با ناصر تقوایی درباره فیلم”تمرین آخر” در سایت ایران تئاتر
عصر دیروز سایت ایران تئاتر(مرکز هنرهای نمایشی) میزبان ناصر تقوایی و دو تن از بازیگران قدیمی و برجسته تعزیه بود. ناصر تقوایی اخیراً فیلمی کوتاه در مورد تعزیه با عنوان تمرین آخر را به سفارش سازمان جهانی یونسکو ساخته است
شیما بهره مند: عصر دیروز سایت ایران تئاتر(مرکز هنرهای نمایشی) میزبان ناصر تقوایی و دو تن از بازیگران قدیمی و برجسته تعزیه بود. ناصر تقوایی اخیراً فیلمی کوتاه در مورد تعزیه با عنوان تمرین آخر را به سفارش سازمان جهانی یونسکو ساخته است. این فیلم در دو نسخه 15 دقیقه‌ای برای یونسکو و یک نسخه‌ی 50 دقیقه‌ای ساخته شده که در بخش فیلم‌های مستند جشنواره فیلم فجر برای نخستین بار اکران می‌شود. و در جشنواره تئاتر فجر نیز برای هنرمندان و منتقدان اکران ویژه دارد. این فیلم برداشتی آزاد از تعزیه حر است که به تهیه کنندگی مرکز هنرهای نمایشی ساخته شده است.
به بهانه‌ی ساخت این فیلم در سایت مرکز هنرهای نمایشی گفتگویی با حضور عوامل فیلم و خبرنگاران رسانه‌ها برگزار شد. در این نشست علاوه بر ناصر تقوایی دکتر نشان رئیس مرکز هنرهای نمایشی، اسماعیل محمدی شمرخوان معروف و قاسمی حرخوان معروف دو تن از تعزیه خوانان فیلم تمرین آخر حضور داشتند. تقوایی همچنین در پایان نشست از سایت مرکز دیدن کرد.
ناصر تقوایی در مورد این تعزیه و چگونگی ساخت آن گفت:«این فیلم تعزیه حر است که در آن اسماعیل محمدی در نقش شمر و قاسمی در نقش حر بازی می‌کنند. از چند سال پیش تصمیم گرفته شد که برخی از رویدادهای ایرانی در سازمان جهانی یونسکو به ثبت برسد از جمله آن رویدادها نوروز و تعزیه بود. متاسفانه تاکنون این اتفاق برای فرش ایران، اصیل‌ترین و عمومی‌ترین میراث فرهنگی ایران نیفتاده است. برای ثبت تعزیه به عنوان میراث فرهنگی یونسکو علاوه بر مطالعات و تحقیقات خواستار فیلمی در مورد تعزیه شد که زمان‌بندی و کدبندی آن را نیز داده بود. در این فیلم باید پشت صحنه تعزیه و اینکه یک نمایش تعزیه چگونه ساخته می‌شود، به تصویر کشیده می‌شد. یونسکو حتی برای نشان دادن چگونگی گریم، طراحی لباس و... زمانی مشخص کرد و برای ساخت این فیلم آسیب شناسی تعزیه را نیز مدنظرداشت. دکتر خسرو نشان ساخت این تعزیه را به من پیشنهاد داد چون بیش از میراث فرهنگی، اداره تئاتر به دلیل شباهت تعزیه با تئاتر با این مسئله درگیر بود.
وی ادامه داد:«آشنایی من با تعزیه مانند آشنایی اکثر ایرانی‌ها با این نمایش است. من تعزیه را گذری و عبوری در عزاداری‌های عاشورا دیده و مقاله‌ها و مطالبی هم در مورد تعزیه خوانده بودم. اما قصد نداشتم که به طور حرفه‌ای وارد این کار شوم. ورود من به این کار کاملاً غیر منتظره بود. اما چون وضعیت سینمایی ایران مانند فیلسوفان دوران کهن است یعنی همانگونه که از آنها توقع می‌رفت هر پرسشی را پاسخگو باشدند، از ما نیز انتظار می‌رود در شاخه‌های مختلف سینما فعالیت کنیم. به هر حال تعزیه برای من مکاشفه‌ای جدید بود چون به هنری ناب و اصل وارد می‌شدم که مستقل از تئاتر و سینما بود.» تقوایی در مورد مشکلات ساخت فیلم تمرین آخر گفت:«بر اساس درخواست سازمان جهانی یونسکو بنا بود که زمان این فیلم 10 دقیقه باشد. اما به 15 دقیقه رسید چون من نتوانستم موضوع مناسبی برای 10 دقیقه پیدا کنم.»
از دیگر مشکلات کار این بود که بیشتر فیلم‌های مربوط به تعزیه که عموماً بعد از انقلاب ساخته شده‌اند، کاملاً به درد نخور بود. البته عدم دسترسی به فیلم‌ها و مستند‌های مناسب در موردهای دیگر نیز وجود دارد. به طور مثال من سالها پیش قرار بود از مستند‌های جنگ فیلمی به مدت یک ساعت تهیه کنم که حداقل فیلمی یک ساعته برای نسل‌های بعد باقی بماند. اما من از بین ده‌ها کیلومتر فیلم نتوانستم آن فیلم را بسازم چون همه آنها مثل هم بود. ساخت فیلم تمرین آخر در زمانی کوتاه و نشان دادن یک تعزیه جامع در این زمان از دیگر مشکلات ما بود. چون وقتی می‌خواهیم تعزیه را برای یک ایرانی بسازیم وارد جزئیات نمی‌شدیم اما برای دیگران باید به این جزئیات توجه می‌کردیم. در المپیک آتن از گروه‌های فرهنگی نیز دعوت شده بود تا برنامه‌ای داشته باشند و همان زمان بحث ثبت تعزیه به عنوان میراث فرهنگی در یونسکو مطرح شده بود و به همین دلیل یک گروه تعزیه به آتن اعزام شد.
من برای همکاری با این گروه تلاش بسیاری کردم تا این گروه مجهزتر و آماده‌تر به آتن برود. به همین منظور چند جلسه تمرین گذاشتیم و من در آن جلسات با شیوه‌ی اجرا، میزانسن‌ها و انتخاب نقش‌ها آشنا شدم.
وی در مورد بازیگران تمرین آخر و به طور کلی بازیگری در تعزیه گفت:« ما در تعزیه بازیگران فوق‌العاده‌ای داریم. یکی از ویژگی‌های آنان این است که می‌توانند نقش‌های متفاوت تعزیه را بازی کنند و دیگر آنکه بازیگران تعزیه همه اهل موسیقی هستند، به ویژه موسیقی کلاسیک و سنتی ایران و دستگاه‌های آن را کاملاً می‌شناسند.»
کارگردان تمرین آخر افزود:« بازی محمدی و قاسمی در تعزیه حر فوق‌العاده است و من این جا به جرات می‌گویم که شما در این نمایش با دو بازیگر استثنایی روبرو می‌شوید. تاکنون افراد بسیاری نقش شمر و حر را بازی کرده‌اند اما در این نمایش بازیگران شخصیت‌هایی را پیش روی شما می‌گذارند که بسیار دور از نقش‌هایی است که در این سالها دیده‌ایم.»
تقوایی در پاسخ به پرسش خبرنگار سایت ایران تئاتر مبنی بر اینکه در بحث آسیب‌شناسی تعزیه چه آسیب‌هایی شناخته شده گفت:« تغییر ذائقه‌های حکومتی، تغییر ارزش‌ها و علائق مردم و اینکه از مفهوم نو شدن تعریف درستی نداریم، از جمله آسیب‌های تعزیه است. ما فکر می‌کنیم که می‌توانیم یک امر سنتی را نو کنیم در حالی که این امکان ندارد اما می‌توانیم از ایده‌های قدیمی برای نو‌آوری استفاده کینم. در بحث تعزیه نیز می‌توان به شبیه‌خوانی‌های خودمان نگاه کنیم و از آنها برای ساخت نمایشی نو ایده بگیریم.»
ناصر تقوایی در مورد ساخت نسخه سینمایی این تعزیه گفت:« پس از عید نسخه سینمایی این کار را می‌سازم. فیلم تمرین آخر یک نمایش تعزیه است اما نسخه سینمایی که ساخته می‌شود احتمالاً تعزیه صرف نیست.»
وی در ادامه در مورد نقش حر و موضوع تعزیه حر گفت:« تعزیه اصولاً سوزناک است چون یک فاجعه‌ی مذهبی را روایت می‌کند و روی عوام تاثیر می‌گذارد اما تعزیه حر عاری از این مسائل است. شخصیت”حر” کاملاً متفاوت با دیگر شخصیت‌های واقعه کربلاست. حر در واقعه کربلا سردار قشون دشمن است و مامور قتل امام حسین(ع) می‌شود. اما پس از آشنایی با حضرت امام حسین(ع) متحول شده و به او می‌گراید.»
وی اضافه کرد”«شخصیت حر در بسیاری از موارد مانند شخصیت هملت است در حالی که انگاره‌های ذهنی نویسندگان این دو را کاملاً متفاوت می‌پندارد. اما در برخی از صحنه‌ها کاملاً شبیه نقش هملت است. در تعزیه‌ها اصولاً به بازیگری اهمیت کمتری داده می‌شود و تنها به روایتی ساده اکتفا می‌کند. اما در تعزیه حر به بازی‌ها و روان‌شناسی نقش‌ها اهمیت بسیاری داده شد. شمر شخصیتی ظالم و پر از خشونت است. برای رسیدن به این شقاوت انسان یا باید بدون شخصیت باشد؛ فردی بی‌تفکر که به هر کاری دست می‌زند و یا انسانی با شخصیت قوی که اعمالش را هر چند خشن و ظالمانه با یک اعتقاد راسخ انجام می‌دهد . در این باره بازیگر شمر گزینه دوم را انتخاب کرد. در تمرین آخر شمر شخصی با فرهنگ است که برای کارهای خود استدلال خاص خود را نیز دارد. »
تقوایی تعزیه را هنری مستقل و تاثیرگذار دانست و گفت:« تعزیه متکی بر تماشاگر است یعنی بازیگر با عکس‌العمل تماشاچی می‌فهمد که خوب بازی کرده است یا نه. ما در این کار می‌خواستیم تعزیه را به عنوان هنری مستقل بررسی کنیم اینکه بدون تماشاچی است و چه قدر توان تاثیر برمخاطب را دارد آیا توان آن را دارد که به عنوان هنری مستقل روی تماشاگر غیر مسلمان هم تاثیر بگذارد. به طور کلی اینکه تعزیه چه توانایی‌هایی دارد.» ناصر تقوایی در مورد بازیگری در تعزیه حر گفت:« معمولا در تئاتر و سینما کارگردان بازیگران را برای نقش‌های مختلف انتخاب و کوشش می‌کند که نقش براساس فیلمنامه خلق شده و پیدا شود اما در تعزیه نقش خلق نشده بلکه از سالها این نقش‌ها بوده و تعریف شده است. به همین دلیل طبیعی بود که ما در تعزیه انتخاب نقش را به خود بازیگران واگذار کنیم چون این بازیگران بارها هرکدام از این نقش‌ها را بازی کرده و توانایی خود را بهتر می‌دانستند. بازیگر تعزیه بازی خود را با نفس تماشاگر تنظیم می‌کند اما ما در این کار کمی به طبیعت سینما نزدیک شدیم و سعی کردیم شیوه‌ای را انتخاب کنیم که بازیگران بتوانند در این فضای جدید نیز به خوبی بازی کنند. میزانسن‌ها به گونه‌ای انتخاب شدکه بازیگران دور داشته باشند. در ابتدا میزانسن‌ها و حرکات را به عهده خود بازیگران گذاشتیم تا ببینیم با این صحنه چگونه کنار می‌آیند. چون آنها باید نقش‌ها را این بار در مکانی دیگر بازی می‌کردند. بنابراین شب‌ها متن‌ها را می‌خواندیم و ابتدا یک اجرای آزاد برای صحنه‌ها در نظر می‌گرفتیم.»
تقوایی در مورد شرکت نکردن در بخش مسابقه جشنواره فیلم فجر گفت:« وقتی چیزی منحصر به فرد است و گزینه دیگری وجود ندارد رقابت بی‌معنا می‌شود و هرکار منحصربه فردی نیز خوب است ولو اینکه بد ساخته شود چون نمونة مشابهی ندارد و می‌تواند پایه و مقدمه‌ای برای کارهای دیگر باشد.» وی افزود:« این فیلم در مراسم افتتاحیه و در طول جشنواره اکران خواهد شد. »
تقوایی در پاسخ به پرسش خبرنگار سایت ایران تئاتر مبنی براینکه آیا می‌توان از تکنیک‌های تعزیه برای ساخت یک فیلم سینمایی استفاده کرد، گفت:«تعزیه ”تمرین آخر” بسیار کلاسیک اجرا شده است و برای اینکه تداوم کاری صورت گیرد من از شیوه‌های سینمایی کمک گرفتم و صحنه‌ها را کوتاه‌تر کردم.»
وی در مورد نسخه سینمایی تعزیه حر که بناست پس از عید ساخته شود، گفت:« موضوع این فیلم مستندی است از یک گروهی تعزیه خوان که برای مراسم سوگواری به شهری می‌روند. این گروه میان راه شبی را در صحرا می‌گذارنند و تصمیم می‌گیرند که بار دیگر تعزیه را تمرین کنند. در این فیلم که به همین دلیل تمرین آخر نام گرفته علاوه‌بر تعزیه حر روابط و زندگی تعزیه خوانهای گروه نیز به تصویر کشیده می‌شود و بخشی دوگانه را نشان می‌دهد.»
وی در مورد چگونگی ساخت یک فیلم سینمایی از تعزیه و روش انتخابی خود گفت:« تعزیه نمایش معروفی است و ما با آن بیگانه نیستیم، اما وقتی به اجرای فنی می‌رسد باید مطالعات و تحقیقات وسیعی در مورد آن انجام داد و این فرصت بسیاری را نیاز دارد که من این فرصت را در اختیار نداشتم. به عقیده من در مواجهه با مسائل سنتی باید به گروه حرفه‌ای آن اعتماد کرد. موسیقی از ارکان مهم تعزیه است و ساخت یک تعزیه بدون آگاهی از موسیقی امکان پذیر نیست و من سواد موسیقی را نداشتم. بنابراین اعتماد به بچه‌های گروه بهترین شیوه بود تا نه موضوع گم شود و نه توالی موسیقی تعزیه از دست برود.» تقوایی در مورد چگونگی فیلمبرداری این فیلم و اینکه فیلمبرداری آن سینمایی بوده و یا ساختار تعزیه در آن حس می‌شود، گفت:«به طور کلی من وقتی می‌خواهم توجه و تمرکز بیننده را به صحنه‌ای جمع کنم مسائل فنی را به صفر می‌رسانم، صداها و حرکات اضافه را حذف می‌کنم تا بیننده روی اصل مطلب متمرکز شود. چون اگر اصل مطلب درک نشود شیرازه کار از هم می‌پاشد. در این کار بیننده از تکیه به روی صندلی سینما آمده است. میزانسن‌های تعزیه نیز با میزانسن‌های یک بعدی سینما بسیار متفاوت است و دید بیننده به زاویه نشستن او بستگی دارد. در حالی که سینما مدیومی است که همه در هر جای سالن یک تصویر را می‌بینند. به هر حال اجراهای زنده طراوتی دارد که اجراهای ضبط شده ندارد و این خاصیتی است که هنرها را از هم جدا می‌کند. حرکت دوربین در این کار به گونه‌ای است که تا حدود زیادی سن دوار را در صحنه یک بعدی سینما می‌بینیم. دوربین در تمام صحنه نقش تماشاچی ثابت را دارد و این بازیگران هستند که حرکت می‌کنند. »
دکتر نشان در مورد انتخاب ناصر تقوایی برای ساخت فیلمی در مورد تعزیه گفت:« قرار بود فیلمی از تعزیه به عنوان سند برای یونسکو ساخته شود و با ثبت آن به عنوان یک اثر جهانی، درباره‌اش داوری شود فکر کردم که می‌توان از این فرصت استفاده کرد و یک فیلم ماندگار ساخت. برای این منظور تعداد معدودی کارگردان در نظر داشتیم و ناصر تقوایی به دلیل آنکه کارگردانی برجسته و زمینه کاری‌اش مستندسازی است و همچنین با فرهنگ مناطق متعدد آشنایی دارد، برای این منظور انتخاب شد. ساخت این فیلم جزء افتخارات کاری‌ام محسوب می‌شود.»
وی ادامه داد:« این فرصت از آن جهت اهمیت داشت که ما فیلمی مطرح از تعزیه که نمایشی اصیل و ایرانی است، نداشتیم و ساخت این فیلم به عقیده من خدمتی به تئاتر و سینمای کشور بود.»
تقوایی در پایان ابراز امیدواری کرد که نوارکاست این فیلم در نسخه‌های زیاد انتشار یابد و تاکید کرد:« من شکی ندارم که فروش نوار این فیلم‌ها چیزی معادل فروش فیلم آن در سینما می‌شود. و این امر شاید پشتوانه‌ای اقتصادی برای تعزیه و راهی برای جلب نظر مرکز هنرهای نمایشی و سایر سازمان‌ها جهت سرمایه گذاری در این نمایش اصیل باشد.»