربایجان، فعالیتهای نمایشی ارامنه تبریز، هیئت هنرپیشگان درام و اپرت تبریز، گروه نمایش درام و اپرت فردوسی، گروه نمایش ایران، گروه نمایش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، تئاتر دولتی فرقه دموکرات آذربایجان، گروه کنسرت و نمایش انجمن هنرمندان، اجراهای نمایشی متفرقه و نمایشنامهها، نام بخشهای مختلف کتاب است.
همچنین بخش"فهرستها" شامل اشخاص، نمایشنامهها و ... و بخش واژهها و اصطلاحات در بخش پایانی کتاب است.