گستره دفاع مقدس در ادبیات نمایشی بوشهر

 جهانشیر یاراحمدی

 ادبیات جنگ(مقاومت)
هر گاه دو کشو(قوم. قبیله...) با هم در حال جنگ باشند، طبعاً یکی مهاجم و دیگری مدافع است تمام آثاری که درباره این جنگ در قالبها و گونه‌های مختلف ادبی هنری خلق می‌شود در حوزه ادبیات جنگ می‌گنجند. البته در کشوری مثل ایران که همواره مدافع بوده نام این شکل از ادبیات را ادبیات مقاومت می‌نامند.
بیان وقایع جنگ در هر شکلی ممکن است به دو طریق انجام گیرد: الف) بیا ن مستقیم اتفاقات و حوادث جنگ ب) بیان مسایل و مصایب ناشی از جنگ
بنابراین ادبیات جنگ الزاماً توجه خود را مستقیم به حوادث جنگ معطوف نمی کند؛ هرچند طبیعی است که در سالهای نخستین پس از پایان هر جنگ، آثار این حوزه، مستقیم به جنگ معطوف شود؛ اما هر چه فاصله زمانی بیشتر می شود مسایل ایجاد شده حاصل از جنگ که ارزش و اهمیت آنها کمتر از خود جنگ نیست، توجه نویسندگان را به خود جلب می کند و اتفاقاً بیشتر مورد توجه مخاطبان قرار می گیرد. این نکته اتفاقاً درباره ادبیات نمایشی دفاع مقدس ما صدق می کند.

 ادبیات نمایشی در بوشهر
بر اساس اسناد به دست آمده درباره تاریخ ادبیات نمایشی در استان بوشهر از زمان نگارش نخستین نمایشنامه تا امروز هفتاد سال می گذرد. بیشتر کسانی که در دهه‌های نخستین نمایشنامه نویسی در بوشهر فعالیت می‌کردند آدمهایی تحصیل کرده و صاحب قلم بودند که در مدارس آن زمان بوشهر، خصوصاً یکی از قطبهای فرهنگی کشور – مدرسه سعادت – مشغول تدریس بودند . بررسی مضمونی آن آثار، نشانگر این نکته است که موضوعات تاریخی، سیاسی و اجتماعی، مهمترین دغدغه نمایشنامه نویسان بوده است و با تلاشهایی که در سطح کشور در حوزه نمایشنامه نویسی انجام می شده قرابت بسیار دارد. نویسندگان ادبیات نمایشی این استان در سیر تکاملی مضامین مختلف دیگری را نیز تجربه کرده‌اند. نکته بارز آنکه آثار خلق شده به شدت با زمانه و حوادث خاص آن ارتباط نزدیک دارد.
بررسی آماری فعالیت نمایشنامه نویسان نشان می دهد که نمودار کمی روز به روز افزایش پیدا کرده است و همین افزایش باعث شده تا تنوع مضامین، آثار و نگاه را بیشتر شاهد باشیم. با توجه به گستره دفاع مقدس، در این سامان که ذکرش رفت تعدادی از نمایشنامه نویسان بیش از انقلاب نیز در این حوزه نگاشته‌اند. پس از انقلاب نیز روند رو به رشد این مسیر برجسته تر شده؛ بویژه در دهه شصت نمایشنامه‌های بیشماری در این حوزه نگاشته شده است. در دهه‌های دوم و سوم پس از انقلاب بیشتر درام نویسان این دیار با تحصیلات آکادمیک خود حلقه‌های گمشده درام نویسی جنوب را پیدا کردند. بخشی از کارنامه این نویسندگان، آثار برجسته ای است که در حوزه دفاع مقدس قرار می‌گیرد.

 نگاه نمایشنامه نویسان به مقوله دفاع مقدس
بر اساس گستره دفاع مقدس، آثار خلق شده در حوزه ادبیات نمایشی استان بوشهر را می‌توان در دو بخش بررسی کرد:
الف) آثاری که معطوف به دفاع مردم جنوب برعلیه استعمار انگلیس است.
ب) آثاری که معطوف به جنگ هشت ساله عراق بر علیه ایران است.
در میان آثار خلق شده توسط نمایشنامه نویسان بوشهری، آثار فراوانی به موضوع دفاع یگانه و دلاورانه دلیران تنگستان به رهبری شیخ حسین خان چاهکوتاهی و رییسعلی دلواری و برخی از مجتهدان آن زمان پرداخته اند. نمایشنامه‌های «محپلنگ» (ایرج صغیری)، زیر بیرق بیگانه(علی غلامی)، تفنگ برنو(علی غلامی) و شوریدگان(منصور بهرامی) از برجسته ترین آثار این حوزه به شمار می‌روند.
پس از انقلاب، نمایشنامه نویسان بوشهری به موضوع جنگ هشت ساله عراق برعلیه ایران توجه ویژه‌ای نشان داده و آثارماندگاری را خلق کرده‌اند . محاصره خرمشهر (مجید زارع کار)، نخل سوخته (علی غلامی)، قاصدک شیشه ای (قدرت مظاهری)، خاک عشق (احمد دهباشی)، ماممان میهن (پیمان زنده بودی)، به دنبال سردار جنوب (مرتضی فیروزی )، در سوگ سوخته لنج (مجید زارع کار) در تنگنای خرابه (محمدرضا بیگناه) از جمله این آثاراند.

 تفاوت نگاه نمایشنامه نویسان بوشهر نسبت به دیگران
بررسی تحلیلی و آماری نمایشنامه‌های خلق شده در حوزه دفاع مقدس توسط نمایشنامه نویسان بوشهری، تفاوتهای نگاه نویسندگان این دیار را نسبت به سایر نمایشنامه نویسان کشور روشن می‌کند:
الف) در میان آثار خلق شده در این حوزه به جز تعداد بسیار محدود و انگشت شمار، باقی آثار مستقیم به اتفاقات و حوادث جنگ نپرداخته اند. با توجه به تقسیم بندی دو گانه‌ای که در گستره دفاع مقدس انجام شد باید گفت در هر دو بخش، نمایشنامه نویسان به مسایل حاصل از جنگ و تبعات اجتماعی آن پرداخته اند و جالب آنکه این اتفاق؛ حتی در نخستین جرقه‌های نمایشنامه نویسی دفاع مقدس در این استان نیز دیده می شود. در حالی که بررسی نمایشنامه‌های این حوزه در سطح کشور، در می‌یابیم که نمایشنامه‌های اولیه بیشتر مستقیم به جنگ پرداخته اند و در سالهای بعد، آرام آرام توجه خود را به مسایل و مشکلات حاصل از جنگ معطوف کرده اند.
ب) سیر حرکتی نمایشنامه نویسی دفاع مقدس در بوشهر، روند یکسانی با سیر حرکتی نمایشنامه نویسی دفاع مقدس در کشور ندارد. به عبارت بهتر سیر این دو حرکت، دقیقاً عکس هم است؛ زیرا مقوله نمایشنامه نویسی دفاع مقدس در کشور چند سال پس از پایان جنگ به شکل جدی شروع شد و با آغاز جشنواره تئاتر دفاع مقدس، روند رو به رشد و جدی تری به خود گرفت. در حالیکه در استان بوشهر، نمایشنامه‌های دفاع مقدس در دهه شصت و در هنگام جنگ، سیر حرکتی‌اش بسیار تندتر از پایان جنگ و دهه هفتاد بوده است. بررسی آماری جشنواره تئاتر دفاع مقدس و جشنواره تئاتر فجر در دهه شصت، این نکته را روشن‌تر می کند. گروه‌های تئاتری بوشهر در تمام ادوار جشنواره تئاتر دفاع مقدس، چهار نمایش و در دهه شصت در سه جشنواره تئاتر فجر، پنج نمایش با موضوع دفاع مقدس را روی صحنه برده اند.
ج)تلفیق موضوعات و مضامین جنگی با دغدغه‌های شغلی مردم جنوب نیز از نکات مهمی است که نمایشنامه نویسان این دیار به آن اهمیت داده‌اند. به عنوان نمونه با توجه به دریا و دریا نوردی و معاش مردم از این طریق، مشکلات حاصل از جنگ که به نوعی با دریا و دریانوردی در ارتباط بوده است، مورد توجه نمایشنامه نویسان در خلق آثارشان بوده است.

 رویکردهای جدید
در چند سال اخیر، نمایشنامه نویسان بوشهری، رویکردی جدید در حوزه دفاع مقدس را تجربه کرده اند؛ یعنی به نوعی نگاه‌های متفاوت به این مقوله (نگاه مستقیم به جنگ، نگاه به مسایل حاصل از جنگ) را در هم آمیخته و آثار درخشانی را خلق کرده‌اند. برجسته‌ترین نمونه این رویکرد در نمایشنامه «شش خاطره و یک شکست» – نمایشنامه برگزیده مسابقه نمایشنامه نویسی دفاع مقدس- نوشته غلامحسین دریانورد، یکی از نمایشنامه نویسان برجسته استان بوشهر نمود پیدا کرده است. شاید مهمترین دلیل این تلفیق موفق، شناخت دقیق دریانورد از جنگ به دلیل حضور چند ساله‌اش در آن فضا بوده است.

 نمایشنامه‌ها
در تکمله این بحث مختصر، فهرست برخی از نمایشنامه‌هایی که در استان بوشهر در حوزه دفاع مقدس نوشته شده اند، ارایه می‌شود. این نمایشنامه‌ها علاوه بر اجرا‌های عمومی در سطح استان بوشهر در برخی از جشنواره‌های معتبر ملی نیز روی صحنه رفته اند:
در سوگ سوخته لنج، محاصره خرمشهر (مجید زارع کار)، نخل سوخته، مخ طاق، تهرن، در انتظار واگشتن یونس، تفنگ برنو، زیر بیرق بیگانه (علی غلامی)، خاک عشق (احمد دهباشی)، در تنگنای خرابه (محمدرضا بیگناه)، ماممان میهن (پیمان زنده بودی)، به دنبال سردار جنوب (مرتضی فیروزی)، شش خاطره و یک شکست، ضریب زاویه صفر (غلامحسین دریانورد)، هفت کوپه از یک قطار، کاغذ پاره‌های سنگر (حسین زارعی)، قاصدک شیشه‌ای (قدرت مظاهری)، نیتوک سرباز، بنات النعش (محمد لطفی)، بانوی ارسلان، غوغای عشق، خاتون کربلا (زینب عوض پور)، سو سوی پنهان ستاره کوچک، آرامش در آبی (محمد رضا بیگناه) و ...