گزارشی از نشست نمایش”ریچارد دوم” به کارگردانی تاجبخش فنائیان

تاجبخش فنائیان پیش از ریچارد دوم، دو نمایش”تاجر ونیزی” و”لیرشاه” از شاه‌کارهای ماندگار ویلیام شکسپیر را به صحنه آورده است. وی همچنین”پارودی” مکبث را نیز کار کرده که مستقیماً متن شکسپیر نیست.
فنائیان در سال 70 با مطالعه متن”ریچارد دوم” به آن بسیار علاقه‌مند شد. وی با توجه به این که قبلاً آثار شکسپیر را تجربه کرده بود داشت اما از اجرای”ریچارد دوم” واهمه داشت. او متن”ریچارد دوم” را بسیار سخت و پیچیده و در عین حال بسیار زیبا می‌داند. فنائیان برای شرکت در جشنواره بیست‌وسوم تئاتر فجر متن از محمد ابراهیمیان را ارائه کرد که پذیرفته نشد. بنابراین به سراغ یک متنی خارجی رفت که بهانه‌ای برای رد شدن به هیات گزینش متون ندهد و”ریچارد دوم” را که دغدغه چندین ساله‌اش بود برای اجرای عمومی انتخاب کرد. او برای پرهیز از شتابزدگی معمول در رساندن کارها به جشنواره تئاتر فجر، بر آن شد تا سر فرصت نمایش را برای اجرای عمومی آماده کند.
مسائل خاص تالار وحدت و اجرای نمایش”بانوی خیال” مانع از آن شد که”ریچارد دوم” در خرداد ماه روی صحنه بیاید. بنابراین زمان اجرا به مرداد ماه منتقل شد. طولانی شدن زمان تمرین ـ از 15 مهر 1383 تاکنون ادامه داشته، باعث شد که بدون امکانات مالی ویژ‌ه و معلوم نبودن زمان اجرا، سختی‌هایی در تمرین‌ها ایجاد می‌شود اما بازیگران به دلیل علاقه زیادی به”ریچارد دوم” بر تمام مشکلات و سختی‌ها غلبه کردند تا در مرداد ماه امسال با انرژی در صحنه حاضر باشند.
قرارداد
اردیبهشت ماه امسال اداره کل هنرهای نمایشی با تاجبخش فنائیان برای اجرای عمومی ریچارد دوم در تالار وحدت قرارداد بست. در ابتدا قرار شد که بر اساس سوابق عوامل قرارداد بسته شود و در نهایت به این نتیجه رسیدند که 20 میلیون از طرف اداره کل هنرهای نمایشی و 10 میلیون نیز از طریق گیشه تامین شود. از آنجا که فناییان روحیه شرقی و معناگرایانه دارد، احساس می‌کند که در موقعیت انجام شده قرار گرفته و بدون چک و چانه‌ زدن تن به شرایط مقرر داده است.
فنائیان که با گروه 40 نفر‌ه‌اش بیش از 8 ماه صرف آماده‌سازی”ریچارد دوم” کرده معتقد است که با 40 تا 50 اجرا نمی‌توان زحمات گروه را جواب داد. اگر بیش از این مدت اجرا ادامه داشته باشد، به مرور نمایش مخاطب خودش را پیدا می‌کند. همچنین مسائل مادی و معنوی گروه نیز جبران می‌شود.
وی می‌افزاید:«متاسفانه ما نه امکاناتش را داریم و نه فرهنگش را. امکان به این لحاظ که آن قدر تالار کم داریم که یک تالار نمی‌‌تواند به طور اختصاصی برای یک کار در نظر گرفته شود. همچنین فرهنگ اجراهای طولانی مدت را نداریم.»
فنائیان هیچ گونه انتقادی از عملکرد و حمایت بنیاد رودکی ندارد برای آن که این بنیاد خصوصی است و با دادن تالار تمرین و اجرا منت بر سر گروه گذاشته است.
تحلیل ایرانی و اجرای ایرانی
فنائیان معتقد است که اگر یک کارگردان ایرانی بنا بر هویت شخصی خویش تحلیلی را برای یک متن خارجی در نظر بگیرید، دیگر اجرای او خارجی نیست بلکه هویت ایرانی دارد. عواطف و احساسات ایرانی در این نوع اجرا غالب است و چون اثر متعلق به کارگردان است، او می‌تواند حضور خود را در یک اجرا تثبیت کند.
وی می‌گوید:«اعتقاد راسخ دارم که اگر کارگردان ایرانی است پس کارش هم ایرانی است. نه این که متن ایرانی است پس کار هم ایرانی است. وقتی”ریچارد دوم”را آلمانی‌ها کار می‌کنند، در واقع آن‌ها کار را آلمانی می‌کنند. همین طور اگر آمریکایی، ژاپنی و غیره آن را کار کنند، به آن هویت آمریکایی، ژاپنی یا غیره می‌دهند. چون متن ظرفیت آن را دارد که با تمام فرهنگ‌های جهانی انطباق پیدا کند. به همین دلیل متن جاودانه و ماندگاری است.»
وی می‌افزاید:«اصلاً لازم نیست که در متن اصلی تغییر اساسی داده شود. بلکه کافی است که ما از دیدگاه خودمان به آن نظر داشته باشیم. تحلیلی که داریم از ظرفیت‌های مندرج در متن استنتاج می‌کنیم. مثل کلیت زندگی، یک ایرانی به هر پدیده‌ای در جهان با دیدگاه خودش نگاه می‌کند. من وقتی”ریچارد دوم” را می‌خوانم یک نگاه عرفانی به زندگی او دارم. در صورتی که متن آن تاریخی و سیاسی است. در همان حال یک آلمانی ممکن است آن را صرفاً سیاسی ببیند.
فناییان می‌داند که بخش عمده‌ای از تئاتر به جذب مخاطب و مسائل تجاری و مالی آن برمی‌گردد ولی از این که یک کارگردان که وظیفه‌اش هنرمندانه و خلاقه است، خود را درگیر با مسائل مالی کند متناقض می‌داند. اگر هم به آن توجه نشود، مطمئناً گروه نمی‌تواند بدون تامین مالی تداوم داشته باشند. بنابراین چاره‌ای نیست که کارگردان ایرانی بخشی از دغدغه‌های خود را صرف حمایت‌ها و امور مالی کند.
اثر مدرن
او چندان جذابیتی در اجراهای کلاسیک متن‌های شکسپیر نمی‌بیند، بنابراین از محدوده زمانی و مکانی اجرایش را خارج کرده. آن‌ها این وجوه را در کار تقویت می‌کنند. با این تغییر کار کلاسیک تبدیل به اثری مدرن می‌شود.
فناییان معتقد است که نباید متون کلاسیک را در انحصار یک زمان و مکان مشخص دانست و باید به آن بعد بی زمانی و بی مکانی داد. حتماً باید این متون را فراتر از زمان اجرا کنیم. حتی باید از زمان و مکان شکسپیر و زمان و مکان تاریخی اثر استفاده نکنیم. اما خیلی‌ها این کار را می‌کنند که اشکالاتی را ایجاد می‌کند.
وی می‌گوید:«برای معاصر سازی آثار شکسپیر برای آن که از تناقضات حرکتی و رفتاری اجتناب کنیم، باید فکر بهتری بکنیم.»
فناییان در حال حاضر هیچ گونه پیش‌بینی‌ای برای استقبال تماشاچیان از کارش نمی‌کند، بلکه معتقد است که با تبلیغات و روابط عمومی مطلوب بتوان به حد اید‌ه‌آل از مخاطبان رسید. او هفته اول را شرط مهمی برای جذب مخاطب می‌داند.
وی تمرین‌های تئاتر را بسیار جذاب و راحت معرفی می‌کند ولی از حواشی آن بسیار وحشت دارد و همین امر باعث می‌شود که از بیرون خستگی مضاعفی بر گروه تحمیل شود که می‌تواند تا حد زیادی باز دارنده نیروهای خلاقه باشد. حواشی تئاتر از نظر فناییان خیلی آزار دهنده است و می‌گوید:«اصلاً امکان ندارد که به راحتی عده‌ای بازیگر را برای کارش انتخاب کند. مگر این که بخواهد متن‌های کم پرسوناژ کار کند که دردسر کمتری هم به همراه دارد. نمایش‌هایی با 40 پرسوناژ و شلوغ برای مملکت ما نیست. برای آن که شرایط برای چنین کارهایی فراهم نیست.»
فناییان می‌گوید:«نامشخص بودن تعریف تئاتر موجب شده که برای آن سرمایه‌گذاری نشود، اگر هم سرمایه گذاری می‌شود برای خالی نبودن عریضه است. در همین حد تئاتر حمایت می‌شود و الا ما در تهران 100 تا تئاترشهر می‌خواهیم و در هر شهرستانی حداقل 10 تا 15 سالن بزرگ می‌خواهیم. اگر تالار به اندازه کافی باشد، دیگر دعوا و مرافعه‌ای بین هنرمندان نخواهد بود و همه یکدیگر را تشویق می‌کنند که بیشتر کار بکنند.»
وی می‌افزاید:«مسئله تئاتر در سطح مسئولان و جامعه حل نشده است. شناخت مشخصی هم از تئاتر وجود ندارد. بنابراین منظر روشنی برای سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های تئاتری‌ وجود ندارد. شاید دلایل دیگری هم دارد که من نمی‌دانم.»
دلایل جذب مخاطب
فناییان حضور بازیگر به نام را تنها دلیل موقعیت یک اثر نمایش در جذب مخاطب نمی‌داند بلکه عوامل دیگر مانند نام نویسنده که شکسپیر برای ریچارد دوم می‌تواند خیلی موثر باشد. همچنین توانایی کارگردان نیز در جذابیت اثر و جذب مخاطب بسیار موثر است. او فروش”تاجر ونیزی” و”شاه لیر” را موفقیت‌آمیز می‌داند، با آن که همین شرایط در آن زمان بوده است. فناییان بارها تجربه کرده که کیفیت کار در جذب مخاطب خیلی موثر است.
فناییان برای‌ آن که در اجرای”ریچارد دوم”به کیفیت مطلوبی برسد، همه توجه خود را معطوف به برقراری ریتم مناسب کرده تا تماشاگر خسته و عصبی نشود.
وی در پایان متذکر شد که تا چهار مرداد ماه دکور و لباس”ریچارد دوم” هم مراحل ساخت و ساز خود را طی می‌کند و اجرای آن محقق می‌گردد.