«گراند تئاترِ» بوردو

اگر تاریخ تئاتر در ایران با نام گراند تئاتر در لاله‌زار گره خورده، در شهر بوردو ـ واقع در جنوب غربی کشور فرانسه ـ این گراند تئاتر (Grand-Théâtre) است که برای نزدیک به سه قرن نقشی محوری در زندگی فرهنگی مردم ناحیه آکیتن بازی می‌کند. تئاتری که با همه عظمت‌اش مرعوب کننده نیست و در بازدید کننده/تماشاگر احساس صمیمتی قوی ایجاد می‌کند، از آن‌  دست که در تئاترهای تصویر شده در آثار اینگمار برگمان سوئدی می‌یابم.

گراند تئاتر نه تنها مرکز فرهنگی شهر بوردوست، بلکه به گونه‌ای قلب تپنده شهر نیز به شمار می‌رود و تاریخچه آن حالا با هویت بوردو عجین شده. از هنرنمایی بازیگر افسانه‌ای قرن هجدهم فرانسه تالما (Talma) تا فرانتس لیست، ناتالی دوسه یا پلاسیدو دومینگو گرفته و یا گذر هوگو از این تئاتر و اظهار نظر استاندال در مورد آن، همه و همه حالا به بخشی از تاریخ شهر بوردو بدل شده‌اند.

و طبعا این شهر است که به همراه ناحیه بخش عمده‌ای از بودجه ٣۲ میلیون یورویی آن را تامین می‌کند. این بودجه به گفته  لوران کورازیه (Laurent Croisier) ـ دراماتورژ و مورخ موسیقی‌ایی که هجده سالی است در این تئاتر کار می‌کند ـ از یک سو صرف پرداخت دستمزد دویست هنرمند ثابت (١۲۰ نوازنده ارکستر، ٤۰ رقصنده و ۴۰ خواننده‌ی کُر) و ۸۰ صنعتگر مشغول در کارگاه‌های دکور و لباس و یا تکنیسین های برق می‌شود و از سوی دیگر به کار تهیه برنامه‌هایی با شرکت کارگردانان و موزیسین‌های صاحب نام میهمان می‌آید. البته بخش اندکی از این بودجه با فروش بلیط و بخش دیگری نیز با همیاری مالی حامیان تئاترتامین می‌شود.

 

گراند تئاتر؛ تاریخچه‌

گراند تئاتر البته اولین سالن تئاتر شهر بوردو نیست چرا که نخستین سالن نمایش دائمی در بوردو در سال ۱۶۳۵ ایجاد شد. چند سال بعدتر، یعنی در ۱۶۸۰، تئاتری افتتاح شد که تنها هشت سال دوام آورد. پس به دوشیزه دوجردن (Mademoiselle Dujardin) که در آن زمان در صدر یک گروه اُپرا بود اجازه‌ ساخت تئاتر دیگری در باغ شهرداری داده شد. این تئاتر در سال ۱۷۳۵ افتتاح گشت، ولی دوام چندانی نداشت چون مسئولین شهر شکنندگی بنای آن را خطرناک تشخیص دادند. در نهایت شهر درست در کنار شهرداری تصمیم به ساختن سالن زیبا و برازنده‌ای گرفت که گنجایش پذیرش ۱۵۰۰ تماشاگر را داشته باشد. ولی این سالن نیز شانزده سالی پس از گشایش‌ ـ یعنی در سال ۱۷۵۵ ـ طعمه آتش‌سوزی شد و از بین رفت. در این زمان دیگر تمامی مقامات مربوطه متقاعد شده بودند که بوردو نیازمند تئاتری است که در شان متمول‌ترین شهر فرانسه باشد. ولی اتخاذ تصمیم مقتضی و انتخاب پروژه و ... بیش از ده سال به‌‌طول انجامید و در این دوران مردم شهر به ناچار برنامه‌های نمایشی را در یک سالن موقت خصوصی  دنبال می‌کردند.  سرانجام ۱۸ مه ۱۷۷۳، پروژه ویکتور لوییِ (Victor Louis) معمار، که در چهل و دو سالگی در اوج  موفقیت کاری خود بود، به اتفاق آرا پذیرفته شد.

نقشه‌های بنا در همین سال مورد تایید قرار گرفتند و تخمین زده شد که کار ساخت سالن تازه سه سال به درازا خواهید کشید. تخمینی که درست از آب در نیامد و به زمانی بالغ بر هفت سال بدل شد. هفتم آوریل ۱۷۸۰، گراند تئاتر، شاهکار مسلم معماری قرن هجدهم، با حضور انبوهی از مردم و با اجرای «آتالی» اثر ژان راسین افتتاح گشت. از آن زمان تا کنون، به جز دو پرانتز کوتاه مدت در سال‌های ۱۸۵۲ و ۱۸۷۱، تمامی فعالیت گراند تئاتر منحصرا به هنر معطوف بوده است. یکی از این دو پرانتز که به‌شکلی سمبولیک در هنگام ظهور و افول امپراطوری فرانسه شکل گرفتند به سخنرانی پرشور لویی ناپلئون بناپارت در مقابل گراند تئاتر باز می‌گردد و دیگری به پناه گرفتن نمایندگان مجمع ملی فرانسه در این مکان پس از شکست لویی ناپلئون در نبرد سدان.

 

گراند تئاتر؛ معرفی بنا

گراند تئاتر در نمای جلویی رواقی با دوازده ستون کورینتوسی را به نمایش می‌گذارد که بر بالای هر یک و در قسمت جلوی بالاخانه (attique)، یک مجسمه قرار گرفته که هریک معرف یکی از نه موز (muses) و سه الهه‌‌ی اساطیر باستان هستند: ائوترپ (موسیقی)، اورانیا (اخترشناسی)، ونوس (عشق)، کالیوپ (اشعار حماسی)، ترپسیکور (رقص)، ملپومِن (تراژدی)، تالی (کمدی)، پُلیمنی (بلاغت)، ژونو (باروری)، مینرِو (جنگ)، اِراتو (اشعار تغزلی) و کلیو (تاریخ).

ایوان ستون‌دار مقابل گراند تئاتر را دو گالری در دو طرف بنا همراهی می‌کنند. این دو در ابتدا به دکان‌های کاسبان خُردی اختصاص یافته بودند که امروز دیگر نشانی از آنها  نمی‌بینیم. از سوی دیگر، به‌هنگام افتتاح، بنای تئاتر کاملا هم سطح میدان کمدی قرار داشت. ولی در میانه قرن نوزدهم، و به‌دنبال اجرایی کردن عملیاتی قابل توجه، سطح میدان را پایین آوردند که این به افزودن پلکانی در مقابل تئاتر انجامید. با این کار امروزه کلِ بنا به هیات تندیس با شکوهی درآمده که شهر با افتخار بر پایه‌ای پلکانی آن را سوار کرده است.  

به‌محض گذر از درب اصلی گراند تئاتر، به تالار ورودی وسیعی قدم می‌گذاریم که شانزده ستون دوریکی تاق تزیین شده‌اش را برپا نگه می‌دارند. این ورودی به راه پله‌ی بزرگ منتهی می‌شود که تماشاگران را به سالن نمایش و لژها راهنمایی می‌کند. روشنایی این مجموعه برخلاف سالن نمایش با نور طبیعی‌ایی که از درب‌ها و به‌بویژه از گنبد بالای راه پله به درون می‌تابد، تامین می‌شود. و در شب‌های اجرا، برای دهه‌ها و قرن‌ها نجبا و اعیان بوردو پیش از ورود به سالن نمایش، در این مکان بیرونی تئاتر، نمایشی از طبقه اجتماعی که به آن تعلق داشتند، اجرا می‌کردند.

سالن  نمایش که با آبی، سفید و طلایی ـ رنگ‌های سلطنتی  ـ پوشیده شده  در سال ١۷۸۰ گنجایش پذیرایی از ۱۷۰۰ تماشاگر را داشته که به مراتب بیش از ۱۱۱۴ تماشاگری است که امروز می‌تواند در خود جای دهد. روشنایی آن نیز در طول زمان از نور شمع‌ها به چراغ‌های موشی، گازی و سرانجام الکتریسیته تغییر یافته است. نقاشی سقف سالن، که از سال ١٩١٧ با نور لوستری با وزن ١٫٢ تن روشن می‌شود و مضمونش به «آپولون و موزهایی که اهداییه معبدی بنا شده توسط شهر بوردو را میپذیرند» بازمی‌گردد، یکسر به شگفت می‌آورد. 

صحنه‌ی وسیع سالن نمایش که با ابعاد ٢٤ در ٢۱ متر در قرن هجدهم به آن عنوان یکی از مهم‌ترین صحنه‌های تئاتر اروپا را می‌دهد، در عصر روشنگری اما بسیار کم نور بود و در واقع روشنایی آن با نور شمع‌ها و چراغ های سالن که در تمام مدت اجرا روشن می‌ماندند، تامین می‌شد. امروزه صحنه به سیستم روشنایی مدرن و دیگر تجهیزات لازم برای پاسخگویی به نیازهای انواع نمایش‌ها مجهز شده است. 

اما  از همان سال ۱۷٨۰، گراند تئاتر علاوه بر سالن بزرگ نمایش سالن دیگری را نیز در خود جای می‌دهد. این سالن که یک سالن کنسرت بیضی شکل است گنجایش پذیرش ٧۵۰ شنونده را داراست و نشانه‌ای از تمایل ویکتور لوییِ برای خلق یک مجموعه‌ی فرهنگی در مفهوم مدرن آن به‌دست می‌دهد.

گزارش و عکس : فهیمه نجمی