نگاهی به نمایش‌ها و آیین‌های اجرا شده در قهوه‌خانه پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی سنتی
از آنجا که به راویان شاهنامه‌های متنوع که نزدیک به 50 عنوان است و بزرگ‌ترین آن‌ها شاهنامه فردوسی است، شاهنامه‌خوان اطلاق می‌شود، این نوع نقل نیز برای خود مراتب و جایگاه ویژه‌ای دارد. به همین خاطر در بخش شاهنامه‌خوانی انواع آن مقابل دیدگان علاقه‌مندان قرار گرفته است.
رضا آشفته: قهوه‌خانه از دیرباز و در نبودن سینما، رادیو و تلویزیون خود یک رسانه زنده و پویای فرهنگی به شمار می‌آمد. این شاید خود بهترین انگیزه بوده تا بخشی از فرهنگ گذشته ایرانی که سینه به سینه به نسل امروز رسیده است، در بخشی تحت عنوان «قهوه‌خانه» در پانزدهمین جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی سنتی اجرا شود.
این میراث کهن ماست که از پس قرن‌ها عبور کرده و بیانگر هویت ملی، قومی و قبیله‌ای ماست. حذف و پاک شدن این میراث به تدریج بی‌هویتی ما را رقم خواهد زد که بسیار خطرناک خواهد بود.
بخش قهوه‌خانه جشنواره هر شب از ساعت 21 تا 23 در قهوه‌خانه سنتی طبقه هم‌کف تالار وحدت برقرار است و هنرمندان و اهل فرهنگ هر شب برنامه‌های خود را در این محل ارائه میکنند. هنردوستان نیز به استقبال از این آیین و نمایش‌های کهن و قدیمی با افتخار می نشینند و با نوشیدن چاغ داغ و چای نبات و شربت از دیدن این هویت ملی رو به فراموشی لذت می‌برند.
لالایی خوانی و نقل موسیقایی
«لالایی، آهنگ دلنشین و آرام‌بخشی است که برای کودک قبل از خواب خوانده می‌شود. این آهنگ‌ها ساده و تکرار شونده‌اند. چراکه باید فرآیند خواب را سرعت بخشند. فرازهای تکرار شونده آن، گویی تقلید حرکت گهواره است.» (بخش قهوه¬خانه،1390، 27)
برای انجام لالایی‌خوانی محمدرضا اسحاقی (مازندران)، کمالی (به صورت گروهی از کرمانشاه)، جوریابی و رمضانی (گیلان)، مظفری و شهاب‌زاده (بوشهر)، پروین بهمنی (ایل قشقایی)، خانم معتمدی و یاسین (بلوچستان) حضور دارند.
همچنین در ایران راویانی بوده‌اند که در مناطق مختلف کشورمان و با گویش‌های متفاوت به نقل داستان‌ها و افسانه‌ها پرداخته‌اند و این سنت هنوز هم برقرار است. در این برنامه ایرج رحمان‌پور (لرستان)، سهراب محمدی (خراسان شمالی)، مرادقلی ابراهیمی (ایل قشقایی)، صفرعلی رمضانی (گیلان)، عادل کمالی (کرمانشاه)، محمدرضا اسحاقی (مازندران)، عاشیق حسن (آذربایجان) و حبیب‌الله آتشگر (بلوچستان) به نقل موسیقایی نواحی خود می‌پردازند.
نمایش‌های پراکنده
هر شب برنامه‌های متنوعی از نقاط مختلف کشور به نمایش درمی‌آید که در نوع خود بی‌نظیر است. "بحر طویل خوانی" که مقصود از آن کلام منظوم و موزونی است مرکب از تعدادی افاعیل که شمار آن‌ها بیش از حد معین اشعار عروضی است، توسط اسماعیل محمدی و عباس جواهری از تهران اجرا می‌شود. خیمه شب‌بازی که از جمله نمایش‌های عروسکی ایرانی است و مبارک شخصیت اصلی آن موفق به ثبت جهانی شده است، این بار توسط رضا و مهدی خمسه‌ای از تهران اجرا می‌شود. همچنین جی‌جی وی‌جی از شیراز که نمونه‌ای دیگر از خیمه شب‌بازی است، توسط علیرضا حیدرپور اجرا خواهد شد. توره‌بازی توسط عیدمحمد تگرگ از بجنورد، تردستی شاه عباسی توسط یگانه از تهران، و پرده‌خوانی توسط مرشد احدی از تهران از دیگر برنامه‌های این بخش متنوع است. درباره توره که مربوط به فرهنگ کرمانجی شمال خراسان است، باید گفت که معنای آن نوعی نمایش است که در آن از خان انتقاد می‌شده و نمایشی است طنزآلود و انتقادی و متن آن همراه با موسیقی به شکل محاوره‌ای اجرا می‌شده است. در توره موسیقی نقش فضاسازی را در طول نمایش به عهده داشت و نوازندگان در کنار صحنه می‌نشستند. در توره گاهی بر حسب نیاز آواز نیز خوانده می‌شده است.» (بخش قهوه‌خانه،1390، 44)
نقالی و شاهنامه‌خوانی
[:sotitr1:]«نقالی عبارت است از نقل یک واقعه یا قصه، به شعر یا به نثر و با حرکات و حالات و بیان مناسب در برابر جمع.» (بخش قهوه‌خانه،1390، 27) نقالی هم شیوه‌های خاص خود را دارد و مرشدان نقال در پردازش آن رسم و فنون منحصر به خود را ابداع میکنند. در این بخش نقالانی چون مرشد ولی‌الله ترابی (نقل بیژن و منیژه)، مرشد سید مطفی سعیدی (نقل دیو سفید و افراسیاب)، و مهدی چایانی (نقل سهراب و گردآفرید)، محسن میرزاعلی(نقل لیلی و مجنون)، و مجتبی حسن¬بیگی (نقل رستم و پولادوند) حضور دارند.
از آنجا که به راویان شاهنامه‌های متنوع که نزدیک به 50 عنوان است و بزرگ‌ترین آن‌ها شاهنامه فردوسی است، شاهنامه‌خوان اطلاق می‌شود، این نوع نقل نیز برای خود مراتب و جایگاه ویژه‌ای دارد. به همین خاطر در بخش شاهنامه‌خوانی انواع آن مقابل دیدگان علاقه‌مندان قرار گرفته است. عزت‌الله مهرآوران با نظیرخوانی زاد روز کیخسرو و سیاوش با بهره از الحان و مقام لری، هواس پلوک رستم و سهراب را با بهره‌گیری از شاهنامه فردوسی و ادغام آن با فرهنگ و آیین کرد و به زبان کردی، علی به کیش روایت جنگ رستم و سهراب از گیلان، مرشد دهقان ازدواج زال و رودابه از الیگودرز، آقای بیرگانی و خانم قلاوند از مسجد سلیمان رزم گردآفرید را با نگاهی معاصر، شاهنامه‌خوانی خواهند کرد.
پیش‌پرده‌خوانی، تخت حوضی و خاطره‌گویی
پیش‌پرده‌خوانی یک گونه نمایشی معاصر است که در آغاز دهه 1320 خورشیدی باب شد. هدف از آن هم بیان اشعار انتقادی پیش از شروع و فواصل بین پرده‌های نمایش اصلی در تماشاخانه‌های شهر تهران بود. مجید محسنی، عطاالله زاهد، حمید قنبری، و پرویز خطیبی از جمله بهترین پیش‌پرده‌خوانان هستند که اکنون در دل خاک آرام گرفته‌اند. اما امروز و در قالب جشنواره آئینی سنتی جعفر عرب و رمضان تاجیک از تهران چند نمونه از پیش‌پرده‌های همان دوران را بازخوانی میکنند.
تخت حوضی یا رو حوضی را باید روی روحوض و در باغ بزرگ به تماشا نشست تا بتوان طعم و مزه راستین آن را درک کرد. نمایشی کمدی و شادی‌آور که مخصوص جشن‌ها و اعیاد ایرانی و اسلامی بوده است. سیاه نقش اصلی روحوضی است که با نیش و کنایه و زبان تند و گزنده به شکل بداهه به انتقاد از مسائل روز اجتماع برمی‌خیزد. این‌ها را که از روحوضی و سیاه بگیری، دیگر چیزی باقی نمی‌ماند. جواد انصافی در این بخش با سه عنوان کوزه شکستن، شال اندازی و هفت سین شرکت میکنند. قرار است محمود استاد محمد، مرتضی احمدی و عزت‌الله مهرآوران خاطره‌گویی کرده از حال و هوای قدیم تهران بگویند! بزم عروسک‌ها هم توسط زهره عشقی اجرا می‌شود که در آن ترانه‌‌های محلی ایران خوانده می‌شود و عروسک‌ها می‌رقصند.
دیگر برنامه‌ها
از دیگر برنامه‌های قهوه‌خانه سخنوری و ترنا بازی است. « سخنور، مردی بود شعردان و شعرشناس با حافظه قوی که بتواند هر شعر را در جای خود به مناسبت خود بیاورد.» (بخش قهوه‌خانه،1390، 23) نمونه سخنوری را مرشد احدی و محسن میرزاعلی اجرا میکنند.
ترنا بازی یا همان پادشاه وزیر که در اکثر نقاط ایران بازی می‌شود، یکی از شیرین‌ترین بازی‌های جمعی است که در قهوه‌خانه‌ها و در شب‌های ماه رمضان مرسوم بوده است. در این بازی یک حاکم است که حکم می‌راند. یک وزیر که مجری حکم است و یک مجرم که جرمی را بر او روا داشته‌اند، حالا باید دست پیش گیرد و ترنا بخورد. ترنا از جنس کرباس یا لنگ تابیده است.
در یکی از این شب‌ها که پا به قهوه‌خانه می‌گذارم، محسن حسینی، آتش تقی‌پور، مرتضی رستمی، و ابوالفضل فخار(شاعر) از مهمانان این شب‌های دیدنی هستند.