عروسک های آئینی ایران

عنوان آمده مرکب از سه واژه ی «عروسک» (های)، «آئین» (ی) و «ایران» است در ذیل آن گستره ی آئین و عروسک در حوزه ی فرهنگ و تمدن ایران از قدیم تا جدید قرار می‌گیرد.
در طبقه بندی آئین هایی که عروسک در آنها نقش ایفا می‌کند سه شیوه عمده پیش روست، اول رجوع به آئین ها به لحاظ موضوع، دوم بر اساس ادوار تاریخی، و سوم ترکیبی از دو شیوه ی موضو عی و تاریخی است...
به نظر می‌آید شیوه ی سوم علاوه بر اطلاعات علمی، ما را در دست یابی به تأویل در باب آئین های عروسکی یاری می‌رساند. از آنجا که پژوهش در باره ی آئین های عروسکی ایران بطور منسجم و مداوم تا حدود زیادی تازه و کم سابقه است و بررسی موضوعی و تاریخی نیاز به تجربه و زمان دارد، در یادداشت حاضر و با در نظر آمدن فرصت محدود صرفا به معرفی چهار نمونه از انواع نمایش های آئینی عروسکی می‌پردازیم.
1- عروسک های باران خواهی
2- عروسک های آفتاب خواهی
3- عروسک های نوبهار خوان
4- عروسک های نذورات

1- عروسک های طلب باران
بنا به وضعیت اقلیمی ایران که گرایش به خشکی و کم آبی دارد و با حضور میتولوژی غنی در اندیشه ی مردم از قدیم تا کنون بر پایی آئین طلب باران در هنگام خشک سالی و کم آبی در هر گوشه و ناحیه از این سرزمین به لحاظ تنوع اقوام، زبان، نژاد، صفات خاص خود را دارا می‌باشد و پروسه ی وقوع آیین ها، تنوع و
تفاوت های فراوانی را در بر می‌گیرد. ولی آیین های باران خواهی با حضور عروسک های باران ساز کمابیش با کیفیت مشابهی به اجرا در می‌آیند. این عروسک ها دست ساخته های کودکان معصومی هستند که با ایمانی راسخ در فرایندی میتولوژیک همراه با مویه گری جهت بارش باران به در منازل می‌روند، بزرگترها هم به کمک آمده و به گونه ای متذکرانه آبی بر سر و صورت عروسک می‌پاشند یا با دادن هدایا کودکان را شاد می‌کنند و پس از به جای آوردن مراسم نماز و دعای همگانی عروسک را در مجاورت آب یا مکان مقدس قرار می‌دهند. سرانجام آیین می‌تواند به دو حالت باشد؛ اول اینکه باران ببارد و مردم به آرزوی دیرینه ی خود برسند و یا باران نباردکه در این حالت هم خروج از ایمان در هیچ کس وقوع نمی یابد و در باورهای مردم به احتمال بودن گناه در میان آنها نسبت داده می‌شود و یا به امری که فعلا مستور است.
عروسک های تمنای باران دارای الگوی ساده ای هستند؛ شامل دو چوب که به شکل چلیپا به هم بسته
می شوند و لباسی دخترانه همراه با تزئینات خاص هر منطقه و گاه نیز فقط پارچه هایی به آن آویزان می‌شود در مناطق گیلان و آذربایجان برای ساخت عروسک از قاشق های چوبی استفاده می‌شود که پوششی زنانه برایش می‌دوزند و به هیئت دختر بچه ای تزئین می‌کنند.

2- عروسک های خورشید خواهی
در مناطقی که بارش باران بیش از اندازه است برای بقای زندگی کشاورزان و دامداران عروسک های تمنای آفتاب ساخته می‌شود و همراه با آواز خوانی دسته جمعی مراسم طلب آفتاب به اجرا در می‌آید. برخی از عروسک های باران خواهی همچون «چولی خَزََک» در هنگام بارشِ بیش از حد برای آئین خورشید خواهی نیز گردانده می‌شود. معروف ترین عروسک خورشید خواهی شمال کشور «کَتیره گِیشه» به معنای (کتیره = کفگیر و گیشه = عروس) عروس کفگیری می‌باشد. در مناطقی که به انتظار بند آمدن باران هستند با بستن چند روسری و پارچه بر روی کفگیری آنرا به صورت عروسی درآورده و یکنفر از سادات «کتیره گیشه» را نگه داشته و به همراهی چند نفر به در منازل می‌روند و کسی که عروس کفگیری را در دست دارد اشعار مربوط به طلب آفتاب را می‌خواند.
گاهی به جای کفگیر، پسر نوجوانی لباس کهنه و مندرس می‌پوشد، حصیری که به آن زنگوله های متعدد وصل می‌شود را به پشتش آویزان می‌کند و به در منازل می‌رود و همراه با خواندن اشعاری جهت بند آمدن باران و پدیدار شدن آفتاب از صاحبخانه هدایایی را می‌گیرد. این عروسک نیز گاهی جهت طلب باران در برخی مناطق به کار گرفته می‌شود.

3- عروسک های نوبهار خوان
این عروسک ها نوید آمدن بهار را سر می‌دهند. مجریان این گونه نمایش یک نفر یا در برخی مناطق دو نفر هستند. عروسک های نوبهار خوان اغلب به شکل قوچ، بز و در برخی مناطق به شکل های شتر و روباه هم گزارش شده است. اصیل ترین شکل عروسک نوبهار خوان در صور نمادین بز یا قوچ تجلی می‌کند که دارای مفاصل متحرک است. عروسک بر روی صفحه ای چوبین همراه با آواز عروسک گردان به حرکت در می‌آید و در حال رقص اشعاری را در وصف آمدن بهار سر می‌دهد. این عروسک در آذربایجان «تکه - Teke » نام دارد. «تکه» به معنی بٌز نر می‌باشد و عروسک گردان را تکه چی می‌نامند.
عروسک هایی با همین ساختمان و حرکت و کارکرد مشابه در کردستان، ترکمن صحرا و لرستان دیده شده‌اند.

4- عروسک های نذورات
یکی از مهم ترین انواع عروسک های آئینی نذورات با نذر طعام ارتباط دارد و در میان اطعمه، نذرآش فراگیرتر است.
در مناطق خراسان، شیراز و اصفهان آشی به نام «ابودردا» برای رفع ناخوشی می‌پزند همراه با آن از خمیر
آدمک هایی را می‌سازند که یکی از آنها «ابودردا» و دیگری «زن ابودردا» است . عروسک ها را در دیگ آش می‌اندازند تا خوب پخته شوند. پس از خوا ندن دو رکعت نماز حاجت وپس از پخته شدن آش، عروسک ها را از میان دیگ بیرون می‌کشند و هر یک را جداگانه در کاسه سفالین قرار می‌دهند سپس کاسه ها را با عروسک ها به آب روان می‌سپارند، آش را بین فقرا و آشنایان تقسیم می‌کنند. اعتقاد بر این است که هر کس ناخوش باشد با خوردن این آش شفا می‌یابد. اگر بیمار شفا یافت صاحب نذر می‌بایست تا آخر عمر همه ساله در چهارشنبه آخر صفر این آش را بپزد و خیرات کند.
در موارد دیگر مانند نذر تنقلات، نان های محلی و ... انواعی از شبه عروسک یا طلسم های عروسک نما ساخته یا کشیده می‌شود که هر کدام نقش مشخصی را در اجرای آئین ایفا می‌کند. اگر چه در عصر حاضر انواع آنها بسیار محدود است اما هنوز حضور آنها از میان نرفته است.

پوپک عظیم پور