محمودی بختیاری: تعزیه همچون دژی از هنرهای دیگر حمایت کرده است
نشست تخصصی «انبیا در سوگ: تصحیح و بررسی متون شبیه‌خوانی دوره قاجار» با حضور بهروز محمودی بختیاری، دانشیار پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
به گزارش سایت ایران تئاتر، در نشست تخصصی «انبیا در سوگ: تصحیح و بررسی متون شبیه‌خوانی دوره قاجار» که با هدف اجرای طرح پژوهشی با همین عنوان در پژوهشکده هنر، برگزار شد، بهروز محمودی بختیاری، ضمن معرفی تعزیه بهمنزله نمایش اصیل ایرانی اسلامی، به اهمیت اهتمام به پژوهشهای کاربردی در این حوزه پرداخت.
محمودی بختیاری گفت: تعزیه یکی از میراث فرهنگی و میراث مکتوب ما به شمار می‌رود. بیشتر نمایش‌های اصیل ایرانی مانند بقال‌بازی، تخته حوضی، پهلوان کچل و خیمه‌شب‌بازی متنی برای اجرا ندارند، اما تعزیه و نقالی متن برای اجرا دارند و همین موضوع امکان و قابلیت پژوهش در این دو حوزه را میسر می‌کند.
او افزود: هدف از برگزاری این نشست پرداختن به اهمیت و ارزش‌های تعزیه است و قصد داریم پژوهش‌هایی را که درباره تعزیه در دوره قاجار بر اساس متن‌های موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی انجام داده‌ایم، در قالب مجموعه‌ای منتشر کنیم و امیدواریم که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از انتشار این مجموعه که در برگیرنده 36 نسخه تعزیه است، حمایت کند.
به گفته این پژوهشگر؛ با توجه به اهمیت تعزیه تاکنون در ایران تحقیق کاملی در حوزه انجام نشده و بیشتر فعالیت ها پراکنده است و از کسانی که در این حوزه کار کرده اند می توان به جابر عناصری، رضا کوچک زاده، فرهاد مهندس زاده و دکتر ناصربخت می توان اشاره کرد.
بختیاری ادامه داد: در فاز دوم پژوهشی که درباره تعزیه در ایران آغاز کرده ام، قصد دارم که به بررسی ریشه های تعزیه پیش از اسلام بپردازم.
او با بیان این مطلب که تعزیه هنری جهان شمول است و به ترویج حق و حقیقت در جهان می پردازد و از بدی مبرا است، گفت: در تعزیه رنگی از افراطی گری نمی بینیم و تعزیه هنری صلح پرور است. در تعزیه شاهد همگرایی اجتماعی ادیان هستیم و در پژوهش هایمان قصد داریم این موضوع را با اسناد موجود اثبات کنیم.
محمودی بختیاری گفت: بر خلاف تصور رایج، نسخ شبیه‌خوانی یا تعزیه تنها به موضوعات اسلامی و عاشورایی نمی‌پردازند، بلکه موضوع بخش قابل توجهی از این مجالس به دیگر پیامبران و ادیان الهی اختصاص دارد.
وی افزود: این نسخه‌ها بازمانده پلی هستند بین فرهنگ‌ها، ادوار تاریخی و ادیان مختلف، بنابراین بررسی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. من در این پروژه قرار است این نسخه‌ها را که موضوعات‌شان درباره دیگر ادیان الهی است تحلیل محتوایی و ساختاری کنم.
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به این نکته که وجود مجالس تعزیه درباره دیگر پیامبران الهی نشان دهنده جهان‌شمول بودن هنر تعزیه است، گفت: نخستین هدف من از این پژوهش حفظ بخشی از میراث فرهنگی ایران است. دومین هدف نیز بررسی و تحلیل گفتمان‌های شیعیان با دیگر ادیان الهی است.
بختیاری با اشاره به پژوهش های بهرام بیضایی درباره تعزیه که در کتاب نمایش در ایران منتشر شده است، گفت: براساس پژوهش های بهرام بیضایی؛ از دوره صفویه عزاداری و روضه برای امام حسین در ایران رواج پیدا کرده و در دوره قاجار نوشتن متن برای نقش خوان های تعزیه مرسوم شده است و در کنار آن به شعرهایی که در تعزیه خوانده می شد و به سایر عواملی که در اجرای یک تعزیه باید به آن توجه کنیم، اهمیت ویژه ای قائل شدند.
به گفته این پژوهشگر اوج تعزیه در ایران در دوره ناصری و با راه اندازی تکیه دولت بود. تا پیش از دوره ناصری بیشتر تعزیه ها در صحن مساجد برگزار می شد اما با به توپ بسته شدن مجلس توسط محمد علی شاه، شاهد روند افول تعزیه در ایران هستیم و در دوره رضا شاه تعزیه در ایران ممنوع شد.
بختیاری درباره علل ممنوعیت تعزیه در دوره رضاشاه گفت: رضا شاه معتقد بود که تعزیه و هر مجلسی که با گریه و زاری همراه باشد موجب می شود مردم ایران به سمت قهقرا سوق داده شوند و برای پیوستن به دنیای مدرن باید از تمام این مراسم های آیینی چشم پوشید و مانع برگزاری آن ها شد.
او با بیان این مطلب که دولت صفویه و رسمی کردن تشییع در ایران سهم بسزایی در قوت گرفتن تعزیه در ایران داشته اند گفت: با این که در تعزیه روح فرا مذهبی حاکم است، اما خلفای راشدی موافق با اجرای تعزیه نبودند و در برخی موارد در تعزیه شاهد نکوهش خلفای راشدی هستیم که در مقاطعی از تاریخ از سوی حاکمیت تاکید شده است که نباید در تعزیه چنین اتفاقی رخ دهد. در حال حاضر برخی از اسنادی موجود است که در آن حاکمیت تاکید کرده است خلفای راشدی را نباید نکوهش کرد.
این پژوهشگر افزود: تعزیه را نباید تنها مختص به زبان فارسی بدانیم بلکه تعزیه هایی به زبان کردی و بلوچی و حتی اهل سنت اجرا شده اند که در بیشتر این تعزیه ها شاهد مناقب خوانی هستیم.
به گفته بختیاری در تعزیه زمان به معنای خطی آن وجود ندارد و در تعزیه می توان فضایی را بوجود آورد که سه خلیفه در یک مقطع زمانی پشت سر حضرت علی (ع) بیاستند و نماز بخوانند و یا امام ششم مقابل امام اول بنشیند و با او گفت وگو کند.
او درخصوص چگونگی راه یابی نکوهش به نسخ تعزیه گفت: متن های تعزیه بسیار پراکنده است و باید این متن ها را مورد پژوهش قرار داد تا در نگاهی اجمالی دریافت که از چه مقطعی نکوهش خلفای راشدی به نسخ های تعزیه راه پیدا کرده است.
این عضو هیات علمی دانشکده هنرهای زیبای تهران گفت:تعزیه هنری شیعه ای است و گاه پیش آمده که شیعان تندرو، هیجان زده شده اند و ناخواسته به فردی توهین کرده اند. اما اگر به ساختار تثبیت شده تعزیه نگاه کنیم در هیچ کدام از بخش عنوان نشده است که حالا در این مرحله باید خلفای راشدی را نقد کنیم یا فرد دیگری را مورد لعن و نفرین قرار دهیم.
بهروزی با اشاره به روحیه حمایتی تعزیه از سایر هنرها گفت: اگر به تاریخ رجوع کنیم هر بار که هنری چون موسیقی و یا شعر مورد بی توجه ای و بی پناهی قرار گرفته است، تعزیه به کمک آن آمده و آن را زیر چتر حمایتی خود قرار د اده است و همچون دژ محکمی از هنرهای در حال انتضاء نجات داده است.
بهروز محمودی بختیاری در بخش دیگری از سخنرانی خود با اشاره به این نکته که عموم قصه‌های تعزیه از قرآن برداشته شده‌اند، گفت: داستان برخی نسخ تعزیه در قرآن وجود ندارد و به باور ایرانیان باز می‌گردد؛ به عنوان مثال در این پروژه من مجلس تعزیه حضرت جرجیس را نیز بررسی خواهم کرد که داستانش در قرآن نیست. یا در داستان مجلس «وفات حضرت مریم (س)» داریم که حضرت مسیح مادرش را پس از وفات دوباره باز می‌گرداند، که این باور در عرف ایرانیان وجود دارد و به قرآن باز نمی‌گردد.
او افزود:عناوین برخی نسخه‌هایی از تعزیه که در این پروژه مورد بررسی و تحقیق قرار می‌گیرند، به این شرح است؛ «مجلس هابیل و قابیل»، «مجلس به آتش انداختن ابراهیم خلیل»، «مجلس قربانی کردن حضرت اسماعیل»، «جنگ حضرت اسماعیل صادق»، «جنگ حضرت یوسف»، «مجلس سلیمان و بلقیس»، «مجلس حضرت زکریا»، «مجلس درویش و موسی» و «مجلس تولد حضرت عیسی».
این محقق همچنین به خاصیت وحدت‌بخش هنر تعزیه نیز اشاره کرد و گفت: در باور دیگر ادیان وجود دارد که قربانی حضرت ابراهیم (ع) اسحاق بوده است و نه حضرت اسماعیل. هنرمندان تعزیه برای آنکه پیروان این ادیان را نیز به سمت خود بکشانند «مجلس قربانی حضرت اسحاق» را نیز اجرا کرده و نوشته‌اند. این مساله نشان دهنده خاصیت ضدتفرقه و وحدت آفرین هنر تعزیه است.
محمودی با بیان این مطلب که در انتهای برخی نسخه‌های به‌جای مانده از دوران قاجار، یادداشت‌هایی نیز به قلم تعزیه‌گردانان به چشم می‌خورد؛ گفت: به عنوان مثال در انتهای یکی از این نسخه‌ها آمده است: «تصدقت گردم، قدغن کرده‌اند که مجلس خلفا را نخوانیم...» این یادداشت هم ممکن است نشان دهنده سانسور هنر تعزیه باشد و هم اینکه عده‌ای از مسئولان حکومتی نمی‌خواستند، تعزیه‌ای اجرا شود که در آن لعن خلفا باشد.
این پژوهشگر در پایان سخنانش گفت: در پژوهش هایم درباره تعزیه به کتابی به زبان انگلیسی در کتابخانه کمبریج برخورده ام که در این کتاب 36 نسخ تعزیه به زبان انگلیسی با عنوان «معجزه حسن و حسین» منتشر شده که من قصد دارم متن این 36 نسخه را نسخه های فارسی کنار هم قرار دهیم و اصطلاحات تخصصی تعزیه را با کمک تغزیه خوان های پیشکسوت ترجمه و منتشر کنم.
حسین نوش‌آبادی نیز در این نشست گفت: نمایش تعزیه با تثبیت حاکمیت شیعه در ایران، یعنی در دوران صفویه شروع شد، اما در این دوران شاهد هستیم که هنرمندان در تعزیه به دیگر ادیان نیز می‌پردازند و این در نوع خود بسیار جالب است و نشان می‌دهد که شیعیان هیچگاه افراطی نبوده‌اند.
او افزود: جلوگیری از اجرای برخی تعزیه‌ها نیز به دلیل آن بود که قصد داشتند از توهین به خلفای سه‌گانه جلوگیری کنند. در این میان لازم است که در پژوهشگران این هنر در تحقیقات خود به جغرافیای سیاسی تعزیه نیز توجه کنند
بهروز محمودی بختیاری دارای مدرک دکترای زبانشناسی عمومی از دانشگاه علامه طباطبایی است. وی هم‌اکنون به عنوان عضو هیات علمی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تدریس اشتغال دارد.
از میان ترجمه‌های منتشر شده وی می‌توان به «زنان مقتدر و نام‌آور جهان» نوشته «مری. ال. دیویس»، «قوانین تجاوز» نوشته نوام چامسکی و دیگران، (مشترک با محمدعلی دین‌محمدی) و نمایشنامه‌های «گمشده در یانکرز» و «شایعات» هر دو اثر نیل سایمون (مشترک با مینا رضاپور) اشاره کرد..
عضویت در گروه ایرانشناسی و زبانشناسی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، در کنار عضویت وابسته در مراکز دانشگاهی مختلف از جمله گروه زبانشناسی دانشگاه سیدنی (تا 2013)، مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه راتگزر نیوجرسی (تا 2012)، گروه ایرانشناسی دانشگاه گوتینگن و گروه ایرانشناسی دانشگاه ماربورگ از دیگر سوابق کاری محمودی بختیاری است.