جنگ چند گانه در درون نویسنده حین نوشتن متن های تاریخی – دینی

محمد رحمانیان دارای مدرک کارشناسی نمایش از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران (1370) و کارشناسی ارشد از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر (1377) است و از دهه هفتاد در سطح اول تئاتر فعالیت می کند . کارگردانی نمایش «دایی وانیا»، کارگردانی نمایش «سلام و خداحافظ»، کارگردانی نمایش «اطلسی­های لگدمال شده»، کارگردانی نمایش «خانه­های اجاره­ای»،کارگردانی نمایش «لباسی برای مهمانی»، کارگردانی نمایش «مرغ دریایی» ،نگارش و کارگردانی نمایش «مصاحبه»، نگارش و کارگردانی «نهر فیروزآباد»، نگارش و کارگردانی مجموعه تلویزیونی «هوای تازه»، نگارش و کارگردانی نمایش «پل»، نگارش و کارگردانی نمایش «آواز قو»، نگارش و کارگردانی نمایش «فنز» از جمله آثارشاخص محمد رحمانیان محسوب می شوند. با رحمانیان در باره اجرای مجلس ضربت زدن و مقتضیات نمایش های تاریخی – دینی گفت وگویی انجام داده ایم.

در سال های دورتر هم با اجرای نمایشی مثل عشقه علاقه تان را نسبت به اجرای نمایشی تاریخی – دینی نشان داده بودید و در نمایش مجلس ضربت زدن دوباره به این سمت رفتید. آیا اجرای این نوع نمایش ها برایتان چالش و دشواری هایی ندارد ؟

قبل تر از عشقه نمایش پل را در این حوزه کار کرده بودم . این نمایش بر اساس وقایع رخ داده در کربلا نوشته و اجرا شد و از این تم در نمایش اسبها نیز بهره بردم . بعد از عشقه که در باره حضرت خدیجه بود . نمایش روز حسین را قصد اجرایش داشتم که امکانش مهیا نشد. اساسا نمایش هایی چه مذهبی و چه غیر مذهبی که با دیدگاههای عامه مردم ارتباط نزدیکی دارد ،چالش های زیادی دارد و اولین چالش هنگام نوشتن متن در درون نویسنده آغاز می شود . این چالش ها در این مسائل باز تعریف دارد .چگونه و چه نوعی بنویسم که به کس و یا گروهی بر نخورد و سوتفاهم ایجاد نکند و در کنارش با دیدگاههای عام هم مطابقت داشته باشد  و اگر ندارد چگونه طرح موضوع کنیم و آیا بعد از اتمام نوشتن متن فرصت اجرا به دست می آید و یا نه . بنابراین نوسنده در نوشتن این نوع متنها درگیر جنگ چند گانه ای در درونش می شود . به عنوان نویسنده علاقه دارد هر آنچه را دوست دارد بنویسد و بعدتر به عنوان کارگردان باید فکر کند که چگونه با چالش ها مقابله کند. خیلی از نظرات می تواند تاثیرات مخرب روی اجرا داشته باشد . بنابراین نویسنده و کارگردان در مواجه با این متن ها با دشواری های زیادی مواجه است.

در کارهای با رویکرد تاریخی – دینی منابع رجوع نویسنده هم نقش بسیار مهمی در توفیق اجرا دارد ؟

کمبود منابع قابل رجوع و مناسب بحث اصلی در باره این پرسش است. منابعی وجود دارند که برخی هایشان با خرافه ها و افسانه های عامیانه در هم تنیده شده است و جدا کردن واقعیت و افسانه کار سختی می شود . گاهی موارد شاید اسطوره مورد نظر با واقعه تاریخی تقارن و مشابهت نداشته باشند . شبیه اسطوره شهربانو در داستان واقعه کربلا که طبق روایات معتبر تاریخی به لحاظ زمانی نمی توانسته در آن موقع وجود داشته باشد . اما به دلیل اینکه شما باید بعد اسطوره ای امام حسین  را نشان بدهید و تلفیق هویت ایرانی – اسلامی به وجود بیاید این رویکرد انجام شده است .در برخی ازداستان  و منابع روایی و مذهبی اتفاقاتی که در سال 40 هجری برای حضرت علی از قبیل مسائل حکومتی ، انسانی  و دیدگاهیش به عنوان یک روشنفکر رخ داده است . مسائل نو و تازه ای است که بهرام بیضایی در اثرش به ویژگی های آن دوران اضافه می کند.

در نمایش نامه بهرام بیضایی یک سری از واقعیت های دیگر توام با افسانه مثل تردید در باره وجود شخصیتی تاریخی به نام قطام مورد چالش قرار می گیرد؟

مثال درستی طرح کردید. درواقع قطام از باور عوام وارد داستان های آن دوران شده است . همین شخصیت حضورش این اجازه را به نویسنده می دهد که برخی از وقایع تاریخی منطبق بر حقیقت را مطرح کند. وقایعی که از صفین تا نهروان و از نهروان تا کوفه رخ می دهد و سرنخش به ابن ملج می رسد که در یک محفل خصوصی همراه با کس دیگر اقدام به اعمال یک سری از قتل های زنجیره ای ( شهادت حضرت علی و کشتن معاویه و عمر و عاص)می کنند .

در نشست رسانه ای قبل از اجرای نمایش عنوان کردید بهرام بیضایی برای اینکه شما نمایش نامه اش را اجرا کنید ، این پیش شرط را قائل شد که بدون تعییر این کار را انجام بدهید. آیا در زمینه کارهای تکنیکی  هم که مخصوص کارگردان حین اقتباس ادبی است ، این پیش شرط انجام ندادن تغییرات را داشت؟

 
هر موردی را که تغییر دادم مثل قضیه تغییر جنیست نویسنده  مرد نمایش به زن را به اطلاع بهرام بیضایی رساندم . در باره سایر تغییرات که اشاره شد من شخصا خودم را مختار نمی دانستم و دلم می خواست هر تغییر ولو کوچک را به اطلاع بهرام بیضایی نرسانم.

آیا به طور مثال به کم کردن و یاحذف برخی از شخصیتها نظیر دستیار کارگردان و دو مرد اعرابی که نبودشان تاثیر چندانی در شکل گیری درام داستان نداشت فکر نکردید؟

اگر دو اعرابی در نمایش حضور نداشتند امکان ایجاد دیالوگ برقرار کردن به وجود نمی آمد . بیضایی با این دو شخصیت در داستان خیلی کار می کند  و دو مرد اعرابی را در جاجای کار حضور دارند . دو اعرابی که در نهروان حضور دارند و در بخش انتهایی نمایش به عنوان خواستگاران قطام حضور دارند و در ضمن این دو شخصیت در نمایش در دل یک گروه نمایشی حضور دارند و تصویر درماندگی گروه برای اجرای نمایش با حضور این دو شخصیت بهتر نشان داده می شود . یکی از بازیگران نقش این اعرابی ها با مشکلات اقتصادی و داشتن حکم تخلیه خانه در دست مواجه است. دیگری هم به شدت محافظه کار است . در سال79 بهرام بیضایی هم یک گروه تئاتری داشت و آنچه را که در باره یک گروه تئاتری در آن دوران روایت می کند بسیار به واقعیت نزدیک است. البته نگاه بیضایی در باره گروههای تئاتری مقداری تلخ است . اما مشت نمونه خروار است و بخشی از داستان نمایش در باره تلاش های یک گروه نمایشی برای کار کردن است.

چند باری که شخصیت دستیار کارگردان به صحنه وارد می شود تاکید بر نبودن آبدارچی به بهانه های مختلفی دارد. دلیل این تاکید چیست؟

 یک مقدارش مفهومی و بخشش در حکم یک پاساژ برای تغییر فضای نمایش بود  و در ضمن ما در باره دو شخصیتی صحبت می کنیم که در نمایش هستند اما حضورشان را نمی بینیم. طنزی که در این غیبت وجود دارد خیلی جالب و پیچیده است. نبود فیزیکال حضرت علی در واقع مثل تعریف نشدن  بخشی از قصه است .

گفت و گو از احمد محمد اسماعیلی

عکس از راحله کرمی