گفت‌وگو با”حسین مسافرآستانه”، دبیر بیست‌وچهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر
بازبین‌های ما ترکیبی بودند از اساتید دانشگاه و کارگردان‌های با تجربه. همچنین سعی کردیم در این مجموعه ترکیبی از نسل جوان و پیشکسوت هر دو لحاظ شود و به طور کلی افراد مکمل یکدیگر باشند.معیار انتخاب ما کیفیت برتر و موفقیت در اجرای عمومی بوده است. البته کارهایی که در این بخش حضور نیافتند به معنای این نیست که کارشان ضعیف بوده و یا از کیفیت لازم برخوردار نبوده بلکه در مقام مقایسه در اولویت دوم قرار گرفتند.
نیلوفر رستمی:
اشاره:
حسین مسافرآستانه، کارگردان، بازیگر و مدرس تئاتر، دارای تحصیلات کارشناسی ارشد کارگردانی ـ بازیگری از دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس در سال 1375 است.
او تا به حال در 14 نمایش در شهر آستانه اشرفیه و تهران بازی داشته و 12 بار کارگردانی در سالن‌های متفاوت تئاتری تهران و آستانه اشرفیه را تجربه کرده است و همچنین کارگردانی تعدادی نمایش خیابانی از کارهای صحنه‌ای او می‌توان به نمایش‌های”غزل کفر”، ”ماه و مهر”، ”بهار سرخ”، ”منظومه ملکوت”، ”پرگار مهر”، ”زخم مدینه”، ”خورشید کاروان” و ... نام برد. او در حال حاضر رئیس انجمن نمایش، رئیس انجمن تئاتر دفاع مقدس و دبیر بیست و چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر است.
با او پیرامون برنامه‌ها و سیاست‌های جشنواره فجر امسال گفت‌وگویی انجام داده‌ایم:
در جشنواره امسال بخش‌های جدیدی اضافه شده است، مثل بخش سفارشی، لفظ سفارشی در این بخش به چه معناست؟ آیا منوط به سفارش کارها از کارگردان‌های خاص بوده یا متن و موضوع هم سفارش داده می شده؟
اجازه بدهید من مقدمه‌ای را در باب ضرورت وجود این بخش و گنجانده شدن آن در جشنواره امسال بگویم، درباره این که جشنواره امسال نسبت به سال‌های گذشته کاملاً متفاوت است و دیگر این که نمایش‌ها برای اجرا در طول سال ضرورت شرکت در جشنواره را ندارند بلکه جشنواره اجراهای منتخب در طول سال را در برنامه خود جای می‌دهد در گفت‌وگوهای قبلی مفصل گفته شده است.اما درباره ضرورت بخش سفارشی در جشنواره باید بگویم، با توجه به این که ما مجبور بودیم نمایش‌های نیمه اول سال را برای شرکت در جشنواره انتخاب کنیم و از آن جا که تعدادی از کارگردان‌های صاحب نام به دلیل عدم حضور در جشنواره سال گذشته در اجراهای عمومی امسال حضور نداشتند، ما برای این که آن کارگردان‌ها یک سال دیگر هم محروم از کار نشوند، حدود 15 نفر از کارگردان‌های با سابقه و معروف را به کار دعوت کردیم، از میان این 15 نفر که صرفاً به خاطر کارنامه پربار کاریشان انتخاب شدند و نه این که بخواهیم متن یا موضوع خاصی را به آن‌ها پیشنهاد بدهیم فقط 6 نفر حضورشان در جشنواره تثبیت شد، بقیه به دلایل مختلفی مانند مشکل انتخاب بازیگر نتوانستند در فرصت کوتاه نمایشی را برای اجرا آماده کنند.
در بخش تجربی اسم کارگردان‌هایی دیده می‌شود که اتفاقاً بعضی از آن‌ها چند تجربه اجرا بیشتر نداشته‌اند. به صرف چند کار واقعاً سخت است، دسته‌بندی کردن کارگردان‌ها در حوزه‌های خاص و سبک خاصی را برای آن‌ها قائل شدن! این تشخیص و انتخاب به چه شکل بوده؟
ببینید ما یک گونه خاصی از تئاتر را در سال‌های اخیر به نام تئاتر تجربی شاهد هستیم. این بخش از آن جا که از لحاظ تعریف با سایر گونه‌های تئاتری قابل قیاس نیست خواستیم که این گونه جدید تئاتر را در بخشی مجزا بیاوریم تا این بخش هم از حضور محروم نشود. بنابراین دوستانی را که می‌دانستیم در این زمینه فعالیت می‌کنند دعوت کردیم که از بین آن‌ها که 8 الی 10 نفر بودند فقط 4 نفر موفق شدند کارشان را برای اجرا در جشنواره امسال آماده کنند. ببینید تمام این کارگردان‌هایی که در این بخش حضور دارند با چند کار قبلی خود نشان دادند که ذائقه کارگردانی‌شان غیر متعارف است و این غیر متعارف بودن صرف نظر از بد یا خوب بودن گونه‌ای از تئاتر ما را شامل می‌شود که روز به روز هم به علاقه‌مندان این گونه اضافه می‌شود. بالطبع بسیاری از علاقه‌مندان کارشان به آن درجه قابلیت نبوده که در جشنواره حضور داشته باشند.
آیا نمایش‌های این بخش اجرای عمومی هم خواهند داشت و به شرط اجرای عمومی آن‌ها طبق روال گذشته در کارگاه نمایش که مختص کارهای تجربی تعریف شده، به اجرا می‌روند؟
در مورد محل اجرا، بستگی به برنامه‌ای دارد که مدیریت تئاترشهر برای آن‌ها تنظیم می‌کند. ظاهر قضیه این است که کارهای تجربی با توجه به تعریفی که در سال‌های اخیر ارائه شده باید در کارگاه نمایش به اجرا برود اما اگر یکی از این کارها علیرغم تجربی و غیر متعارف بودنش امکان اجرا در کارگاه نمایش را نداشته باشد قطعاً سالن دیگری برایشان در نظر گرفته می‌شود.
تعداد داوطلبان شرکت در این بخش چند نفر بود و آیا از شهرستان‌ها هم داوطلبانی داشته‌ایم؟
تئاتر شهرستان تعریف جداگانه‌ای دارد و دسته‌بندی خاصی براساس گونه‌های تئاتری در حوزه تئاتر شهرستان‌ها وجود ندارد. هر شهرستانی با هر ایده و علاقه و سبک کاری پس از موفقیت در جشنواره‌های استانی و انتخاب توسط شورای انتخاب جشنواره فجر می‌تواند در این جشنواره حضور یابد. فقط آن‌هایی که در سوابق حرفه‌ای‌شان در تهران به تعریف خاصی از سبک و شیوه کاریشان رسیده‌اند در بخش‌های تعریف شده دیگر جشنواره مثل بخش تجربی قرار می‌گیرند.
پس در بخش تجربی هم شما کارگردان‌ها را انتخاب می‌کردید؟
نه، ما از تعدادی که کارهای قبلی‌شان در حوزه تئاتر تجربی تعریف شده بود، دعوت کردیم و تعدادی هم بنا بر علایق خودشان پیشنهاد شرکت در این بخش را دادند، بعضی از این پیشنهادها اصلاً به مرحله اجرا نرسید و بعضی‌های دیگر با وجود شروع تمرین‌ها باز هم نتوانستند خود را به جشنواره برسانند. به نظرم در این بخش 13 نفر انتخاب شده بودند.
با توجه به تغییر و تحولات جدید مدیریتی در سطح کلان، آیا بازبین‌ها بیشتر مسائل ممیزی برایشان اولویت داشت یا مسائل کیفی؟
بگذارید به صورت شفاف در مورد ممیزی صحبت کنم، به خصوص که 4، 5 سال مسئولیت بخش شورای نظارت و ارزشیابی را داشتم و به همین خاطر می‌توانم در این باره مفصل صحبت کنم. ممیزی به نظرم امری بدیهی و اجتناب ناپذیر است. اعتقاد شخصی من این است که شورای نظارت و ارزشیابی برای حفظ تئاتر در این مملکت بسیار خدمت کرده است و برای آن که تئاتر از ریشه زده نشود و جایگاه و هویت هنری خود را در جامعه حفظ کند، بسیار تلاش کرده است. از آن جا که طبق مصوبه شورای عالی فرهنگی باید برای تولید هر اثر هنری موازین قانونی مربوط به نظام را رعایت کنیم بنابراین تمام کارهایی که به اجرای عمومی می‌روند یا در جشنواره‌ها شرکت می‌کنند ملزم به رعایت قوانین مربوط هستند که این امری بدیهی و اجتناب ناپذیر است اما معیار انتخاب ما صرف نظر از این مقوله کیفیت برتر کارهاست. ما نخواستیم با یک کمیت زیاد و کیفیت اندک جشنواره را برگزار کنیم. ما ترجیح دادیم که جشنواره با تعداد نمایش‌های اندک ما کیفیت بالای نمایشی برگزار شود. این نکته را هم بگویم که عموم کارگردان‌های ما اشراف به تمام موازین و معیارهای فرهنگی‌شان دارند و اگر خطای صورت بگیرد قابل اصلاح است. من در طول سال‌های گذشته یاد ندارم کاری برای حضور در جشنواره یا اجرای عمومی به این دلیل رد شده باشد نه این که اصلاً موارد ممیزی و نظارتی وجود نداشته، اما کیفیت کار این قدر خوب بوده که با صحبت با کارگردان مسائل ممیزی رفع می‌شد و بعد می‌توانست به عنوان یک اثر خوب و قابل اجرا مجوز بگیرد.
به طور ناخودآگاه بازبین‌ها درصدی از انتخابشان منوط به سلیقه‌هایشان می‌شود. شما چقدر سعی کردید که در گروه بازبینی همه سلیقه‌ها را جای بدهید و افرادی را انتخاب کنید که با تمام انواع تئاتر آشنا باشند؟ مثلاً در بخش تجربی احتمالاً باید بازبین‌ها سلیقه‌هایشان در این حوزه هم بگنجد؟
اگر به این نتیجه رسیده باشیم که فقط همین 10، 15 نفری که کار تجربی می‌کنند تئاتر تجربی را می‌شناسند و بقیه تئاتری‌ها و مردم از این نوع تئاتر چیزی متوجه نمی‌شوند، که نتیجه فاجعه باریست و این دیگر چه کار بیهوده است که بخواهیم ادامه‌اش بدهیم!
قطعاً همه تئاتری‌ها، حداقل آن‌ها که از لحاظ علمی و آکادمیک تئاتر را می‌شناسند و تجربه‌های حرفه‌ای در این عرصه دارند با همه گونه‌های تئاتری آشنا هستند اگرچه خیلی از گونه‌های تئاتری در چارچوب علایق‌شان نگنجد. به عنوان نمونه، بنده شاید به نوع خاصی از تئاتر علاقه نداشته باشم ولی دلیل نمی‌شود که درباره آن گونه خاص تئاتری هیچ اطلاع و شناختی نداشته باشم. با این حرف‌ها می‌توان نتیجه گرفت که کسانی که به عنوان بازبین انتخاب می‌شوند کاملاً به تمام گونه‌های تئاتری اشراف دارند مانند تئاتر تجربی. درباره سایر گونه‌های تئاتری هم این مقوله صدق می‌کند، مثلاً بازبین‌ها و داوران تئاتر دفاع مقدس حتماً نباید خودشان در این حوزه کار کرده باشند و اگر غیر از این باشد، حق باشد که بگوئیم آن‌ها صلاحیت بازبینی ندارند! این امر بسیار بعیدی است. بازبین‌های ما ترکیبی بودند از اساتید دانشگاه و کارگردان‌های با تجربه. همچنین سعی کردیم در این مجموعه ترکیبی از نسل جوان و پیشکسوت هر دو لحاظ شود و به طور کلی افراد مکمل یکدیگر باشند.
بخش جدید دیگر جشنواره امسال، بخش پایان‌نامه‌هاست، از هر دانشکده تئاتری تهران یک پایان‌نامه برای حضور در جشنواره انتخاب شده است. انتخاب این پایان‌نامه‌ها براساس چه معیاری بوده است؟ نام کارگردان یا موضوع متن؟ و تکلیف این پایان‌نامه‌ها پس از جشنواره چه می‌شود؟ آیا برای پایان‌نامه‌ها اجرای عمومی قائل می‌شوید؟
در این بخش کارگردان، متن و ... هیچ چیز مورد نظر نبوده است. ما فقط برای این که رد پایی از تئاتر دانشجویی را در جشنواره فجر که به مانند ویترین تئاتر ما در جهان است، داشته باشیم. این بخش را هم اضافه کردیم در واقع می‌خواستیم از تمام انواع تئاتری در جشنواره‌مان داشته باشیم مانند تئاتر آئینی، تئاتر عروسکی، تجربی، برترین‌های سال و ... را که در جشنواره‌مان جا داده‌ایم. در این راستا یک بخش را هم باید به تئاتر دانشجویی و پایان‌نامه‌ها اختصاص می‌دادیم. انتخاب پایان‌نامه‌ها به عهده هیئت علمی دانشکده یا شورای آموزشی دانشگاهها بود. ما خواستیم که آن‌ها بهترین پایان‌نامه‌های دانشجوی سال 84 خود را برایمان معرفی کنند. بعضی از دانشگاهها 2، 3 پایان‌نامه معرفی کردند که طبق تعریفی که داشتیم از هر دانشگاه یک کار پس از بازبینی برای حضور در جشنواره انتخاب شد. انشاءالله اگر این روال در سال‌های آینده هم ادامه پیدا کند ما این امکان را برای تمام دانشکده‌های تئاتری کشور قائل می‌شویم چرا که امسال به دلیل محدودیت زمانی و مالی اجرای این طرح فقط معطوف به دانشکده‌های تئاتری تهران شد.
پایان‌نامه‌های شرکت کننده در این بخش همگی محصول سال 84 بوده و یا پایان‌نامه‌های سال‌های قبل را هم شامل می‌شود؟
فکر می‌کنم منحصر به پایان‌نامه‌های سال 84 باشد. اما شاید یکی، دو پایان‌نامه از سال‌های گذشته هم در لیست ما بوده که نمی‌دانم جزء لیست حضور در جشنواره هم قرار گرفته است یا نه، اما از سال آینده قطعاً پایان‌نامه‌های برتر همان سال باید معرفی و انتخاب شوند.
نمایش‌های بخش”صحنه‌ای 84” با چه معیاری انتخاب شده‌اند؟ خیلی از گروه‌ها ادعا می‌کنند که اجراهای آن‌ها قابلیت حضور در جشنواره را داشته است که در این بخش پذیرفته نشده‌اند؟
معیار انتخاب ما کیفیت برتر و موفقیت در اجرای عمومی بوده است. حالا طبیعی است که هر کارگردانی فکر کند که شاخصه‌های مورد نظر را برای شرکت در جشنواره داشته است. البته هر کارگردانی مطمئناً با تمام وجودش نمایشی را روی صحنه برده است. با این حالا باید بپذیریم که شورای انتخابی فجر مجبور است که از بین تمام نمایش‌های یک ساله تعداد محدودی را برای حضور در جشنواره انتخاب کند. در این جا بگویم که کارهایی که در این بخش حضور نیافتند به معنای این نیست که کارشان ضعیف بوده و یا از کیفیت لازم برخوردار نبوده بلکه در مقام مقایسه در اولویت دوم قرار گرفتند و محدودیت جشنواره هم به ما اجازه نمی‌داده که تمام تولیدات سال 84 را در جشنواره شرکت دهیم.
انتخاب بر اساس آرای تماشاگران بوده؟ یا نظرات شخصی گروه بازبینی؟
قطعاً آمار استقبال نمایش‌ها در اجرای عمومی در انتخاب کارها برای جشنواره بی‌تاثیر نبوده. یعنی هر اجرای آمار حضور تماشاگر و آمار فروشش و بازتاب مطبوعاتی‌اش مورد نظر بوده اما بررسی کیفی اثر هم یکی دیگر از آیتم‌های تاثیرگذار بوده است. در پرانتز هم بگویم که بعضی از کارها اگر به دلایل متعدد که این جا جای بحثش نیست پرتماشاگر بوده مورد توجه ما قرار نگرفته است. وقتی می‌گویم شورای انتخاب آثار را مورد بررسی کارشناسانه قرار می‌دادند منظورم همین چیزها است.
شنیده بودم که هر نمایش در جشنواره 4 اجرا خواهد داشت و یکی از اجراها مختص خبرنگاران تعریف شده، آیا این امر در جشنواره تحقق پیدا می‌کند؟
نه، نظر ما در ابتدا این بود که از هر نمایش یک اجرا ویژه خبرنگاران داشته باشیم اما در عمل به دلایلی مانند تعداد کثیر نمایش‌ها و تعداد اندک سالن‌ها دیدیم که اجرای این طرح امکان پذیر نیست. حتی با دوستان مطبوعاتی هم که مشورت می‌گرفتیم، متوجه شدیم آن‌ها هم با یک اجرا مختص خبرنگاران موافق نیستند و استدلالشان این بود که شاید همه خبرنگاران نتوانند در آن اجرای خاص حضور پیدا کنند. بنابراین ما سعی کردیم تسهیلات دیگری را ویژه خبرنگاران در نظر بگیریم. البته بعضی از نمایش‌های ما 4 اجرا دارند که بیشتر هم مربوط به نمایش‌های بخش بین‌الملل می‌شوند. از آن جا که ما شانس دیدن این نمایش‌ها را فقط در جشنواره پیدا می‌کنیم با کارگردان‌های آن‌ها برای 4 اجرا صحبت کردیم که بعضی از نمایش‌های خارجی موافقت کردند. البته بعضی از گروه‌ها بیشتر از یک روز نمی‌توانند در ایران حضور داشته باشند که طبعاً بیشتر از یک اجرا هم نخواهند داشت. البته نیروهای بخش بین‌الملل ما در حال گفت‌وگو با این گروه‌ها هستند که حداقل در 2 روز، شاهد 2 اجرا از آن‌ها باشیم. همچنین در بخش داخلی و خارجی نمایش‌هایی که زمان طولانی دارند به جای 2 اجرا پشت سر هم سعی شده که در دو روز به اجرا بروند.