از دیروز تا امروز تکیه دولت

ناصرالدین‌شاه قاجار که به‌واسطه‌ی سفرهای فرنگستان باهنر موسیقی و هنر تئاتر مدرن آن روزگار دنیا آشنا شده  بود، به‌واسطه‌ی ذوق و گرایشات هنری‌اش تصمیم داشت هنر تئاتر را نیز به ایران وارد کند؛ چراکه تمام تلاش خود را برای تغییر شکل تهران صدو پنجاه‌هزارنفری آن روزگار و همسان‌سازی با شهرهای فرنگستان بکار گرفته بود و این اندیشه با نقشه‌کشی مدرن برای تهران آن روزگار نمود پیدا کرد. به همین جهت ناصرالدین‌شاه قاجار میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی "صدراعظم وقت" و میرزا عیسی "معاون حکومت و وزیر تهران" را مامور تهیه‌ی نقشه‌ای برای تهران کرد. بر اساس متن صفحه‌ی 25 کتاب "تهران قدیم" نوشته‌ی محمدحسن بیگی، این دو نیز با همکاری "موسیو بهلر" که از مهندسین فرانسوی بوده، به‌اتفاق جمعی از مهندسان و معماران دیگر برای تعیین حدود، مسافت، منضمات، راههای ورود و خروج و مسیر خندق تهران نقشه‌ای ترسیم کردند و در روز یکشنبه یازدهم شعبان سال 1284 هجری قمری برای افتتاح محدوده‌ی جدید شهر و بنیان‌گذاری دارالخلافه‌ی ناصری مراسم باشکوهی در بیرون شهر برگزار شد. "
اندیشه‌ی مدرن کردن شهر تهران در آن روزگار با ساخت تماشاخانه‌ای عظیم که بعدها به نام "تکیه دولت" شناخته شد ادامه پیدا کرد.
بر اساس نوشته‌ی صفحه‌ی 29 کتاب "طهران عهد ناصری" نوشته‌ی ناصر نجمی، تهران دارای چهارده محله‌ی سنگلج، چاله‌میدان، چاله حصار، عود لاجان، سر پولک، خانی‌آباد، قنات آباد، پاچنار، دروازه قزوین، گار ماشین، باجمالوها، گود زنبورک‌خانه، صابون‌پز خانه و بالاخره بازار بزرگ بوده است.
تا پیش از ایجاد "تکیه‌ی دولت"، هر یک از محلات ذکرشده دارای یک یا چند تکیه بوده که پذیرای عزاداران امام حسین علیه‌السلام در دهه‌ی عاشورا بوده‌اند که البته معتبرترین و بزرگ‌ترین آن‌ها تکیه‌ی "حاج میرزا آقاسی یا تکیه‌ی عباس‌آباد بوده است. اما با ایجاد تکیه‌ی دولت، تمام مردم شهر تهران مخاطب این تکیه شدند.  
بنا به روایت "گوبینو" در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه "میان سالهای 1858 تا 1863 میلادی یعنی 1274 تا 1280 قمری" بین دویست‌تا سیصد محل جداگانه برای برگزاری تعزیه از تکیه، حسینیه و میدان وجود داشته و هرکدام دویست سیصد نفر را در خود جا می‌داده و گاهی ملاحظه می‌شود که خیل تماشاگران تعزیه چندین هزار نفر بوده‌اند.
"تکیه‌ی دولت" تا حدی از درجه‌ی اهمیت بالا برخوردار بوده که کمال‌الملک، نقاش بی تکرار کشورمان که در عهد قجر نیز زیسته، یکی از شاخص‌ترین آثارش مربوط به "تکیه‌ی دولت" است.

ایجاد "تکیه‌ی دولت"
ایجاد "تکیه‌ی دولت" با این انگیزه انجام شد که ناصرالدین‌شاه قاجار علاوه بر تجددخواهی و الگوبرداری از کشورهای اروپایی و نمونه‌سازی تماشاخانه‌های مدرن آن روزگار فرنگستان، احساس می‌کرد که تکیه‌های شهر تهران پاسخگوی نیاز اهالی تهران و محلاتش برای سوگواری سید و سالار شهیدان، امام حسین علیه‌السلام نیست.
بابک شاه علیزادگان در کتاب "امکانات فنی در تئاتر ایران" که به "تکیه دولت" پرداخته از قول هیوا گوران چنین می‌نویسد که: " ناصرالدین‌شاه قاجار پس از سفر به اروپا و دیدن تماشاخانه‌های آنجا به صرافت ساخت تماشاخانه‌ای در تهران افتاد و با استفاده از شکل معماری "آلبرت هال لندن" که تئاتر بزرگ سلطنتی انگلستان بود دستور ساخت تماشاخانه‌ای را با استفاده از مهندسین انگلیسی در تهران داد."
یحیی ذکاء نیز در کتاب "تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی" چنین نوشته که: " "ناصرالدین‌شاه قاجار" در سال 1283 هجری قمری ضمن صدور دستور ساخت بنای "شمس‌العماره" دستور تأسیس تکیه‌ای بزرگ در داخل ارگ سلطنتی را نیز به "دوستعلی خان معیرالممالک" صادر کرد  و سپس نام آن "تکیه همایونی" و "تکیه دولت" یا "دولتی" نامیدند. "
"تکیه‌ی دولت" از درجه‌ی اهمیت بالایی برخوردار بود؛ چراکه به جرات می‌توان مدعی بود که عظیم‌ترین تماشاخانه‌ی ایران محسوب می‌شد و با گنجایش بیست هزار نفر و صرف مبلغی معادل یکصد و پنجاه‌هزار تومان ساخته شد که مبلغ بسیار کلانی به‌حساب می‌آمد.

محل احداث "تکیه‌ی دولت"
ناصرالدین‌شاه قاجار تمایل داشت "تکیه‌ی دولت" در نزدیکی کاخ گلستان که محل استقرار حکومت و محل زندگی او بود باشد، تا علاوه بر دسترسی آسان، نظارت لازم را نیز داشته باشد که همه‌چیز بر وفق مراد و مطابق نظر و میل او پیش رود.
ناصر نجمی در صفحه‌ی 270 "طهران عهد ناصری" در ارتباط با مکان و نحوه‌ی ساخت تکیه‌ی دولت نوشته که: ناصرالدین‌شاه قاجار به دوستعلی خان معیرالممالک دستور داد که تکیه‌ی بزرگ و وسیعی را در قسمت‌های مختلف قدیمی ارگ بنا نمایند و دوستعلی خان ناگزیر قسمتی از زندان خانه دولتی و سیاه‌چال را که محل آن گرمابه‌ی متروکه و مرطوبی بود و همچنین محل عمارت مسکونی میرزا تقی‌خان امیرکبیر و بعضی انبارهای قدیمی و کهنه‌ی ارگ را که در ضلع جنوبی باغ گلستان قرار داشت به این مهم اختصاص داده و طرح و عملیات پی‌ریزی ساختمان آن به‌زودی شروع گردید. طراحان ساختمان تکیه‌ی دولت با استفاده از تجاربی که از بناهای تکیه‌های قبلی در دارالخلافه داشتند، اساس بنای تکیه را بر دایره نهاده و فضای وسیعی را با غرفه‌ها و حجره‌های چندطبقه و پلکان‌ها و یک صفحه برای عملیات نمایشی در وسط تکیه ترتیب دهند.
اما بر اساس نقشه‌ی عبدالغفارخان نجم الملک "نجم الدوله" که در سال ۱۳۰۹ هجری قمری از وضعیت طهران قدیم رسم کرده‌، "تکیه دولت" در ضلع جنوب شرقی "باغ گلستان" و در جنوب غربی "شمس‌العماره" و به‌طور تقریبی مقابل "مسجد شاه" سابق و "مسجد امام خمینی" فعلی قرار داشته که پیش از آن "انبار دولتی ارگ شهر" در این مکان قرار داشته است.

ورودی "تکیه دولت"
جعفر شهری در کتاب "طهران قدیم" چنین نوشته که: " "تکیه دولت" سه‌راه ورود داشته که دو راه آن همچون کوچه تکیه دولت از مقابل بازار مخصوص ورود آقایان بوده و درب ورودی "شمس‌العماره" مخصوص ورود خانم‌ها بوده که عوام نیز از این درب آمدوشد داشته‌اند. درب دیگری نیز مخصوص خواص ازجمله شاه و درباریان از داخل "اندرون کاخ گلستان" وجود داشته که به قسمت "شاه‌نشین" "تکیه دولت" راه داشته است. "
 
بنای "تکیه‌ی دولت"
"تکیه‌ی دولت" در برخی نوشته‌ها ساختمانی در چهار طبقه توصیف‌شده و در برخی دیگر ساختمانی در سه‌طبقه، اما من به یادداشت‌های "اعتمادالسلطنه" استناد می‌کنم.
"اعتمادالسلطنه"، وزیر انطباعات "ناصرالدین‌شاه قاجار"، در یادداشت‌های خود در ارتباط با "تکیه دولت" چنین نوشته‌ که: " "تکیه دولت" از بناهای بسیار عالی دولتی است که مدور و چهار طبقه ساخته‌شده و همه از آجر است. این تکیه از ۵ فرسنگی تهران همچون کوه عظیمی در میان شهر پیداست و به‌جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند. "
البته در نقاشی استاد کمال‌الملک، عمارت "تکیه‌ی دولت" در سه‌طبقه نمایش داده‌شده، اما آنچه مسلم است اینکه ساختمان و بنای "تکیه‌ی دولت" بسیار باشکوه و زیبا بوده و معماران آن از هنر معماری ایرانی و تلفیق آن باهنر معماری اروپایی آن روزگار برای احداث "تکیه‌ی دولت" بهره برده بودند و این درجه‌ی زیبایی‌شناسی نه‌تنها از دید اهالی تهران آن روزگار پنهان نبوده بلکه تمام مستشرقینی که به تهران سفر می‌کردند، در خاطرات و سفرنامه‌های خود به این عمارت زیبا اشاره‌کرده‌اند.
"تکیه‌ی دولت" در چهار طبقه ساخته‌شده بود و با توجه به اینکه در آن زمان عمارت "شمس‌العماره" بلندترین ساختمان شهر تهران محسوب می‌شد، "تکیه‌ی دولت" با توجه به شکل متفاوت معماری که برای آن در نظر گرفته‌شده بود از فرسنگ‌ها دورتر از شهر تهران چشم‌نوازی می‌کرد.
مادام "کارلا سرنا" در سفرنامه‌اش در خصوص "تکیه‌ی دولت" چنین نوشته که: "ناصرالدین‌شاه بعد از اروپا دستور داد تکیه‌ای به سبک تازه و متصل به کاخ گلستان بنا کنند. این بنا به تقلید از آلبرت هال لندن و تالار بسیار وسیع آن‌که برای اجرای کنسرت بناشده ساخته‌شده است.
همچنین دکتر "فوریه" پزشک ویژه‌ی فرانسوی ناصرالدین‌شاه قاجار که سالها در ایران اقامت داشت در کتاب خاطرات خود، شرح مفصلی از تعزیه‌ای که در تکیه‌ی دولت دیده چنین نوشته: "تکیه‌ی دولت" در ارگ واقع است و جزو قصرهای سلطنتی قاجاریه است که آن‌ها را دورادور ارگ ساخته‌اند. اعلیحضرت زیبایی داخل تکیه را به رخ من می‌کشید. این بنا شبیه سیرک است.
"ساموئل بنجامین" در کتاب "ایران و ایرانیان" مشاهدات خود را از "تکیه دولت" طی سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ هجری قمری که در ایران اقامت داشته چنین می‌نویسد:
" وقتی از کالسکه پیاده شدم، باکمال تعجب ساختمان استوانه‌ای شکل مجللی را در مقابل خود دیدم که به وسعت و بزرگی آمفی‌تئاتر "ورونا" بود و با آجر و سنگ به سبک بسیار زیبایی ساخته‌شده بود. ظاهرا معمار بزرگ این تکیه قصد داشته ثابت کند که نقشه یک ساختمان را طوری می‌توان طرح کرد که بدون دکوراسیون و تزئین هم ابهت و جلال خود را حفظ کند. ضمنا طوری تنوع در فرم و شکل غرفه‌های اطراف به‌کاربرده بود که چشم را خسته نمی‌کرد و این تنوع زیبایی خاصی به تکیه می‌داد. در حقیقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتی خود را در این ساختمان بی‌مانند نشان داده است. غرفه‌هایی که برای شاه در نظر گرفته‌شده بود ارتفاع بیشتری داشت و بلندی سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه‌های مجاور بود. تردیدی ندارم که اگر این تکیه‌یا آمفی‌تئاتر به‌جای آجر، مانند آمفی‌تئاتر تئاترهای روم قدیم از سنگ مرمر ساخته می‌شد، به‌هیچ‌وجه بر زیبایی و عظمت آن افزوده نمی‌شد. واقعاً توصیف زیبایی طاق‌ها و سردرهای هلالی شکل تکیه امکان‌پذیر نیست.
ایرانی‌ها در حقیقت استاد این نوع معماری در جهان هستند. قطعی است که ایرانیان طاق‌های هلالی شکل را خیلی قبل از رومی‌ها می‌ساخته‌اند. رومی‌ها این سبک را از ایرانی‌ها تقلید کرده‌اند و باآنکه به طاق‌های هلالی شکل خود خیلی مباهات می‌کنند، بااین‌حال هرگز کار آن‌ها به زیبایی و اصالت کار ایرانیان نیست. "
بابک شاه علیزادگان در صفحه‌ی 76 کتاب "امکانات فنی در تئاتر ایران" در ارتباط با بنای "تکیه‌ی دولت" با اشاره به اینکه این تکیه در سه‌طبقه ساخته‌شده بوده چنین نوشته که: تکیه‌ی دولت بنایی بود دایره‌ای شکل در سه‌طبقه به ارتفاع تقریبی 24 متر. قطر دایره‌ی این بنا تقریبا 60 متر و مساحت آن در حد دو هزارو هشتصد و بیست‌وشش مترمربع بود. این بنا سقف نداشت و چوب‌بست‌هایی به شکل گنبد با چند میله‌ی آهنی و پشت‌بندهای آجری، سقف آن را تشکیل می‌داد که بر روی آن‌ها پرده‌های ضخیم کرباسی کشیده می‌شد.

فضای داخلی و تزئینات "تکیه‌ی دولت"
محمدحسن خان صنیع‌الدوله "اعتمادالسلطنه در روزنامه‌ی شرف، تحت عنوان "تکیه‌ی مبارکه‌ی دولتی" در خصوص بنا و فضای داخلی این عمارت چنین نوشته که: "این تکیه‌ی مبارکه، وضعا مدور و مشتمل بر چهار مرتبه و هر یک از مراتب دارای حجرات و غرفات و اطاقها و تالارهای عالی است. ظاهر بنا از درون تکیه تماما به کاشی معرق و غیر معرق ممتاز مزین شده. دور سطح حیاط تکیه‌یکصد و بیست ذرع و قطرش چهل ذرع است و به‌قدری که از سطح زمین ارتفاع یافته قریب به همان هم از قعر زمین شالده ریخته و پی برآورده‌اند. تمام این بنای عالی از سنگ و آجر و گچ و ساروج و کاشی اعلی و احجار منبت و منقور ساخته‌وپرداخته شده است. اما طاق‌نماها به‌صورت لژهای مخصوص برای نشستن خواص در نظر گرفته‌شده بود و ازنظر شکلی هم در عرض و هم در طبقات، باهم تفاوت داشت. لیکن از نظمی هماهنگ برخوردار بود، طوری که در طبقه‌ی همکف، هر دهنه دارای یک طاق قوسی بود و در طبقات بالا همان دهنه به سه طاق قوسی تبدیل می‌گردید."
لازم می‌دانم به نکته‌ای اشاره‌کنم و آن هنر کاشی‌کاری زمان قاجاریه است که باوجوداینکه "اعتمادالسلطنه" در توصیف فضای داخلی " تکیه‌ی دولت" از واژه‌ی کاشی ممتاز استفاده کرده، باید بدانیم که هنر کاشی‌کاری زمان قاجاریه برخلاف عهد صفوی از درجه‌ی نازل‌تری برخوردار بوده و این نظر شخص ایشان بوده که از واژه‌ی "ممتاز" برای کاشی‌کاری‌ها استفاده کرده است.
مادام " کارلا سرنا" در خصوص تزئینات "تکیه‌ی دولت" چنین نوشته که: " نحوه‌ی تزئین و آرایش تکیه در اوقات برگزاری تعزیه در نوع خود تماشائی است، از قالی‌ها، پارچه‌های منقش دیواری، منسوجات، گل‌های مصنوعی، آیینه‌ها، شمعدان‌های چند شاخه و چلچراغ‌ها برای زیباتر جلوه دادن آن استفاده می‌شود. دیوارها با نقاشی‌هایی به سبک عجیب‌وغریب و بارنگ‌های مختلف تزئین می‌گردد. دور جایگاه‌های مخصوص با پارچه‌های دست‌دوزی شده، حجاب نرده مانندی کشیده‌اند که منظره‌ی آن در محوطه‌ی وسیع تکیه بسیار خوشایند است. این حجاب پارچه‌ای مشبک، آن‌هایی را که در این جایگاه می‌نشینند از دید دیگران مخفی نگه می‌دارد. هرکدام از چهل‌وچهار زن ناصرالدین‌شاه برای خود و دوستان مدعوش جایگاهی مخصوص دارد. جایگاه شاه درست رو به روی صحنه است. جایگاه‌های دیگر بزرگان دربار و آن عده از شخصیت‌های خارجی گذاشته می‌شود که از سوی اعلیحضرت به این نمایش دعوت می‌شوند. اما رعایت نزاکت و آداب‌ورسوم رایج در کشور مانع از آن نیست که مدعوین خارجی در مراسم نمایش شهادت امام حسین علیه‌السلام در نهمین و دهمین روز تعزیه که خیلی باشکوه‌تر از برنامه‌های روزهای دیگر برگزار می‌شود، حضور به هم نرسانند. "
"تکیه دولت" در هر طبقه دارای طاقهای مقوس بوده که در طبقه دوم و سوم آن زن‌ها پشت "پرده‌زنبوری" که پرده‌هایی از پارچه‌های محکم که با دست مشبک و مادگی دوزی شده بود "تعزیه" و مراسم"روضه‌خوانی" را تماشا می‌کردند.
طبقه‌ی همکف "تکیه دولت" نیز توسط اعیان، رجال، وزرا، امنا و روسای اصناف آذین‌بندی می‌شد و آذین‌بندی هر طاق‌نما از طاق‌نمای دیگر بهتر و زیباتر و باشکوه‌تر بود.
در این طاق‌نماها بهترین قالی و قالیچه و گران‌بهاترین طاق شال ها را پهن می کردند و کوبیده می شد و سنگین‌ترین چلچراغ‌ها آویخته و بهترین پارچه‌های سیاه و بیدقها و علم و کتل و قندیل و شمعدان و فانوس و گوی و دیوارکوب‌ها نصب می‌شد.
افتخار بستن این طاق‌نماها در صورتی نصیب افراد می‌شد که پیشکشی قابل‌توجهی به شاه قاجار تقدیم می‌کرد و اجازه این کار را کسب می‌کرد، بنابراین بهترین طاق‌نما در اختیار کسی قرار می‌گرفت که پیشکشی ارزشمندتری ارائه می‌کرد.

تغییرات در بنای "تکیه‌ی دولت"
"تکیه دولت" برای حضور بیست هزار تماشاگر طراحی‌شده بود ولی هجوم مردم برای ورود به این تکیه، باعث می‌شد که بیش از این تعداد برای تماشای تعزیه و پرداختن به سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام حضور پیدا کنند؛ چراکه ازنظر بسیاری، تماشای تعزیه و اشک ریختن بر مصیبت‌هایی که بر سالار شهیدان و اهل‌بیت او رفته نیز عبادت محسوب می‌شود.
"تکیه‌ی دولت" در زمان سلطنت "مظفرالدین شاه قاجار" براثر شکستگی‌هایی که در پایه‌های آن به وجود آمد شاهد تخریب طبقه‌ی فوقانی خود شد تا بار ساختمان کم و به عمر آن افزون گردد.
پس از مدتی که چوب‌بست‌ها از چند جا شکست یا تَرَک برداشت، مهندس "بتون" فرانسوی، بنا به دستور مظفرالدین شاه قاجار، تعداد "دوازده" نیم قوس آهنی بجای قوس‌های چوبی کار گذاشت که هریک از آن‌ها از پنج تکه‌ی مجزا تشکیل می‌شد که با پیچ و مهره به یکدیگر وصل می‌شدند و همچون گذشته، به پشت‌بندهای آجری در سقف اتاق‌های تکیه احتیاجی نبود.
ناصر نجمی در کتاب " طهران عهد ناصری" دراین‌ارتباط چنین می‌نویسد که: " اواسط حکومت مظفرالدین شاه قاجار، فشار پوشش چوبی در طبقه چهارم تکیه دولت موجب خرابی‌هایی شد و به همین دلیل برای حفظ قسمت‌های دیگر این بنا، از این طبقه صرف‌نظر شد و آن را تخریب کردند.
در این تکیه توسط مهندسین فرانسوی به‌جای "دیرک" که تیرهای بلندی بوده و چادر سقف "تکیه دولت" بر آن استوار بوده، اسکلتی شبیه به عرقچین از جنس آهن‌بر روی آن استوار می‌شود و چادر را بر روی آن می‌کشند؛ چراکه غالبا بادهای شدید موجب می‌شد تا "دیرک" از جای کنده شود و خطراتی را به همراه داشته است. "

صحن تکیه دولت
در وسط تکیه دولت سکوئی به ارتفاع یک متر از سنگ ساخته‌شده بود که آن را "تخت" می‌نامیدند و شبیه‌خوانان از پله‌های چهار طرف آن بالا می‌رفتند و تعزیه‌خوانی می‌کردند.
در اطراف این سکو نیز راهی ایجادشده بود تا دسته‌های عزاداری، سواره‌ها، موزیکچی ها، فیل‌ها، شترها و درشکه‌ها از این طریق واردشده و بتوانند پس از گردش و اجرای مراسم از این طریق نیز خارج شوند.
بابک شاه علیزادگان در صفحه‌ی 78 کتاب "امکانات فنی در تئاتر ایران" در ارتباط با سکوی نمایش "تکیه‌ی دولت" چنین نوشته که: سکوی نمایش با برجستگی حدود یک متر و قطر 18 تا 20 متر در وسط برای اجرای تعزیه ساخته‌شده و به دور آن مسیری حدودا به عرض شش متر برای حرکت اسب‌ها و بازیگران تعزیه ایجادشده بود. محل نشستن تماشاچیان به‌صورت پله‌های سنگی تراشیده شده‌ی بزرگ، دایره‌وار به دور سکوی نمایش، پیش‌بینی‌شده بود که تا غرفه‌های مخصوص ادامه می‌یافت.

منبر تکیه دولت
در تکیه دولت، منبری بزرگ وجود داشته که برخی آن را دارای بیست پله و برخی دیگر دارای چهارده پله نوشته‌اند که دو دیوارة جانبی آن از مرمر یکپارچه بوده است و ارتفاع آن حدود یک طبقه از تکیه بوده و به سفارش "معیرالممالک" در شهر یزد ساخته‌شده بود. این منبر را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه خارج می‌کنند و در میدان "توپخانه" سابق و میدان "امام خمینی" فعلی قرار می‌دهند و "شیخ فضل اللّه نوری" بر آن سخنرانی می‌کند.
در مقابل این ایوان در انتهای صحن تکیه، منبری از سنگ مرمر با چهار پله بر روی سکوی مرتفعی قرار داشت که قبل از شروع تعزیه چند واعظ بر روی آن وعظ می‌کردند و مردم را برای مشاهده وقایع تعزیه آماده می‌کردند.

روشنایی تکیه دولت
وسط سقف "تکیه دولت" یک چهل‌چراغ آویخته بوده که با چهل‌چراغ‌ها و قندیل‌ها و لاله‌هایی که در شب‌های محرم، بیش از پنج‌هزار شمع در آن‌ها روشن بوده است و با استفاده از شمعدان‌های چند شاخه و دیوارکوب‌ها و چلچراغ‌ها و شمع‌ها نورپردازی چشمگیری برای این مکان به وجود می‌آورد.
برای روشنایی صحن و سکوی تکیه دولت که بر روی آن مراسم تعزیه اجرا می‌شد از چهار چراغ‌گاز استفاده می‌شد و برای جلوگیری از اختلال دید تماشاچیانی که در طبقات فوقانی قرار داشتند به‌جای حباب از چهار چتر که بالای آن می‌بستند استفاده می‌کردند.
در سال 1263 هجری شمسی، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار نخستین مولد برق به ایران وارد شد و به‌منظور روشنایی دربار و تکیه دولت مورداستفاده قرار گرفت.ازاین‌پس در اطراف تخت تکیه دولت که تعزیه اجرا می‌شد شش چراغ‌برق بزرگ آویخته می‌شد و تا روشنایی لازم را تأمین کند.
ناصر حبیبیان در صفحه‌ی 41 کتاب "تماشاخانه‌های تهران" که به همراه مهیا آقا حسینی گردآوری و تألیف کرده، در ارتباط با روشنایی "تکیه‌ی دولت" می‌نویسد که "ساموئل بنجامین" در سفرنامه‌اش چنین نوشته که: "وسط تکیه، از بالا، یک چهل‌چراغ عظیم و باشکوه آویخته بودند که چهار چراغ‌برق قوی در شاخه‌های اطراف آن روشن می‌شد و بدین ترتیب از آخرین اختراع برای روشنایی استفاده‌شده بود. در اطراف تکیه و غرفه‌های مختلف آن فانوس‌ها مختلف رنگارنگ بسیار زیادی نصب‌شده بود که در آن‌ها شمع روشن می‌کردند و من با یک حساب دقیق به این نتیجه رسیدم که روی‌هم‌رفته پنج هزار شمع در آن‌ها می‌سوزد و در تاریکی شب، تکیه را چون روز روشن می‌کند. "  

چادر تکیه دولت
جعفر شهری در کتاب "طهران قدیم" چنین نوشته که: " چادر این تکیه از بزرگ‌ترین و پرشکوه‌ترین پوش‌ها بود که بر اسکلت آهنی تکیه قرار می‌گرفت که بر روی آن نقش‌هایی از شیر و پلنگ و طاووس و مرغ و گل و گلدان و شیرهای شمشیر به دست و خورشید به پشت، همراه با نواردوزی های زیبا چشم‌نوازی می‌کرد. "
بعد از طاق‌نماها، چادرها، پوش، پاچه‌های سیاه کتیبه، فرش‌های کف، قالیچه‌های دیوارکوب، چلچراغ‌های صد لاله آویز و پایه‌دار، عکس‌های قلمی و دوربینی شاه و ولیعهد، پرده شمایل‌های ائمه و صحرای کربلا و مقاتل و تخت بندی وسط تکیه برای اجرای تعزیه‌خوانان تصویری زیبا در تکیه دولت به وجود می‌آورد.
از دیگر وسایلی که در تکیه دولت به چشم می‌خورد می‌توان به "بیدقها" و "کتل ها" و "علامت" که تیغه‌های متعددی که از فنرهای اره دو سر ساخته می‌شد و بر سر پایه‌ای صلیب وار نصب بود و با زنگوله‌ها و پرها و فانوس‌ها و پرنده‌های فلزی و طاق‌شال‌ها زینت می‌شد اشاره کرد.
همچنین "زره"، "کلاه‌خود"، "سپر"، "شمشیر" و "خنجر" با قواعدی مشخص به اطراف تکیه نصب‌شده بود.

عزاداری در تکیه دولت
عزاداری در تکیه دولت از نخستین روز ماه محرم آغاز و روز یازدهم خاتمه پیدا می‌کرد که توسط دربار و با حضور شاه قاجار برگزار می‌شد.
در تعزیه‌خوانی‌های این تکیه تمام اسباب و ابزار کار از البسه تا سلاح و اسب و شتر و . . .  که در داستان‌های تاریخی وقایع کربلا آمده در خدمت گرفته می‌شد و طبق واقعه کربلا  و اینکه "حر" سر راه امام حسین (ع) را گرفت و دیگر وقایع اجرا می‌شد و به شهادت شهدا و اسارت اسرا ختم می‌شد.
عزاداری در تکیه دولت از نخستین روز ماه محرم آغاز می‌شد و در یازدهمین روز از این ماه خاتمه می‌یافت و در تمام این مدت با حضور شاه قاجار برگزار می‌شد. سپس تا پایان ماه صفر درباریان، وزرا و صاحب‌منصبان این مراسم را برگزار می‌کردند.
در روز تاسوعا، شیر تعزیه که جیوانی اهلی بود توسط "شیربان باشی" به مجلس آورده و رها می‌شد و شیر به‌آرامی پای منبر می‌نشست و سر بر پله منبر می‌گذاشت که برای حضار، صحنه‌ای تاثییر گذار بود و یادآور این روایت بود که در چنین روزی شیری از بیشه‌ای آمده و از شهدای واقعه کربلا پاسداری می‌کند.
سپس شیربان زنجیر به گردن شیر می‌افکند و با چرخاندن حیوان در مقابل جمعیت سکه و طلای پیشکش نذری عزاداران را جمع‌آوری می‌کرد.   
تعزیه‌خوانان تکیه دولت
ازجمله تعزیه‌خوانان به نام آن روزگار "تکیه دولت" می‌توان به اکبر تعزیه‌خوان، حاجی بارک‌الله، شیخ حسن شمر، احمد مرمری و امراله ملوس اشاره کرد.
در حقیقت "معین البکاء" مدیر یا تعزیه‌گردان تکیه دولت بود که موسیقیدانی مطلع محسوب می‌شد. او نقش هر یک از شبیه‌خوانان را تعیین می‌کرد. "ناصرالدین‌شاه قاجار"، "میرزا نصرالله اصفهانی"، ملقب به "تاج‌الشعرا" را مامور جمع‌آوری نسخه‌های قدیمی تعزیه می‌کند.

تعزیه‌خوانان تکیه دولت
ازجمله تعزیه‌خوانان به نام آن روزگار "تکیه دولت" می‌توان به اکبر تعزیه‌خوان، حاجی بارک‌الله، شیخ حسن شمر، احمد مرمری و امر اله ملوس اشاره کرد.
در حقیقت "معین البکاء" مدیر یا تعزیه‌گردان تکیه دولت بود که موسیقیدانی مطلع محسوب می‌شد. او نقش هر یک از شبیه‌خوانان را تعیین می‌کرد. "ناصرالدین‌شاه قاجار"، "میرزا نصرالله اصفهانی"، ملقب به "تاج‌الشعرا" را مامور جمع‌آوری نسخه‌های قدیمی تعزیه می‌کند.

اتفاقات مهم تکیه دولت
از رویدادهای مهم تکیه دولت می‌توان به تشکیل نخستین "مجلس موسسان" و عزل "احمدشاه قاجار" از سلطنت اشاره کرد که 15 آذرماه سال 1304 هجری شمسی برگزار شد و رضاخان به ریاست حکومت موقت تعیین شد.
عبدالله مستوفی در کتاب "شرح زندگانی من" به این موضوع اشاره دارد که پس از کشته شدن ناصرالدین‌شاه قاجار، غرفه بزرگ تکیه دولت به‌عنوان محل امانت گذاشتن جنازه شاه قاجار تعیین می‌شود.
ناظم الاسلام کرمانی در کتاب "تاریخ بیداری ایرانیان" به این نکته اشاره داشته که تکیه دولت در زمان مظفرالدین شاه قاجار نیز مدتی جایگاه موقت جنازه این شاه قاجار بوده است.
در سال ۱۳۰۲ خورشیدی نیز با مرمت برخی از قسمت‌های "تکیه دولت"، "نمایشگاه امتعه وطنی" در این مکان برگزار شد.
 
تعطیلی تکیه دولت
"تکیه‌ی دولت" در زمان سلطنت محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار تکیه دولت شاهد آخرین اجراهای تعزیه بود و پس از رفتن احمدشاه به اروپا، اجرای تعزیه در اروپا تعطیل شد.
بهرام بیضایی در کتاب " نمایش در ایران" در خصوص کم‌رنگی تعزیه که سرانجام همین امر نیز موجب تعطیلی "تکیه دولت" شد چنین نوشته که:  " در دوره رضاشاه، به نظر اولیای وقت رسید شور و خشونتی که دامن‌گیر اغلب دسته‌های عزاداری است ممکن است در نظر خارجیان به وحشیگری تعبیر شود.
بنابراین سال 1299 هجری شمسی، همه گونه تظاهرات مذهبی ازجمله نمایش تعزیه ممنوع شد و دسته‌های تعزیه‌گردان از شهرها، به قصبه‌ها و ده‌کوره‌ها رو کردند. "

عاقبت تکیه دولت
شبه خوانی در تکیه دولت تا اواخر دوره قاجاریه برگزار می‌شد تا اینکه تدریجا به علت انقلاب مشروطه و پرداختن مردم به امور سیاسی و اجتماعی، مراسم تعزیه در این تکیه برگزار نشد.
"تکیه دولت، پس از مشروطه سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در سال ۱۳۲۵ خورشیدی و به‌منظور ساخت بانک ملی شعبه سبزه‌میدان، تخریب شد و بخش اعظم آن زیربنای این بانک گردید.