گزارشی از کارگاه نمایشی عروسک کاغذی با حضور”آلن لوکوک”

احمدرضا حجارزاده:
در نهمین دوره از جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی دانشجویان، کارگاه‌های آموزشی بسیاری با عناوین کارگاه نمایشنامه‌نویسی، کارگاه ذهن و بدن، جادوی ماسک، صدای عروسک و... برگزار شد که یکی از آن‌ها در کارگاه تئاتر عروسکی کاغذی از کشور فرانسه بود.
سرپرست و مربی آموزش این ورک شاپ”آلن لوکوک” (Alain Lecucq) بود که به رغم گذشت 60 سال از سن او، همچنان پرانرژی و سر حال به آموزش و اجرای نمایش در این گونه تئاتری می‌پردازد. لوکوک که از اساتید کهنه‌کار و اهل فن این رشته محسوب می‌شود تاکنون نمایش‌های بسیاری را در سرتاسر جهان روی صحنه برده است و برای این امر، موفق به دریافت جوایزی از لهستان، یوگسلاوی، آمریکا و ... شده است.
همچنین او با تئاتر ملی فلسطین کار کرده است که از 5 سال پیش به این سو، فلسطینی‌ها با راهنمایی و کمک آلن لوکوک شروع به اجرای نمایش‌هایی در این نوع کرده‌اند. به گفته سعید فلاح(مسئول برگزاری کارگاه عروسکی کاغذی و طراحی صحنه عروسکی) این برنامه از روز چهارشنبه 23 فروردین با ورود لوکوک به ایران کار خود را در فرهنگسرای ارسباران(هنر) شروع کرد و هر روز در دو سانس ساعت‌های 10 الی 12 و 13 الی 15 هنرجوهایی پای درس استاد فرانسوی می‌نشستند. در روزهای نخست، لوکوک درباره تاریخچه تئاتر عروسکی صحبت کرد که این برنامه با پخش فیلم‌هایی از نمونه کارهای پیشین وی همراه بود. سپس حدود 20 نفر هنرجویی که در این کلاس‌ها حاضر شده بودند کوچکترین صحنه را برای تئاتر عروسکی کاغذی ساختند و طی همین جلسه، او به حاضران در ورک شاپ یکسری تکالیف داد که در خانه انجام دهند. در ادامه هر کدام از هنرجویان تکالیف خود را در قالب نمایشی با مضمون یک اتفاق روزمره در مدت زمان 7 دقیقه به اجرا گذاشتند. در ظاهر حضور علاقه‌مندان به این رشته نمایشی بسیار موفقیت‌آمیز بوده و آلن لوکوک از عملکرد و فراگیری آنان راضی به نظر می‌رسد. در گفت‌وگوی کوتاهی که با آلن لوکوک داشتیم وی از نحوه اجرای این نمایش و تاثیرگذاری آن گفت. ضمن این که او گله‌مند بود که اگر در جاهایی از دنیا این نمایش را به نام”بازیچه” می‌شناسند این تعبیر کاملاً اشتباه است. باید این رسم که معادل واژه Toy Theater انتخاب شده، حذف شود و آن را به نام تئاتر کاغذی و نوعی از تئاتر به معنای واقعی آن بشناسیم. سال‌ها پیش در انگلیس کتاب‌های بسیار مهمی در این زمینه با نام”بازیچه” چاپ شده بود که هدف از انتخاب این عنوان فقط فروش گستره کتاب‌ها و معرفی به مخاطب عام بوده است.
تاریخچه تئاتر عروسکی کاغذی
تاریخ نمایش عروسک کاغذی در اروپا به اوایل قرن نوزدهم بازمی‌گردد. تئاتر کاغذی در فرانسه در دو بخش قابل بررسی است: 1- شکل سنتی 2- شکل معاصر.
در سال 1380 شکل کپی برداری شده‌ای از این نمایش از کشورهای دیگر در فرانسه رواج یافت. شروع این نمایش‌ها در حقیقت ابتدا در انگلیس بوده است که فرانسوی‌ها از انگلیسی‌ها کپی برداری و شروع به کار می‌کنند. این مدل نمایشی در واقع از کارهای تجسمی و نقاشی استخراج شده که در آن کاراکترهای تئاتر چاپ و به بازی گرفته می‌شدند. این نمایش به نوعی از طراحان و نقاشان وام گرفته شده است. در فرانسه خیلی مرسوم بوده که تصاویر آدم‌های مذهبی یا مشهور و مهم در اختیار مردم قرار می‌گرفتند و مردم آن‌ها را در خانه‌هایشان می‌گذاشتند. به مرور کاراکترهایی از قصه‌های مذهبی در اختیار مردم قرار گرفتند و بعدها تغییر شکل داده و به جای فقط صورت آن‌ها، کاراکترها کامل‌تر شده‌اند. با گذشت زمان قصه‌های دیگر نیز ـ که مطرح شده بودند ـ مانند قصه پیروزی ناپلئون به این نحو چاپ می‌شدند. شکل‌های چاپ شده اندک اندک از کارهای ساده تصویری جدا می‌شوند و به سمت تئاتر می‌روند. آلن لوکوک در مقاله‌ای که جهت معرفی این هنر نگاشته است، می‌نویسد:«به عقیده من این جریان نه تفننی زودگذر، که بر عکس گونه‌ای باززایی بسیار قدرتمند و منادی جنبش راستین آوانگارد است. این احیا تصادفی نیست. از تکامل”مقیاس کوچک” و دیگر اشکال تئاتر”جان بخشی شده” نشأت می‌گیرد. این شکل از ذائقه سرگرمی که در آن گروه کوچکی از مخاطبان در تماس نزدیک با اجراگران قرار می‌گیرند راه را برای بازگشت تئاتر عروسکی کاغذی باز کرده است.»
تبعید به اتاق
آلن لوکوک در پاسخ به این سوال که آیا به ایران دعوت شده یا به درخواست خود آمده، می‌گوید:«پاسخ هر دو مثبت است. همیشه دوست داشتم به ایران بیایم. اما حالا دعوت شدم و بلافاصله قبول کردم. چون سعی می‌کنم همیشه اگر بتوانم بیایم و با آدم‌ها کار کنم و آن چه را که می‌دانم به آن‌ها یاد بدهم و آن چه را وجود دارد یاد بگیرم و یک تعامل و مشارکت داشته باشم.»
او درباره رضایت و نحوه ارتباط هنرجوهای ایرانی با تئاتر عروسکی کاغذی می‌گوید:«در درجه اول خیلی راضی بودم و از کیفیت کار بچه‌ها تعجب کردم؛ به خصوص در بخش طراحی. برای این که کشف کنیم تئاتر عروسکی کاغذی چه امکاناتی دارد لزوماً نباید همه ما نقاش باشیم. منتها نباید این انتظار را هم داشت که همه کارها از یک سطح کیفی خوب، به خصوص در زمینه نقاشی برخوردار باشند. بچه‌های این ورک‌شاپ خیلی سریع ارتباط برقرار کردند و خیلی زود فهمیدند که چه اتفاقی باید بیفتد. نتیجه خیلی مناسب و مثبت بود؛ خیلی بهتر از آن چه که فکر می‌کردم. البته هنوز نتیجه نهایی مشخص نیست. ولی بچه‌ها که قرار بوده کارهای بزرگ‌تر و جدی‌تری انجام دهند گویا خیلی‌هایشان خود را به اتاق‌هایشان تبعید کردند که آن جا کار کنند!»
مجبورم قواعد را رعایت کنم
وارد کارگاه که می‌شوم، لوکوک و چند تن از هنرجوها دور میزی نشسته‌اند و درباره طرح‌های یکی از هنرجوهای خانم بحث می‌کنند. هنرجو درباره تصاویر ذهنی خود و اهمیت آن در قصه از استاد می‌پرسد و لوکوک با وسواس شرح می‌دهد که چگونه باید آن‌ها را روی کاغذ پیاده کرد. ظاهراً مشکلی در قصه انتخاب شده وجود دارد که با طرح‌های انجام شده همخوانی ندارد. ولی لوکوک به هنرجویش که می‌خواهد قصه را تغییر دهد، سفارش می‌کند بهتر است راهی برای مشکلت پیدا کنی، نه این که قصه را به خاطر مشکلت تغییر بدهی!
در تئاتر عروسکی کاغذی، قصه اهمیت بسزایی دارد و لوکوک روی متن خیلی تاکید دارد. او می‌گوید:«می‌خواهم اهمیت متن را به بچه‌ها بفهمانم که بتوانند با نویسنده‌های معاصر ارتباط برقرار کنند. به اعتقاد من شاید لازم نیست متن ویژه‌ای برای تئاتر عروسکی نوشته شود. می‌توان از متن‌های موجود یا نمایشنامه‌ها استفاده کرد. البته باید آداپتاسیونی انجام شود که متن برای نمایش مناسب شود وگرنه به لحاظ موضوع محدودیتی ندارد.»
آلن لوکوک در مورد سیر تولید یک نمایش عروسکی کاغذی از ابتدا تا مرحله اجرا اظهار می‌دارد:«حتماً تعجب نمی‌کنید اگر بگویم با متن شروع می‌کنیم. من ابتدا متنی را انتخاب می‌کنم که دلم می‌خواهد به مخاطب معرفی کنم. هرگز ابتدای کار از خودم نمی‌پرسم آیا این متن شدنی هست یا نه. وارد مشکلات تکنیکی نمی‌شوم، فقط می‌گویم این متن را می‌خواهم معرفی کنم. بعد از این مرحله مشکلات خودشان را نشان می‌دهند.»
لوکوک در ادامه به شباهت‌های کوچکی میان این نوع نمایش با”سینما” اشاره می‌کند و می‌افزاید:«شکل کاری ما تا حدودی به سینما نزدیک است. چون در این شیوه می‌توان مثل سینما برایش”اِستوری بُرد” تهیه کرد و خیلی بهتر است که این کار انجام شود. یعنی صحنه به صحنه را بدانید که چه اتفاقی می‌افتد و بعد وارد مرحله ساخت بشوید. کار من این است که همانند دکوپاژ، صحنه به صحنه را طراحی می‌کنم تا بدانم در هر صحنه به چه دکوری احتیاج دارم و چه کاراکترها و میزانسن‌هایی وجود دارد. سپس ایده خود را با طراح صحنه مطرح می‌کنم و در خلال مشورت‌ها به نتیجه لازم می‌رسم. بعد شروع به ساخت عروسک‌ها و دکور می‌کنیم. طراحی‌های صحنه نیز هر بار متفاوت است. یک بار ممکن است با کولاژ کار کنیم، بار دیگر از عکس‌های بریده شده استفاده کنیم یا از فتوکپی، طراحی و هر چیز دیگر. مدل کاری من با شکل سنتی آن متفاوت است. در حقیقت خودم را مجبور کردم یک سری قواعد را رعایت کنم. چون معتقدم در قواعد محدود، مجبور می‌شوم از خلاقیت‌های دیگر استفاده کنم و برای مدتی در این قواعد وضع شده می‌مانم. برای نمونه کارهای من، دو بعدی ارائه می‌شوند یعنی هرگز به آن‌ها حجمی نمی‌دهم.»
با اتمام همه این مراحل، تمرینات نحوه اجرا شروع می‌شود. این هنرمند فرانسوی درباره تمرینات تشریح می‌کند:«در تمرین‌ها متوجه می‌شویم که بیش از حد نیاز، ساخت و ساز کرده‌ایم! این جا پی می‌بریم که هرچه به سمت سادگی برویم کار موفق‌تر است. خیلی اوقات پیش می‌آید کاراکترهایی از کار حذف می‌شوند که واقعاً بود و نبودشان چندان تاثیری نداشته یا کاربردشان را به شخصیت دیگری انتقال می‌دهیم. مثلاً در آخرین کارم، یک صحنه کامل را حذف کردیم. با وجود این که زمان زیادی صرف ساخت و ساز آن شده بود. منتها طی تمرینات دیدیم ارزش ندارد بابت مدتی که صرف می‌شود این صحنه را نگه داریم و در نتیجه نهایی اجرا تاثیری ندارد.»
عروسک‌های 25 سانتیمتری
در کارگاه آموزشی، نمونه‌های بسیار کوچکی از صحنه و عروسک‌های کاغذی وجود دارد که طی برگزاری جشنواره توسط هنرجوها ساخته شد‌ه‌اند. این آثار نمونه‌هایی بسیار ابتدایی و ساده از چنین روشی برای اجرای نمایش است. از لوکوک می‌پرسم:«آیا در اجراهای حرفه‌ای و جدی‌تر تئاتر عروسکی کاغذی نیز عروسک‌ها و دکور به همین سادگی ساخته می‌شود؟» که او در پاسخ می‌گوید:«نه. این‌ها کارهای تمرینی بچه‌هاست و به همین علت سایزشان کوچک است که بتوانند سریع به نتیجه برسند. ولی اندازه‌ها فرق دارند. به شکل سنتی‌اش، جعبه‌هایی که ساخته می‌شوند شکل سِن(صحنه) را دارند و اندازه‌هایشان متفاوت است. من خودم چون از سِن استفاده نمی‌کنم و در فضای بازتری کار می‌کنم، هر کدام از کاراکترهایم 25 سانتیمتر قد دارند.»
آلن لوکوک یکی از معروفترین گروه‌های نمایش عروسکی کاغذی را در سطح جهان دارد و به خاطر سن و سال بالایش تقریباً به همه جا سفر و نمایش اجرا کرده است. او هر دو سال یک بار نمایشی را برای بزرگسالان روی صحنه می‌برد و این نمایش را تا دو سال و در کشورهای مختلف به اجرا می‌گذارد. او در مورد خودش می‌گوید:«به خاطر سن و سالم، من یک فرهنگ تئاتر عروسکی هستم!»