آسیب‌ها و ضرورت‌های تئاترآئینی و سنتی در گفت‌وگو با تعدادی از هنرمندان کشور
پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آئینی و سنتی از ۲۳ تیر تا اول مرداد در تهران برگزار می‌شود.
برگزاری این رویداد هنری که قرار است با حضور گروه‌هایی از 11 کشور جهان صورت بگیرد و جایگاه و نقش تاثیرگذار این گونه نمایشی بر تئاتر کشور بهانه‌ای شد تا در گفت‌وگو با تعدادی از هنرمندان و فعالان این حوزه نیازها و ضرورت‌های تئاتر آئینی و سنتی را به ارزیابی بنشینیم.
تاثیرپذیری از نمایشهای مدرن خارجی
به گزارش دریافتی سایت ایران تئاتر از روابط عمومی پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایشهای آئینی سنتی، رسول نجفیان، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «ما به تئاتری آیینی و سنتی می‌گوییم که ریشه در خاستگاه فرهنگ عزیز ایرانی داشته باشد و خوشبختانه آنقدر این ریشه غنی و قوی است که در برابر فرهنگ اروپایی، گویی فردی هزاران ساله را در کنار یک جوانه قرار داده‌ایم.»
وی تاکید کرد: «نمایشهای جشنواره آیینی و سنتی باید با آگاهی و بامعرفت، عطر و رنگ هویت ایرانی را داشته باشد و تقلیدی نباشد؛ زیرا من برخی نمایشهای آیینی و سنتی را می‌بینم که به شدت تحت تاثیر مدرن‌ترین نمایشهای خارجی است؛ در حالی که باید توجه کرد نباید رنگ ایرانی تا به این حد گم شود.»
وی به نگاه صاحب‌نظران غربی در خصوص نمایش ایرانی اشاره کرد و گفت: «وقتی پیتر بروک به ایران آمد، از دیدن تعزیه و تئاتر روحوضی شگفت زده شد و گفت من فاصله‌گذاری را در این تئاتر دیدم؛ اما متاسفانه اکنون نمایشهایی دیده می‌شود که گویی هیچ اطلاعی از نمایشهای آیینی و سنتی خودمان ندارند.»
این نویسنده و کارگردان تئاتر برگزاری جشنواره نمایشهای آیینی سنتی را در پرهیز از فراموش شدن گونه‌های نمایشی ایرانی موثر دانست و توضیح داد: «این جشنواره باید برای مخاطبان خود این نمایش‌ها را احیا کند؛ ضمن آنکه باید رنگ و بوی ایرانی داشته باشد تا بتواند این معرفت را به مخاطب بدهد که فرهنگ ما چقدر غنی و با ارزش است. در واقع این جشنواره‌ها باید باشد و این نمایش‌ها باید در عزا و عروسی و سور و سوگ برگزار شود تا جوانان ما نسبت به آن معرفت پیدا کنند.»
لزوم تامین مالی گروه‌های تئاتری
وی با اشاره به ضرورت تامین مالی گروه‌های تئاتری گفت: «متاسفانه تامین مالی درباره گروه‌های تئاتری وجود ندارد؛ در حالی که باید بودجه بگذارند و بدانند مبارزه با اعتیاد این نیست که میلیاردها تومان در مرزها خرج کنند، یک گوشه آن باید در فرهنگ ریخته شود؛ زیرا اگر جوانان در موسیقی، تئاتر و دیگر رشته‌های فرهنگی ورزشی و هنری فعالیت داشته باشند، محال است به سمت اعتیاد بروند. جشنواره آیینی و سنتی باید به گونه‌ای برگزار شود که مخاطب آن از اقصا نقاط دنیا متوجه شوند این نمایش‌ها پر از المان‌های ایرانی است و مانند شناسه هر فرد در انگشت شست که مختص خودش است، باید هویت داشته باشد.»
نیاز به جایگاه مستحکم
رحمت امینی، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «نمایشهای آیینی و سنتی باید مستحکم‌ترین جایگاه را بین انواع نمایشی در کشور داشته باشد؛ زیرا شیوه‌های اجرا همراه با مضامین، کاملا برآمده از فرهنگ، سنت و آیین‌های خودمان است و زادبوم این نوع نمایش‌ها در همین کشور است.»
وی با بیان اینکه ورود تئاتر غربی از دامنه نفوذ نمایشهای کهن ایرانی کاست، اظهار کرد: «با کمی توجه می‌توانیم بهره‌های زیادی از نوع نمایشی آیینی و سنتی ببریم ولی غافلیم؛ البته بخشی از رفع این تغافل و زنده کردن این نمایش‌ها توسط جشنواره نمایشهای آیینی و سنتی انجام می‌شود و برگزاری چنین جشنواره‌ای این فرصت را فراهم می‌آورد تا یادمان نرود دارای پیشینه قابل توجه نمایش ایرانی بوده و هستیم.»
امینی ابراز امیدواری کرد در کنار جشنواره نمایش آیینی و سنتی، جریان عمومی این نوع نمایش نیز حفظ شود و افزود: «مرکز هنرهای نمایشی در حوزه نمایش آیینی و سنتی تلاش‌هایی کرده و مثلا تالار سنگلج قرار است جایگاهی برای نوع تفکر نمایش ایرانی باشد که خوب است؛ ولی به نظرم کم است و این نوع نمایش جای آن را دارد که در محیط‌های شهری و فرهنگسراها نیز اجرا شود.»
لزوم آموزش تئاتر آئینی در دانشگاه‌ها
رهام مخدومی معتقد است جشنواره نمایشهای آئینی سنتی پس از جشنواره تئاتر فجر، جزء معتبرترین جشنواره‌ها محسوب می‌شود. وی در ادامه به لزوم آموزش این شیوه نمایشی در فضاهای آکادمیک و دانشگاهی اشاره کرد و افزود: «امروزه به دلیل ناآگاهی برخی از هنرجویان و هنرمندان، نمایشهای آئینی سنتی و تخت حوضی با تئاتر آزاد اشتباه گرفته می‌شود؛ در صورتی که تئاتر آزاد بیشتر جنبه سرگرمی دارد و حتی ممکن است پیام و مفهومی را از نظر اجرایی برای مخاطب به همراه نداشته باشد.»
مخدومی گفت: «نمایشهای آئینی سنتی پشتوانه، تاریخچه و متدولوژی دارد و قصد دارد در اجرای خود پیام و مفهومی را در زمینه‌های مختلف از جمله فرهنگی و اقتصادی به مخاطب منتقل کند. همچنین گاه با زبان طنز، حرف‌های فلسفی مهمی را با تماشاگران در میان می‌گذارد.»
بازشناسی ظرفیت ها
اسماعیل خلج، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «هرکشوری برای خودش شیوه خاصی از تئاتر را به عنوان آیین دارد؛ کشور ما دارای فرهنگ دیرپا و غنی است و قبل از آنکه شیوه اروپایی وارد نمایش ما شود، ایران نمایشهای آیینی و سنتی مانند تخته حوضی، خیمه شب بازی و نیز تعزیه و نقالی و امثالهم داشته؛ همچنانکه اکنون تئاتر هند با کاتاکالی و تئاتر ژاپن با نمایش کابوکی و تئاتر نو شناخته می‌شود و در انگلیس نیز تئاتر شکسپیر به عنوان تئاتر آیینی است.»
وی اضافه کرد: «بسیاری از نمایشهای آیینی و سنتی رویکردی به زندگی و یا افسانه‌های عامه دارد و با توجه به زمینه‌های بهره‌مندی خوب از فرهنگ عامه و قدمت افسانه‌های کهن و داستان‌های قدیمی در کشورما، این نوع تئاتر و این جشنواره می‌تواند محمل پرجذبه و پرمضمونی برای نویسندگان و اهل هنر باشد.»
این نویسنده و کارگردان تئاتر تاکید کرد: «شاید نیاز تماشاگر امروزی به تئاتر آن است که هم لذت ببرد، هم تسلی خاطر پیدا کند و هم روحیه بگیرد و نمایشهای آیینی و سنتی در این جشنواره‌ها می‌تواند در طول سال تولیداتی را وارد فضای تئاتری کند که سالن‌های ما به کمدی‌های خوب و دل‌نشین با سبک و سیاق امروزی و جذابیت‌هایی که بسیاری از مخاطبان را به تئاترها بکشاند، زینت پیدا کند.»
تاکید براجرای مستمر نمایش‌ها
مسعود دلخواه، نویسنده و کارگردان تئاتربا تاکید بر اجرای نمایشهای آیینی سنتی در طول سال و به صورت مستمراضافه کرد: «نباید اجرای این نوع نمایش ها به صرف برگزاری جشنواره محدود شود و لازم است در طول سال سالن‌هایی مختص نمایشهای آیینی سنتی ایجاد شود که این قبیل نمایش‌ها در آنجا اجرا شوند و در این صورت است که برگزاری چنین جشنواره ای معنا پیدا می‌کند.»
دلخواه خواستار تعریف دقیق هدف جشنواره شد و توضیح داد: «زنده نگه داشتن و یادآوری کردن این مساله که ما در گذشته چنین نمایشهایی داشتیم، یک هدف برای جشنواره است و این که جشنواره برگزار شود تا به هنرمندان تئاتر بگوییم برخی قراردادهای نمایشی چه در تعزیه و چه در نمایشهای سنتی وجود دارد که امروز هم می‌شود از آن قراردادها یا تکنیک ها استفاده کرد، هدف دیگری است و بنابراین باید بازنگری و تجدید نظری در اهداف این جشنواره‌ها صورت بگیرد تا بتوان راه های مشخص تری برای رسیدن به آن، تبیین و ارائه کرد.»
وی اظهار کرد: «اگر برگزار کنندگان این جشنواره‌ها برای آثاری که در آن حضور پیدا می‌کنند، اجرای عمومی در نظر بگیرند، هدف آنها مبنی بر حفظ و شناسایی این نوع نمایشی محقق می‌شود، ضمن آنکه به جشنواره بودن آن معنا نیز می‌بخشند و ظاهرا چنین اتفاقی در چند سال اخیر رخ داده که حرکت خوبی است و در این صورت می توان گفت جشنواره تاثیرگذر بوده است.»
اهمیت برگزاری کارگاه های آموزشی
داوود فتحعلی بیگی، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «با توجه به اینکه ما آموزشگاه ویژه نمایشهای آیینی سنتی نداریم و در دانشگاه‌ها نیز این نوع نمایش‌ها آموزش داده نمی‌شود، لازم است کارگاه‌های آموزشی برگزار شود، فیلم‌های آموزشی تهیه شود، فیلم اجرای اساتید و یا اجراهای پرقدرت و قابل توجه تکثیر شود و در اختیار گروه‌های مختلف قرار دهند تا بتوانند تجربه‌های یکدیگر ا نیز ببینند.»
وی اجرای عمومی را یکی از مهم‌ترین عوامل ماندگاری این نوع نمایش‌ها برشمرد و توضیح داد: «اگر فقط بنا باشد نمایش‌ها در جشنواره اجرا شود، راه به جایی نمی‌بریم؛ هرچند خوشبختانه در چند سال اخیر فرصت اجرای عمومی برای نمایشهای جشنواره فراهم شده و این مساله هم انگیزه گروه‌ها را تقویت می‌کند و هم شرایط ماندگاری این نوع نمایش‌ها را بیشتر می‌کند.»
این نویسنده و کارگردان تئاتر در مورد بعد بین‌المللی جشنواره گفت: «گروه‌های مطرح دنیا برای حضور پیدا کردن در جشنواره نمایشهای آیینی سنتی راغب هستند؛ اما امکانات ما برای برخی نمایشهای پرپرسوناژ و پرهزینه محدود است؛ یا اینکه آنها دستمزد می‌خواهند و ما نمی‌توانیم بدهیم؛ و مساله دیگر تفاوت فرهنگ‌ها است که همه دست به دست هم می‌دهد و محدودیت‌هایی را به وجود می‌آورد.»
وی درمورد نقش جشنواره درمعرفی فرهنگ نمایش ایرانی به کشورهای دیگر، با بیان اینکه چنین مساله‌ای به جشنواره ربط ندارد، تصریح کرد: «این موارد به سیاست‌گذاری اداره هنرهای نمایشی و معاونت هنری برمی‌گردد؛ که آیا دوست دارند گونه‌های مختلف نمایش ایرانی را به دنیا معرفی کنند یا خیر. اگر معرفی نمایش ایرانی جزو اهداف آنها باشد، با برنامه‌ریزی می‌توانند این کار را انجام دهند.»
گامی در مسیر احیاء
بهروزغریب‌پور، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «جشنواره نمایشهای آیینی سنتی در سال‌های برگزاری موفقیت‌های خوبی در جلوگیری از فراموش شدن برخی آیین‌های ایرانی داشته است و امروز خیمه شب بازی، تخته حوضی و تعزیه ما در دنیا شناخته شده است و این امر جای خوشحالی دارد.»
وی با بیان اینکه ادامه حیات هر فعالیت فرهنگی ارزشمند است، افزود: «صرف ادامه حیات هر پدیده، هر چند ارزشمند است اما در رابطه با پدیده‌های فرهنگی اگر دائما در حال رشد نباشد، اسف‌انگیز خواهد بود و بنابراین جشنواره‌ها مانند هر پدیده دیگری نیازمند بازسازی، احیا و توجه جدی به مضامین و محتوا برای ادامه حیات قوی‌تر هستند.»
غریب‌پور با تاکید بر اینکه در هر جشنواره باید متوجه جذب مخاطبان و تماشاگرانی بود که به صورت عام در جریان جشنواره‌ها نیستند، اظهار کرد: «بخش تکوین و تکامل نمایشهای سنتی ما هنوز به نتیجه نرسیده است زیرا من تکوین و تکامل را این نمی‌دانم که صرفا به کمیت‌ها و شمار جذب تماشاگران توجه کنیم. زیرا این امر هنگامی ارزشمند است که با حضور تماشاگران عام و در روزهایی که جشنواره وجود ندارد، ادامه حیات بدهد.»
وی با اشاره به رویکرد تالار سنگلج به احیای تخته حوضی، ابراز امیدواری کرد این سالن به سالن احیای نمایش های سنتی به خصوص در حوزه تقلید و تخته حوضی بشود.
فقدان بازاریاب هنری در کشور
عظیم موسوی، نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: «خوشبختانه چند سالی است که جنبه پژوهشی جشنواره آیینی و سنتی در سمینارها و یا اجراها و آیین‌هایی که انتخاب می‌شود، برجسته شده و حتی در فراخوان‌ها به پذیرش آیین‌ها یا تعزیه‌هایی تاکید شده که مهجورمانده است.»
وی با اشاره به اینکه برگزارکنندگان جشنواره به دنبال احیای سنن و آیین‌های در حال فراموش شدن، هستند؛ اظهار کرد: «این سیاست بسیار خوبی است و باعث می‌شود جشنواره تکراری نباشد و هر دو سال یک بار، جشنواره‌ای را با فضای جدید و آیین‌ها، نمایش‌ها، نمایش‌گونه‌ها و نمایش‌واره‌هایی که تاکنون ظاهر نشده است، ببینیم.»
موسوی درباره بعد بین‌المللی جشنواره نمایشهای آیینی سنتی افزود: «گروه‌های کشورهای دیگر مایل هستنند که در این جشنواره حضور پیدا کنند؛ اما در کشور ما فرد پیگیری برای بازاریابی هنر ایرانی وجود ندارد؛ زیرا در سال‌های گذشته شاهد رغبت کشورهای دیگر برای اجرای آیین‌های ایرانی در آنجا بوده‌ایم، اما ما بر سر مسائل جزئی مانند پول بلیط هواپیما درگیر بودیم و این نشان می‌دهد مسوولان ما آنقدر که علاقه دارند، گروه‌های دیگر به کشور ما بیایند و کار ارائه دهند، علاقه ندارند کارهای ما به سفرهای جهانی برود.»