گفتگو با سعید ذهنی، آهنگساز تئاتر
علت ضعف موسیقی تئاتر این است که بخش عمده‌ای از کارگردانان ما نیز با موسیقی تئاتر آشنایی ندارند، در حال حاضر بزرگترین و رایج‌ترین استفاده از موسیقی در تئاتر محدود به تشدید عواطف می‌شود یعنی اگر صحنه‌ای غم‌انگیز، ترسناک، اکشن و عاشقانه باشد، با موسیقی تشدید می‌شود
پیمان شیخی
سعید ذهنی که بیش از یک دهه فعالیت مستمر در زمینه آهنگسازی تئاتر در کارنامه کاری خود دارد،
در کنار فعالیت آهنگسازی به کار بازیگری و کارگردانی تئاتر نیز می‌پردازد .
او در حال حاضر عضو هیئت موسس انجمن موسیقی خانه تئاتر است. این انجمن اواخر سال ٨۴ به همراه انجمن‌های تئاتر کودک و نوجوان و طراحان حرکت موزون در خانه تئاتر شکل گرفت. در زمان نمایشگاه مطبوعات، سعید ذهنی یکی از مهمانان غرفه سایت ایران تئاتر بود و گفت‌وگوی زیر که درباره وضعیت موسیقی کشورمان است حاصل این دیدار بود.
وضعیت آهنگسازی تئاتر در حال حاضر را چگونه می‌بینید؟
در این رابطه باید یک تقسیم بندی پیش از انقلاب و پس از انقلاب صورت بگیرد. در ابتدا باید ببینیم که آیا پیش از انقلاب جایگاهی برای موسیقی تئاتر وجود داشته و اگر بوده از چه سطح و کیفیتی برخوردار بوده؟ باید دید بعد از انقلاب چه اتفاقی افتاده و در حال حاضر در چه وضعیتی به سر می‌برد و چه آینده‌ای در انتظار آن است. بر اساس اسناد و شواهد موجود مثل بروشورهای آثار نمایش و تراکت‌های تبلیغاتی گذشته ، پیش از انقلاب چیزی بنام موسیقی تئاتر وجود نداشته است. البته موارد استثنایی به صورت ساخت و تنظیم صورت گرفته مانند”شهر قصه” اثر بیژن مفید و موارد بسیار نادر دیگر، که به سیستم اداره تئاتر و سیستم‌های فرهنگی سیاست‌گذار و سیستم‌هایی که تامین اعتبار بودجه ر ا انجام می‌داده‌اند، بازمی‌گردد چرا که هیچ گونه ردیف بودجه‌ای برای موسیقی تئاتر وجود نداشته است. به همین دلیل می‌بینیم که موسیقی اکثر آثار نمایش انتخابی است و در موارد متعددی نیز این انتخاب‌ها جایز و اصولی نیستند بدین صورت که وقتی کارگردان متناسب با مقطعی از نمایش خود به موسیقی دست پیدا می‌کرد، آن را انتخاب و برای صحنه بعدی موسیقی دیگری از منبعی مجزا و با سازبندی متفاوت انتخاب می‌کرد، بنابراین شاهد اتفاقی پراکنده و مخشوش در موسیقی‌های انتخابی بوده‌ایم اما پس از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، اتفاقات خوبی را در عرصه تئاتر دانشجویی و حرفه‌ای مشاهده کرده‌ایم، اما باز هم سیر نزولی پیش آمد و موسیقی تئاتر مهجور باقی ماند تا اینکه تئاتر دوباره بر اساس معیارها و ارزش‌های سیستم و نظام جامعه رو به رشد رفت. سال‌های ١٣۶۶ و١٣۶٧ باز هم روند قبل از انقلاب ادامه داشت و همچنان موسیقی آثار نمایش انتخابی بودند و موسیقی آثار نمایش از چند موسیقی واحد انتخاب می‌شدند مثلاً موسیقی‌هایی چون”نینوا” اثر حسین علیزاده بخش مقدماتی سمفونی پنج بتهوون، کار بینا بورانر ال اورف، باراباس و قسمت‌هایی از موسیقی متن فیلم سینمایی محمد رسول‌الله، اما من معتقدم شکل گیری نگاه جدی به موسیقی تئاتر انگیزه خود را از تئاتر دانشجویی و مجموعه دانشگاهی تئاتر گرفت و من یکی از کسانی بودم که به طور جدی این قضیه را پیگیری کردم. چرا که سال 68 نمایش”زیباترین گل‌های قالی” به کارگردانی امیر دژاکام اجرا شد، برای اولین بار بعد از انقلاب و به طور کلی در مجموعه تئاتر موسیقی زنده با طراحی و تنظیم دقیق و به روال آکادمیک اجرا شد که با استقبال بی‌نظیر مردم مواجه شد و یکی از عوامل این استقبال، همین موسیقی زنده بود که ترکیبی از سازهای کلاسیک و سنتی بود. پس از آن دوستان دیگری نیز در این عرصه زحمات زیادی کشیدند، هنرمندانی چون رامین آزادآور، فیروز ارجمند و هنرمندان بزرگی چون بابک بیات و این جریان تا جایی ادامه پیدا کرد که امروز حدود 90 درصد از تئاترهایی که روی صحنه می‌روند از موسیقی برخوردارند و نشان دهنده این است که برای همگان این موضوع جا افتاده که تئاتر نیز همچون سینما باید از موسیقی تازه و اختصاصی خود برخوردار باشد، بنابراین حتی اگر از نظر کمی به این موضوع پرداخته شود وقتی در اساسنامه خانه تئاتر و در سیستم اعتباری تئاتر موسیقی تعریف می‌شود، به این معناست که موسیقی تئاتر به رسمیت شناخته شده است.
آیا معیاری برای انتخاب آهنگسازان در عرصه تئاتر وجود دارد؟
به دلیل این که ضابطه‌ای در مورد انتخاب آهنگسازان تئاتر وجود ندارد، با هر شکل و هر میزان توانایی افرادی با استعدادها و تخصص‌های مختلف به آهنگسازی پرداختند، هر چند قصد نداریم که ارزش، زحمت و اعتبار هیچ کدام از این دوستان را زیر سوال ببریم. اما به نظر من طی این سال‌ها و تحت این شرایط همین که این دوستان حتی به عنوان یک نوازنده ساده حضور پیدا کردند جای تشکر دارد. اما باید ببینیم چرا کیفیت این آثار عمدتاً ضعیف است، اولاً نیروی متخصصی که به شکل آکادمیک در دانشگاه‌های هنری این کشور برای آهنگسازی تئاتر تربیت شود وجود ندارد و هیچ دانشگاهی هم بانی چنین واحد درسی و چنین گرایش تخصصی نیست، در دانشگاه موسیقی چند واحد درسی تحت عنوان موسیقی متن وجود دارد در حالی که باید ببینیم که کدام نابغه در عرصه موسیقی با گذراندن چند واحد درسی به آهنگساز فیلم تبدیل می‌شود! اکنون دو درس دو واحدی برای دانشجویان ترم هشتم سینما و تئاتر وجود دارد اما متاسفانه از آن جا که نیروی آموزشی محکمی نیز کمتر وجود دارد بلاهای زیادی بر سر دانشجویان آمده، بسا که شخصاً طی دوران دانشجویی این دو واحد را با شنیدن اُپرا گذرانده‌ام، در حالی که باید ببینیم این که 16 فیلم از آثار اپرا نویسان بزرگ برای دانشجویان پخش شود تا چه اندازه به شعور و فهم علمی آن‌ها در حوزه موسیقی کمک می‌کند تا به عنوان یک فیلمساز و یا کارگردان تئاتر در زمینه موسیقی چه اقداماتی صورت دهد. در حالی که در دنیا جای چنین تخصصی وجود دارد و در دانشگاه تربیت می‌شود تا موسیقی دراماتیک بسازند. حالا آهنگساز تئاتر کیست؟ موزیسین دراماتیک چه کسی است؟ هر دو هنرمند کسانی هستند که به یک میزان از علم موسیقی و علم درام اطلاع دارد، یعنی صرفاً با سواد آهنگسازی نمی‌توان موسیقی فیلم ساخت بلکه می‌توان موسیقی‌های زیبا ساخت. اکنون اگر نگاهی گذرا به مطرح‌ترین آهنگسازان فیلم خودمان داشته باشیم متوجه می‌شویم که به ندرت در میان آن‌ها افرادی با تحصیلات آکادمیک سینمایی و یا تئاتر دیده می‌شود. چرا که معمولاً یا فارغ‌التحصیلان هنرستان موسیقی و یا دانشکده موسیقی هستند و طبق علاقه خودشان به سراغ موسیقی دراماتیک آمده‌اند و با برخورد تجربی با فیلم و تئاتر فعالیت خود را در این حیطه ادامه داده‌اند.
به طور کلی علت ضعف موسیقی تئاتر این است که بخش عمده‌ای از کارگردانان ما نیز با موسیقی تئاتر آشنایی ندارند، یعنی در حال حاضر بزرگترین و رایج‌ترین استفاده از موسیقی در تئاتر محدود به تشدید عواطف می‌شود یعنی اگر صحنه‌ای غم‌انگیز، ترسناک، اکشن و عاشقانه باشد، تشدید می‌شود و این یکی از کاربردهای صحیح موسیقی دراماتیک است اما یکی از سطحی‌ترین و ساده‌ترین کاربردها محسوب می‌شود، بسا که امروز در دنیا اتفاقات عجیبی در زمینه موسیقی دراماتیک رخ می‌دهد که ما در بالاترین اشل حرفه‌ای آهنگسازی سینما و تئاتر نیز از حد استفاده موسیقی به عنوان تشدید کننده عواطف جلوتر نرفته‌ایم بنابراین وضعیت موسیقی تئاتر نابسامان است و دلیلش این است که مگر ما از تئاتر قوی برخوردار هستیم که از موسیقی تئاتر قدرتمند نیز برخوردار باشیم.
کارگردانان تئاتر با موسیقی آشنا نیستند و به دنبال آن نیز نمی‌روند، در بازیگران حرفه‌ای نیز به ندرت هنرمندانی وجود دارند که با موسیقی آشنا باشند اگر به خلق یک اثر موزیکال فکر کنیم، با معضل مواجه هستیم. چرا که بازیگر خوبی که توانایی خواندن آواز را داشته باشد به ندرت یافت می‌شود، به همین دلیل است که در برخی از نمایش‌ها رقم‌های بالا به خوانندگان مطرح کشور پرداخت می‌شود تا در یک تئاتر آواز بخواند.
آیا آرشیو مشخصی برای موسیقی تئاتر وجود دارد و اگر چنین است چرا اقدامی برای پخش و نشر آن‌ها برای استفاده عموم مردم صورت نگرفته است؟
انباری‌هایی برای موسیقی تئاتر وجود دارد که یکسری موسیقی تئاتر به طور نامنظم در آن وجود دارد اما به تازگی مجموعه تئاترشهر و تالار مولوی آرشیو محدودی برای خود به وجود آورده‌اند و بقیه آثار مشخص نیست. اما آرشیو به معنای اصلی و صحیح وجود ندارد من مجموعه مفصلی از موسیقی تئاتر را که اجرا شده‌اند با ارکستر مرتب و کیفیت خوبی ضبط کرده‌ام و اکثر آن‌ها نیز موفق به کسب جوایز متعدد از مسئولان تئاتر کشورمان شده‌اند و بدون هیچ گونه چشم داشتی حاضرم ترتیبی داده شود که به صورت CD یا کاست در اختیار مردم قرار گیرد.
البته از هشت سال قبل تاکنون به شدت پیگیر این مسئله هستم و مسئولان تئاتر نیز با رغبت زیاد از این طرح استقبال کرده‌اند اما هیچ اتفاقی نیفتاده است، هم اکنون حداقل 8 تا 10 آلبوم موسیقی تئاتر به صورت CD آماده است و فقط باید تکثیر شود، باید وسیله‌ای فراهم شود تا دانشجویان تئاتر بتوانند موسیقی نمایش‌های مختلف را از فروشگاه‌های محصولات موسیقی فراهم کنند. در حال حاضر ما مجبور هستیم 90 درصد از مثال‌های موسیقی دراماتیک در رشته تئاتر را از موسیقی فیلم بیاوریم.
بسیاری از آهنگسازان قدیمی تئاتر، جذب تلویزیون، سینما و یا گروه‌های موسیقی شده‌اند، آیا برای بازگشت این هنرمندان راه چاره‌ای اندیشیده شده است؟
راه حل بسیار ساده است، در نظر بگیرید که یک نوازنده خوب تئاتر در برابر هر قطعه‌ای که برای موسیقی فیلم می‌نوازد، دقیقه‌ای پانزده هزار تومان دستمزد می‌گیرد که پس از اجرای قطعه، بلافاصله در اختیار او قرار می‌گیرد و یا آهنگسازی که در سینما فعالیت می‌کند، طی مراحل مشخصی دستمزد خود را دریافت می‌کند در حالی که در تئاتر این گونه نیست. اخیراً خانه تئاتر شرایطی را فراهم کرد تا انجمن موسیقی خانه تئاتر راه‌اندازی شود و در این جا باید از زحمات استاد انتظامی، ایرج راد و به طور کلی هیئت مدیره خانه تئاتر تشکر و قدردانی کنم که نهایت محبت را داشتند. من امیدوارم بعد از بررسی آئین‌نامه انجمن موسیقی خانه تئاتر در جلسه هیئت مدیره و رسیدن به بخش اجرایی آن در مرحله عضوگیری، خیلی از تعاریف طبق آئین‌نامه‌‌ای که برای انجمن موسیقی خانه تئاتر نوشته شده لحاظ می‌شود، بدین صورت که تعریف آهنگساز و نوازنده حرفه‌ای تئاتر در آن مشخص شده است، همچنین پیش بینی شده که دوره‌های تخصصی موسیقی برای نیروهای با استعداد در تهران و شهرستان‌ها برگزار شود و امکانات و امکان تحصیل رایگان برای این هنرمندان به وجود بیاید و در حال حاضر نیز منتظر هستیم تا خانه تئاتر آئین‌نامه را بررسی کند و پس از اعلام مجمع عمومی و به تصویب رسیدن آئین‌نامه انجمن موسیقی خانه تئاتر عضوگیری صورت گیرد و بعد از آن به مرحله اجرای اهداف این انجمن برسیم.
اولویت برنامه‌های انجمن آهنگسازان خانه تئاتر چیست؟
در درجه اول یکی از مهمترین اتفاقات به وجود آوردن تشکل صنفی برای اعضای انجمن موسیقی خانه تئاتر است، چرا که واقعاً هیچ گونه تعریفی برای این هنرمندان وجود نداشته است و به دلیل عدم برخورداری از مجمع صنفی حقوق مادی و معنوی این هنرمندان در نظر گرفته نشد، به همین دلیل در درجه اول تعریف حقوقی برای این هنرمندان به وجود می‌آید تا چنان چه با مشکلی مواجه شدند از ایشان حمایت شود.
مرحله بعدی تامین بیمه خدمات درمانی برای اعضا است و چنان چه امکان داشته باشد از تمام امکانات تعریف شده خانه تئاتر همچون تعاونی مسکن و... برخوردار خواهند شد. پس از آن به مرحله علمی و فنی این هنر می‌رسیم که شامل برگزاری دوره‌های آموزشی اختصاصی، تحلیل موسیقی و ایجاد کانال با سایر نقاط دنیاست تا اعضا طی دوره‌های کوتاه مدت به آن جا سفر کنند. همچنین در زمینه داوری جشنواره‌های مختلف از این انجمن استفاده شود و در کنار تکثیر و توزیع موسیقی تئاتر، نشریه‌ای تخصصی در مورد موسیقی انتشار می‌یابد.