نگاهی به ریشه‌های کمدیادلارته

حسین نصرآبادی:
نمایش خلق الساعه. بدیهه ‌سازی. بدیهه‌ بازی که اساس ساختمان کمدی دلارته است. بدیهه سازی از ابتدای شعور در بشر وجود داشته است که گاه به گاه این نیرو در انسان خلق و منشاء اثر گردیده است. عامل مهم در اپروویزاسیون که پایه کمدی دلارته را می‌سازد قدرت جنبش فکری است. از آن هنگام که تمامی هنرها خلق می‌گردند، وجودشانه با نیروی اپروویزاسیون همراه بوده است. در سرودن اشعار مذهبی، رقص‌ها، سخنوری و مراسم پرستش اولیه. اپروویزاسیون را یکی از نمونه‌های تئاتر می‌دانند. اپروویزاسیون که منشاء و به وجود آورنده هر اثر هنری است خودش شامل خود اثر هم می‌شود که یکی از شکل‌های(فرم‌ها) تئاتری است. در این شیوه هیچ اصل و رابطه تئاتری که در تئاتر امروز است دیده نمی‌شود و فقط طرح کلی مورد نظر است.
برخلاف نویسنده کلاسیک که قدرت نویسنده مورد نظر است در این جا این قدرت و نقش همگی به عهده بازیگر است که بازیگر در استفاده از تمام امکانات به عنوان تار و پود اصلی نمایش مطرح است. در این شیوه با تمام آزادی که بازیگران روی صحنه داشتند یک نوع قرارداد هم وجود داشت. از نظر فرم، بیان لهجه و فرم حرکت تعدادی شگرد لازم بود که این شگردها مخصوص همان بازیگر بود و اگر یکی از بازیگران نمی‌توانست پا به پای دیگران ادامه دهد مورد تمسخر و ناراحتی تماشاگر قرار می‌گرفت.
اپروویزه زمانی شکل می‌گیرد که گروه‌های تئاتری به وجود می‌آیند و تئاتر به صورت حرفه مطرح می‌شود که مسئله تماشاگر و ارضاء آن مطرح بوده است. وجود ذوق کمیک منطبق با روحیه مردم ایتالیا، وجود کمبودهای مردم نسبت به طبقه حرفه با دست انداختن آن‌ها در قالب تیپ‌های مختلف با نقابی بر چهره از دیگر زمینه‌های این شیوه نمایش است.
اولین مرجعی را که ذکر می‌کنند کمدی دلارته از آن استفاده می‌کرده یک نوع نمایشی است به نام ”سانتون” که به نظم و نثر مرکب‌ از قطعات مختلف و نویسندگان مختلف که در کارناوال‌ها اجرا می‌شده. این نمایش از ریشه‌های پیدائی اپروویزاسیون بوده است ولی نه به صورت چشمگیر در سال 1545 اولین گروه حرفه‌ای کمدی در پادوا که یکی از شهرهای پیشقدم درد انسانی و نهضت اومانیسم بود به وجود می‌آید. از تیپ‌هایی که در این گروه اجرا می‌شده است”زانی” Zanni معروفترین آن بوده است. این شخصیت مستقیماً وارد کمدی دلارته می‌گردد. اسم واقعی او zanni pale بوده که او را منسوب به نواحی شمالی ایتالیا می‌دانند.
وجود بی‌کاری و کم کاری در قرن 16 در ایتالیا باعث خروج روستائیان از دهات به شهرها می‌شود. در شهر آن‌ها به انواع و اقسام کارهای پست مشغول می‌شدند که حمالی یکی از آن‌ها است که بعدها مختص دهاتی‌ها می‌شود. یکی از شهرهایی که در سر راه روستائیان برگامی قرار دارد ونیز است. ونیزی‌ها از این مهاجرت‌ها سخت برآشفته و عصبانی‌اند و برای دست انداختن آن‌ها خبرهایی هجو ساخته و لهجه آن‌ها را که نمونه آن”زان‌ها” بوده‌اند، مورد تمسخر قرار می‌دهند. بعدها این هجوها و تمسخرها اثر عمیقی در ونیزی‌ها می‌گذارد به طوری که تدریجاً از تیپ و لهجه آن‌ها خوششان می‌آید و نمایشنامه‌های زیادی در مورد زان که چگونه‌ در دِه زندگی می‌کرده و سیر زندگی او تا حمالی در شهر و سپس پیشرفت او که چگونه از حمالی به مستخدمی می‌رسد نمایش می‌دهند. در این شکل به تدریج لهجه”برگامی” حذف و لهجه ایتالیایی جایگزین می‌شود. تدریجاً تمام گروه‌های تئاتری از این پرسناژ استفاده می‌کنند و نمایشنامه‌هایی به نام ازدواج زان، تلاق زان، آمدن زان به شهرها، غم‌ها و شادی‌های او و غیره به وجود می‌آید و در طی سال‌ها فرم و شکل منسجمی پیدا می‌کند.
زانی نوکری بذله‌گو و شوخ است و اولین پرسوناژی است که رسماً وارد نمایش‌های کمدی دلارته‌ می‌شود و کم‌کم جای خود را در نمایش باز کرده و بعدها نام”هارلکن” را در بازگشت از فرانسه به خود می‌گیرد.
در سال 1565 اولین نمایشنامه برای زانی نوشته می‌شود. یک زانی دیگر به وجود می‌آید که بعدها تیپ ”یری‌کلار” را تشکیل می‌دهد. زانی آدمی پرخور و پر دشت‌ها نیست، آدمی است که فکر می‌کند به طبقه بالا بستگی دارد و تحویلش می‌گیرند، اما نهایتاً آدم هوشیار و ساده‌لوحی است. در مقابل وی زانی دوم خلق می‌شود که در کمدی آدمی است مکار و حیله‌گر که در تمام حوادث خود را با مکر و حیله نجات می‌دهد و همیشه در نمایش‌ها کار یکی از زانی‌ها بیشتر بوده است.
بعد از مدتی که زانی اول صحنه را در اختیار می‌گیرد مونث وی به نام زاگنا به وجود می‌آید که زن زانی است و مردها نقش آن را بازی می‌کرده‌اند. هنگامی که یکی از نمایش‌های زانی به فرانسه برده می‌شود و اجرا می‌شود به خاطر آن که تماشاگر فرانسوی بتواند با زانی ارتباط برقرار کند و آن را با خود تطبیق دهد، نام یکی از پرسوناژهای نمایشی را که دارای همان خصوصیات شیطان بودن و کمیک بودن است به نام هارلکن انتخاب می‌شود که بعدها تبدیل پرسوناژ اصلی کمدیا دلارته می‌شود.
نمایشنامه‌های کمدی دلارته از فرم‌های کمدی لاتین گرفته شده است. اولین فرمی که پلاتوس و ترنس عالمانه‌اش را نوشتند. فرضیه دیگر کمدی دلارته منشعب از نمایش‌های کارناوالس است. ”البته جنبه فرم و پلاستیک صحنه‌ای آن ـ مسئله تاثیرپذیری از نمایش‌های قدیمی‌تر از نظر فرم” فرضیه دیگری نیز وجود دارد، گروهی که تشکیل می‌شد به خاطر این که مورد تشویق و حمایت توده عوام قرار گیر مجبور بود با تجسم تیپ‌هایی از آنِ توده‌ و کاراکترهای شاخص آن با مردم روبرو شود. بنابراین مدل‌های کارناوالی و کمدی لاتین را که قبلاً می‌شناختند دوباره جان گرفتند. مسئله دیگر زبان کمدیا دلارته است که زبان روزمره و در واقع زبان مردم است. تماشاگر دوست دارد زبانی را بشنود که بهتر می‌فهمد به همین جهت زبان محاوره‌ای مردم مورد استفاده قرار گرفت. عامل دیگر که به پیدایی و نضج کمدی دلارته کمک می‌کرد زبان طنز آن است که دارای بردی قوی است. کمدی دلارته سه پرده است. پرلوگ یا پیش پرده که شباهتی به نمایش ندارد بلکه گروه کیفیت آن را مطرح می‌کند. در خلال پرده‌ها عده‌ای از بازیگران برای سرگرمی مردم کارهای سیرکی و پانتومیم انجام می‌دادند. بازیگران قراردادی بودند و مردان بازیگر لباس مخصوص با شرایط کاراکتر خود را داشتند. بازیگران تیپ‌هایی بودند مضحک از تیپ‌های جدی اجتماع. در واقع کاریکاتوری از تیپ‌های واقعی بودند.
”هارلکن”، ”پریکلا”، ”دکتر”، ”کاپیتان” که هر کدام نماینده تیپی از اجتماع است. ”یانتالئو” تیپ تاجر و خسیس، شهوتران، ”دکتر” نماینده کسانی که تظاهر به فهمیدن می‌کردند. همچنین تیپ‌های عشاق نیز دو نوع بودند. یک نوع عشاق عالی و یک نوع عشاق معمولی که همان کلفت و نوکرها هستند که ریشه هر کدام از این پرسناژها به یک شهر بستگی دارد. کمدی دلارته یک خلق کننده نبود بلکه یک جمع کننده بود و از تمامی فرم‌ها و کمدی‌های قدیمی لاتین استفاده کرده است. معروف‌ترین گروه کمدی دلارته در ایتالیا گروه GELOST بوده‌اند. اجرای این نمایش‌ها در فرانسه باعث رواج زبان ایتالیایی می‌شده و بازیگران نیز سعی بر آن داشتند که زبان فرانسوی را بیاموزند. این گروه در انتها شروع به مضحکه دولت فرانسه کردند و پس از چند بار اخطار از فرانسه اخراج شدند.