نگاهی به نمایش ”تور عروس” نوشته و کار ”امیر امجد”

البته باید اعتراف کرد که در اغلب آثار تاریخی که به ایران (از دوره صفوی و قاجار به بعد) و تاریخ و جامعه ایرانی می‌پردازند اگر حوزه‌های اجتماعی چربش بیشتری بر بسترهای تاریخی و سیاسی داشته باشند، زمینه اشتراک سلایق و برقراری ارتباط مخاطب با اثر جدی‌تر و بیشتر است و اگر برعکس باشد، مخاطب کمتر با کار درگیر می‌شود.
نمایش امیر امجد جزء آن دسته از آثاری است که بسترهای پیرامونی فضای روایت است را به ترتیب اولویت تاریخ، اجتماع و سیاست انتخاب کرده است.
"تور عروس" تقریباً با اشتراک گذاشتن این حوزه پرداخت و در قالب یک ساختار ساده و منسجم داستانی قصد دارد تا موقعیت یا کنشی تاریخی را مورد انتقاد قرار دهد و حتی آن را با نمونه‌های امروزی نیز به اشتراک قرار بگذارد و در این ارتباط موفق هم بوده است.
همه چیز با عریان کردن مجموعه‌ای از نشانه‌ها و همنشینی بی‌واسطه آنها در کنار هم آغاز می‌شود. موسیقی زنده و جزئیاتی از نشانه‌های معناشناسانه و دیداری، آن چنان در کنار هم قرار می‌گیرند، که در ادامه اگر از حضور گروه زنان چادرپوش و کارکردشان صرف‌نظر کنیم، شناسنامه‌ای کامل از جامعه ایرانی دوران مشروطه و رنگ و بوی زندگی عمومی آن دوران را به زیبایی به نمایش می‌گذارند. استفاده از اشیاء و ابزارها و نشان دادن و نقش گرفتن از نشانه‌ها و رنگ‌ها و... از حوض کوچک وسط حیاط آغاز می‌شود، در سرتاسر محوطه صحنه ادامه پیدا می‌کند و درست در مقابل مه لقا و زیرپایش (چرخ خیاطی و تور عروس) مرکزیت و اهمیت می‌یابد.
تمام این نشانه‌ها، معناها و جذابیت‌های دیداری، در متن نمایشنامه و در گفتار نمایشی تور عروس ارزشی چندین برابر دارند. زبان نمایشنامه "امیر امجد" صرف‌نظر از برخی موارد، غنایی تاریخی و هویتی دوگانه دارد که در مجموع مشخصه انتخاب‌گری زبان در نمایشنامه‌نویسی و زیباسازی کلام در پرداخت است. نشانه‌ها بخشی از این زبان را تقویت کرده‌اند؛ تکیه کلام‌‌های عامیانه فضا را تشخص می‌بخشند و شوخی و متلک‌ها هویت و جان مایه ایرانی و اجتماعی اثر را تکمیل می‌کنند.
زبان با شوخ طبعی و طراوت گفت‌وگویی زنانه، مخاطب را به خود جذب می‌کند و در ضمن آن چنان که ارائه اطلاعات و طرح مقدمات نقد سیاسی زیاد خودنمایی نکند، مجموعه‌ای از آن را در قالب ساختار داستان مطرح می‌سازد. گفت‌وگوی نسبتاً طولانی مه‌لقا و ماه بانو از یک طرف شرایط دوران را تفسیر و معرفی می‌کند، از سوی دیگر به تحلیل آن می‌پردازد و از همه مهمتر به چینش عناصر ساختار در متن کمک می‌کند. در واقع همین گفت‌وگو و شوخ طبعی نهفته در پس آن که بیشتر با شخصیت ساده و عامی مه‌لقا و تقابل آن با خشکی و سرمای روشنفکرانه آمیخته با حس تنفر ماه بانو شکل می‌گیرد، بخشی از چالش‌های داستان را منسجم می‌کند و وارد شدن مردها به داستان نمودی عملی‌تر و عینی‌تر پیدا می‌کنند.
عامی و سنتی بودن نگاه، کلام و رفتار مه‌لقا و مواجهه آن با بینش عصیانگر و نیمه انقلابی ماه بانو همان چینش نیروهای متقابل تاریخی ـ اجتماعی دوران است که در پشت درهای خانه جریان دارد و مشروطه‌خواهان را در مقابل نظام شاهنشاهی قرار داده است.
هر چند باید توجه داشت که تحلیل مواجه این دو نوع تفکر و زندگی در قالب شخصیتی غایب (جیران) تکمیل می‌شود. در حقیقت با ورود مرد غریبه و به چالش کشیدن وقایع توسط او باورهای نهفته و پنهان انقلابی دیگر را آشکار می‌کند که تا به حال نشانه‌های زیادی از آن در گفت‌وگوی زنان وجود نداشته است، اما عملی شدن این تفکر با کشتن یدالله و غریبه و دوختن تور سفید توسط ماه بانوی سیاه‌پوش تسلط پنهان آن و نمود عینی‌اش را اثبات می‌کند.
"تور عروس" عصیانی زنانه را به نمایش می‌گذارد که ماه بانو، مه‌لقا و جیران شخصیت‌های آن هستند. ماه بانو پشتوانه تلخ این تفکر است. مه‌لقا قربانی آن و جیران آینده این طغیان تاریخی اجتماعی که ادامه‌اش در پایان نمایش مورد تصور قرار خواهد گرفت. تصویر سه عروس بدون شوهر و تور سفید عروسی که به دست ماه بانوی سیاه‌پوش دوخته می‌شود دورنمایی از گذشته، حال و آینده را به نمایش می‌گذارد که در محدوده ساختار روایت نمایش به خوبی توجیه شده و مورد پرداخت قرار گرفته است.
طبیعی است که با چنین تحلیل و نوع نگاهی، زنان در اولویت اصلی همه مناسبات و روابط داستان قرار می‌گیرند و به همین سبب است که شخصیت‌های مرد "تور عروس"، ابتدا در پرداخت شخصیت و بعد در ارائه نقش‌ها توسط بازیگران به مراتب ناقص‌تر و ضعیف‌تر از شخصیت‌های زن آن باشند. (هر چند که جیران هم به واسطه ضعف‌هایی در پرداخت شخصیت، انتخاب، اجرا و بازی می‌تواند در همین ردیف قرار بگیرد.)
"تور عروس" در حوزه پردازش ساختار دراماتیک هم اثر موفقی است. اجرا با مجموعه‌ای از اطلاعات و گفت‌وگویی با نشاط آغاز می‌شود که از همان ابتدا به واسطه تمرکز بر عروس و نگرانی از سرنوشت عروس تعلیقی داستانی را در روساخت طراحی کرده که درگیر می‌کند، چالش می‌آفریند و در ضمن به ژرف ساخت مهمی اشاره دارد. در حوزه ژرف ساختی هم مشروطه‌ای در انتظار جشن و پیروزی به ثمر نشستن است که سرنوشت و نتیجه‌ای نامعلوم در انتظارش است و در پایان عروس و مشروطه، هر دو قربانی شرایط به هم نزدیک می‌شوند و سرنوشت‌شان با هم گره می‌خورد.
"تور عروس" با وجود همه این دقت‌ها و ظرافت‌هایی که در متن دارد، همانگونه که گفته شد شاید به واسطه گرایش برجسته و تأکید و توجه بیشتر بر وجوه تاریخی و نگاه سیاسی‌اش از رویکردهای جذاب اجتماعی فاصله گرفته و همین ویژگی می‌تواند مهم‌ترین دلیل باشد کمتر از حد انتظار مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد. مسلماً رویکردهای بیشتر اجتماعی می‌توانست جذابیت‌های نمایش را چندین برابر سازد و مخاطبان بیشتری را راغب به تماشای آن کند. اما احتمالاً گرایشی این چنینی از بسیاری از قدرت‌ها و ارزش‌های متن هم می‌کاست و آن را دچار ضعف‌های دیگری می‌کرد.
در کنار اینها نمی‌توان از تأثیر حضور دو بازیگر اصلی نمایش امجد در اجرای روان و یکدست نمایش و نیز اهمیت حضور آنان در پیشانی نمایش به سادگی گذشت.
"مهسا مهجور" با توانمندی‌هایش در به حرکت درآوردن ریتم اجرا از یکسو کلیت روایت را بر حضوری پرانرژی و پرتحرک متمرکز ساخته و از سوی دیگر یکی از مهمترین شخصیت‌های نمایش (مه‌لقا) را به مرکز توجه مخاطب و نقطه محوری تحلیل تاریخی ـ اجتماعی اثر تبدیل کرده است.
مهجور با به نمایش گذاشتن سرخوشی‌های کودکانه زن سنتی و سرکوب شده ایرانی و در عین حال با تسلط و احاطه کامل بر جزئیات بازی‌اش، قضاوت و احساس تماشاگر را در تمام مدت میان تلخی و شیرینی شخصیت مه‌لقا تقسیم کرده است. او در عین حال آن چنان منطقی و کامل مه‌لقای به اسارت درآمده و تسلیم را بازی می‌کند، که طغیانش در انتهای داستان از سویی غافلگیر کننده است و از دیگر سو، توجیه‌پذیر و منطقی می‌نماید. بدون شک بخش مهمی از موفقیت نمایش امجد؛ حتی در حوزه قضاوت و داوری متن (در اجرا) را باید تحت تأثیر بازی خوب مهجور مورد ارزیابی قرار داد.
در مقابل آناهیتا اقبا‌ل‌نژاد، اگر چه شخصیتی تخت و ساده را بازی می‌کند (قضاوت درباره او از همان لحظه آغاز تا پایان یکسان است) اما، در کنار مهسا مهجور حضوری موفق دارد و در واقع با در نظر گرفتن تمام ضعف‌های بازی در مورد کار آهنین‌جان و کبودوند و بنی‌هاشمی، دومین بازیگر نمایش امجد است که تأثیرگذار و موفق نشان می‌دهد.