گزارشی از فرایند تولید نمایش”لیر شاه” به کارگردانی سعید آقایی
با توجه به مطالعات تاریخی‌ای که داشتیم دست به یک سری تغییرات جدید در متن زدیم و چون لیرشاه به یک فرهنگ عامه برای تمام ملل تبدیل شده ما به خودمان این اجازه را دادیم که پیش فرض‌های تازه‌ای را در آن طراحی کنیم.
احمدرضا حجازاده:
نمایش”لیر شاه” که پیش‌تر قرار بود از ششم شهریور ماه روی صحنه برود، با حضور 8 بازیگر از روز سوم شهریور ماه در تالار نو مجموعه تئاترشهر اجرای خود را آغاز کرد. طراحی و کارگردانی این اثر به عهده سعید آقایی، فارغ‌التحصیل رشته‌های کارگردانی و طراحی صحنه، بوده است. وی پیش از این به مدت 7 سال به شکل جدی و کاملاً حرفه‌ای کار طراحی صحنه را انجام می‌داده است.
تماشاگر این نمایش، در اجرای”لیر شاهِ” آقایی، با فضایی متفاوت و تازه و به دور از هر آن چه در گذشته از لیر شاه دیده یا شنیده، روبه‌روست و همین امر یکی از عمده دلایل موفقیت و استقبال خوب تماشاگران از این نمایش بوده است.
نخستین تجربه کارگردانی
سعید آقایی در این باره می‌گوید:«با توجه به ظرفیت 60 نفره تالار نو، ما دو شب نخست نمایش را با سالن پر و حتی فکر می‌کنم با تعدادی بیش از گنجایش سالن، اجرا رفتیم.» نمایش”لیر شاه” که نخستین تجربه سعید آقایی در مقام کارگردان است قبلاً در جشنواره بیست‌وسوم تئاتر اجرا شده بود. البته گروه”تِم” که کار هنری خود را از دانشکده هنرهای زیبا و با حضور چهار عضو فعال به عنوان اعضای هیأت موسس آغاز کرده، در جشنواره امسال جزء معدود گروه‌هایی بوده است که با 2 نمایش در جشنواره شرکت داشتند. نمایش دیگر این گروه اثری به نام”بکش، تا اونجا که نفس داری بکش” به کارگردانی مجتبی معاف بوده است. معاف از بازیگران نمایش”لیر شاه” نیز است و آقایی طراحی نمایش وی را نیز انجام داده است.
سعید آقایی در خصوص مدت اجرای نمایش گفت:«طبق قرارداد، 12 اجرا برای گروه ما در نظر گرفته شده که به نظر من برای این گروه استثنایی که با شیوه‌های دشواری کار و فعالیت کرده‌اند و به این جا رسیده‌اند، زمان منظور شده خیلی کم است و ما امیدواریم در این رابطه، تجدید نظری صورت بگیرد. چون کار حاضر، تاکنون بازخوردهای مثبتی داشته است.»
سعید آقایی درخواست خود را مبنی بر اضافه کردن تعداد اجراها در جلسه‌ای با آقای پارسایی دبیر تئاترشهر مطرح کرده است که طی گفت‌وگوهای صورت گرفته، احتمالاً برای افزودن بر برنامه اجرای ”لیرشاه” در نظر گرفته شده. آقایی رساندن تعداد اجراها را به بیش از 12 شب، حق گروه”تِم” می‌داند. اگرچه وی در ادامه سخنانش گله‌مند است که خودش باید از همه برای تماشای نمایش دعوت کند و حتی حسین پارسایی هنوز از کار دیدن نکرده است. با این حال تا مشخص نشدن برنامه جدید، آخرین اجرای”لیر شاه” همچنان تا 16 شهریور خواهد بود.
بازیگران این نمایش مجتبی معاف، امیر سلطان‌احمدی، سیمین غلامی، محمد جلالی، سارا فرزادفرد، اصغر حساس‌صوفیانی، پریناز لطف‌اللهی و سعید آقایی هستند. این نمایش همه روزه به جز شنبه‌ها ساعت 30/20 در تالار نو اجرا می‌شود و بهای بلیت آن 1500 تومان است.
ابتکاری بدیع
نمایشنامه”لیر شاه” از نوشته‌های ستودنی نمایشنامه‌نویس برجسته ویلیام شکسپیر تاکنون بارها و بارها توسط کارگردانان مختلفی روی صحنه رفته است. اما سعید آقایی و گروهش در اجرای این اثر به ابتکاری بدیع و متفاوت دست زده‌اند. آقایی در پاسخ به پرسش خبرنگار سایت ایران تئاتر مبنی بر دلیل استفاده از نمایشنامه”لیر شاه” می‌گوید:«ما کمترین علاقه‌ای به لیر شاه نداشتیم نمایشنامه”لیر شاه” از نوشته‌های ستودنی نمایشنامه‌نویس برجسته ویلیام شکسپیر تاکنون بارها و بارها توسط کارگردانان مختلفی روی صحنه رفته است. اما سعید آقایی و گروهش در اجرای این اثر به ابتکاری بدیع و متفاوت دست زده‌اند. و هیچ حس نوستالوژیکی نسبت به آن در ما دیده نمی‌شد. اما من و در کل گروه تئاتر تم علاقه‌مند بودیم شیوه‌ها و یافته‌های تئاتری دیگری را در نقاط جهان تجربه کنیم، آن هم در شرایط تئاتر بومی ایران و مطالعاتی که در شیوه‌های مختلف انجام داده بودیم نیاز به بستری برای امتحان داشت. به ناچار تصمیم گرفتیم متنی را انتخاب کنیم که از فضای بازی برخوردار باشد. لیر شاه در میان آثار دیگر شکسپیر ـ مانند”هملت”،”اتللو”و”مکبث” ـ از پیچیدگی‌های کمتری نسبت به متن‌های نمایشی مشابه برخوردار است؛ حداقل در روایت، شخصیت‌ها، داستان و ....»
آقایی و گروهش برای رسیدن به اجرای فعلی و مناسب نمایش لیر شاه در حدود یک سال، یعنی یک بار از اول مرداد 83 تا بهمن ماه سال گذشته به شکل مداوم تمرین کردند و بار دیگر تمرین خود را از یک ماه و نیم پیش شروع کردند. آقایی معتقد است: اگر رویدادی مثل جشنواره فجر نبود و ما آنجا پذیرفته نمی‌شدیم، شاید الان به نتایج حاصله نمی‌رسیدیم.
نمایش لیر شاه که در جشنواره نیز مورد پسند اغلب تماشاگران واقع شده بود توانست به بردهای بین‌المللی نیز دست یابد. از جمله مقاله مشروحی که یکی از بزرگترین و مشهورترین منتقدان تئاتر دنیا، خانم ایسا بقنت(استاد آلمانی) از آقایی و گروه تم نوشتند و بعداً این مقاله در نشریه تخصصی آلمان به نام ”تئاتر امروز” به چاپ رسید. در رادیو آلمان نیز اشاره‌ای تحلیلی به نمایش لیر شاه گروه تم شده بود. در تحلیل رادیو آلمان آورده شده بود که این بار لیر شاه را با دیدگاه کاملاً جدیدی می‌بینیم به طوری که تماشاگر کاملاً‌غافلگیر می‌شود. یعنی ما با مردانی مواجه‌ایم که از نظر شخصیتی ضعیفند و زنانی که شخصیتی قوی دارند.
اعزام به خارج
کارگردان لیر شاه یکی از مهم‌ترین کمبودها را برای پرورش استعدادهای جوان، عدم حمایت مسئولان جهت اعزام گروه‌ها به جشنواره‌های خارجی ذکر می‌کند و برای نمونه به جشنواره بین‌المللی دانشگاهی کانادا اشاره می‌کند که در دوم اردیبهشت در شهر ولی‌فیلد کانادا برگزار شد و نمایش لیر شاه نیز از طرف بخش امور روابط بین‌الملل در فهرست آثار شرکت کننده در آن جشنواره قرار داشت ولی مرکز آن‌ها را به جشنواره نفرستاد. سپس پیشنهاد شرکت در جشنواره تئاتر بین‌المللی هنر جوان در آلمان به گروه تم داده می‌شود که این بار نیز به دلیل عدم پیگیری مسئولان مربوطه متاسفانه نمایش از شرکت در جشنواره باز می‌ماند. هم اکنون نیز به عنوان آخرین تلاش، اعضای گروه تم در حال رایزنی با جشنواره‌ای بلژیکی هستند که کار را در جشنواره دیده و پسندیده بودند و از نمایش لیر شاه این گروه برای شرکت در جشنواره دعوت به عمل آورده بودند.
آقایی در مورد نحوه اجرایی نمایش از نظر متن نمایشنامه این گونه اظهار نظر می‌کند:«ما با توجه به مطالعات تاریخی‌ای که داشتیم دست به یک سری تغییرات جدید در متن زدیم و چون لیرشاه به یک فرهنگ عامه برای تمام ملل تبدیل شده ما به خودمان این اجازه را دادیم که پیش فرض‌های تازه‌ای را در آن طراحی کنیم. من فکر کردم می‌شود به لیر شاه با این دیدگاه روبرو شد که ما با خانواده‌ای که در بحران گیر کرده یا در لبه تیغ و نقطه اوج است، مواجه‌ایم. بحرانی که من اسمش را شقاوت خانوادگی می‌گذارم. این شقاوت به طور مستقیم در گانری و ریگان مشهود است ولی چرا کوردلیو در تمام طول نمایش به صورت شخصیتی مظلوم و دوست داشتنی ظاهر می‌شود به نظر من کوردلیو شخصیتی دو گانه دارد. همان طور که خودش می‌گوید؛ اتفاقی درونش هست اما نمی‌تواند بیان کند. این تعارض باعث می‌شود اتفاق جدیدی بیفتد. ما به تماشاگران، به عنوان یک عنصر خیلی فعال نگاه کردیم. شیوه انتخابی ما به لحاظ اجرای پروسه تمرین شیوه‌ای بوده که در اروپای مرکزی و شرقی کار شده.»
کارگردان 28 ساله لیر شاه دلیل کار کردن روی چنین شیوه‌ای را گرایش خود به طراحی صحنه عنوان می‌کند:«این شیوه به ویژه در کشور جمهوری چک شناخته شده که به عنوان آخرین شیوه طراحی صحنه در قرن بیستم از آن با نام طراحی کشنگر یا اکشن سونوگرافی یاد می‌کنند و این مهم‌ترین اتفاقی است که تمام تأکیدش را می‌گذارد روی فعالیت بازیگر روی صحنه.»
آقایی پروسه رسیدن به متن اجرایی را چنین تشریح می‌کند:«ما مثل سایرین نیامدیم متنی بنویسم و به تصاویر و فعالیت و کنش در آن برسیم. اتفاقاً برعکس. ما از فعالیت بازیگر در صحنه به تصویر رسیدیم و بعد تصویر را تبدیل به متن کردیم!»
ریسک بزرگ
در خلال صحبت‌های سعید آقایی وی بیش از هر چیز بر حمایت از گروه‌های جوان که به شکل تجربی کار می‌کنند، تاکید دارد. وی می‌گوید: آن‌ها ریسک بزرگی می‌کنند و بنابراین باید مورد حمایت بیشتری قرار گیرند. به خصوص که شیوه کار آن‌ها دشواری‌های بیشتری دارد و نیاز به زمان بیشتری برای تمرین و کار روی شیوه‌هایشان دارند.
آقایی نهادها و سازمان‌های حامی تئاتر را مسئولان این پیشتیبانی‌ها می‌داند. اعضای هیأت موسس گروه جوان”تم” را خانم‌های طلا معتضدی، غزاله مرادیان و آقایان مجتبی معاف و سعید آقایی تشکیل می‌دهند.