گفت و گو با هما جدی‌کار، مدرس تئاتر عروسکی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران

مهدی عزیزی

نمایش عروسکی با بازی دادن چند عروسک بر صحنه خاتمه نمی‌یابد. بلکه نقش مهمی‌را درحیات فرهنگی جوامع مختلف شهری ایفا می‌کند. و به یکی از مؤثر‌ترین مولفه‌های فرهنگی در جامعه بدل شود. در آستانه برگزاری یازدهمین جشنواره بین المللی تئاتر عروسکی تهران- مبارک با هما جدی‌کار، عضو شورای سیاستگذاری وکمیته بین المللی این جشنواره گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌آید.

اساسا جامعه چه نیازی به نمایش عروسکی دارد و لزوم اجرا و آموزش تئاتر عروسکی در جامعه چیست؟

عروسک همیشه همراه انسان بوده چه از کودکی و چه در بزرگسالی‌. این همراهی به انسان کمک می‌کند تا باری از مشکلات جامعه ماشینی را از دوش خود بر زمین گذارد. این امر نیازمند آن است که نمایش عروسکی که می‌تواند در جامعه کاربردهای گوناگونی داشته باشد، آموزش داده شود. باید به صورت مرتب در سالن‌ها اجرا داشت تا تماشاگران، نمایش عروسکی را ببینند و بشناسند.

وضعیت آموزش تئاتر عروسکی در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

در حال حاضر آموزش نمایش عروسکی بیشتر در سه دانشکده تهران، هنر و سوره است. در بعضی از مراکز مثل مدرسه هنر و ادبیات صدا و سیما و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز در حال انجام است ولی این که آموزش با چه هدف و برای چه افرادی برنامه ریزی شده خیلی دقیق نیست. بهبود این امر نیاز به بازنگری در کاربردهای نمایش عروسکی دارد که وقتی به آن فکر می‌کنیم به عنوان یک ابزار به آن نگاه می‌کنیم یا به عنوان یک هدف و وسیله. اگرنمایش عروسکی هدف باشد با نمایش آن تمام می‌شود ولی از نظر من نمایش عروسکی می‌تواند یک ابزار باشد برای کابردهای مختلف. به عنوان نمونه برای آموزش تمامی‌دروس، عرف جامعه، اخلاقیات‌، دین و‌... می‌تواند به بهترین وجه مورد استفاده قرار گیرد.

جنبه آموزشی این نمایش در میان کودکان چگونه می‌تواند باشد؟
وقتی یک رابط بسیار قوی به نام عروسک در میان معلم و کودک قرار داشته باشد آموزش خوبی انجام خواهد گرفت. اگر معلم به صورت خشک سرکلاس درس دهد ممکن است کودک را خسته و فراری کند. ولی وقتی یک عروسک با همان لباس و تصویر درس را تعریف کند، مثل یک فیلم و داستان در ذهن کودک جا می‌گیرد و دیگر نیازی به حفظ کردن کتاب و خواندن مکرر درس نیست.
این امر می‌تواند به کودک راه پژوهش را نشان دهد. ما در دوره فوق لیسانس تازه می‌خواهیم پژوهش را شروع کنیم. اگر از کودکی این روش وجود داشته باشد، آموزش همراه با نمایش عروسکی به دنبال خود تحقیق می‌آورد و کودک را علاقمند به آن می‌سازد. کاربردهای وسیع نمایش عروسکی نیاز آموزش و اجرای آن را در جامعه کاملا مشخص می‌سازد.

وضعیت این آموزش در دانشگاه‌های ما به چه صورتی است؟

آموزش در دانشگاه‌ها مشخص است. این آموزش در ابتدا براساس الگوهای فرنگی بوده که اکنون براساس نیازهای امروزی تغییر یافته است. به عنوان مثال واحد خیمه شب بازی از سه سال پیش در دانشگاه تهران تدریس می‌شود. نتیجه آن این است که امسال یک سالن داریم که تمامش به اجرای نمایش‌های سنتی عروسکی و خیمه شب بازی اختصاص دارد و پنج شش نفر مختلف در آن کار می‌کنند. این نمایش دیگر فقط محدود به مرحوم احمدی و خمسه‌‌ای نیست. آموزش دانشگاهی برای این نمایش وجود دارد ولی بازار کار ما هماهنگ با این آموزش نیست. بازار کار ما براساس نیاز جامعه تعریف نشده است. در واقع این زنجیری که به هم وصل است، گسسته شده است. آموزش به تنهایی کامل است ولی اینکه به کجا می‌رود معلوم نیست. اینکه انسان ازکودکی با نمایش عروسکی آشنا شود و آموزش درستی ببیند و به صورت بداهه در گسترش خلاقیت اش تاثیر بگذارد امر مهمی‌است که متاسفانه ما چنین برنامه‌ای را نداریم.

پتانسیل آموزشی ما در ایران کفایت می‌کند و یا نیاز به بهره گیری از توان اساتید خارجی وجود دارد؟

شما در همین جشنواره کارهای ایرانی را با خارجی قیاس کنید. ما کمتر از کشورهای خارجی نیستیم. ممکن است از نظر تکنیکی مقداری عقب باشیم ولی از نظر فکر، زیبایی شناسی، صحنه آرایی، عروسک سازی و حتی متن خیلی جلوتر از کشورهای خارجی هستیم. متاسفانه نمایش عروسکی ما از نظر دولت مردان جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است.

چرا بیشتر کسانی که در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی مشغول تحصیل هستند تمام تلاش خود را معطوف به درآمدزایی از طریق ساخت عروسک برای اجرای برنامه‌های تلویزیونی می‌کنند. شاید همین موضوع سبب می‌شود که نیروی جوان برای آموزش تئاتر عروسکی به کودکان و نوجوانان به حداقل برسد؟

نیروی جوانی که در دانشگاه درس خوانده در درجه اول صحنه را ترجیح می‌دهد، اگر ما امکان اجرای صحنه‌ای داشته باشیم مسلماً این ها خیلی کمتر جذب بازار تلویزیون می‌شوند. ولی چون بازار صحنه‌ای نداریم، مجبورند برای گذران زندگی و به خاطر اینکه در رشته خود نیز باقی بمانند به آن طرف مراجعه کنند. شما در سال نگاه کنید، ببینید کدام سالن نمایش عروسکی داشته است؟ هر دو سال یکبار عین یک مریض رو به موت در جشنواره یک تنفس مصنوعی به آن داده می‌شود. بازار تئاتر ما بیشتر دست دولت است. بازارهای خصوصی مثل اجراهایی که در خانه نمایش و یا مجموعه فرهنگی ورزشی چمران است مشتری و نوع اجرای خود را دارند. آنها تحصیل کرده آکادمیک نیستند و به صورت تجربی کار کرده‌اند. ولی کسانی که آکادمیک کار کرده‌اند ترجیح می‌دهند در سالن‌های اجتماعی و تئاتری کار کنند، ولی وقتی این امکان را ندارند مجبور می‌شوند سراغ جاهای دیگری مثل تلویزیون بروند.

در تهران یک سالن حرفه‌ای مناسب و چند سالن کوچک و کم رونق برای تئاتر عروسکی داریم و این نمی‌تواند کودکان و نوجوانان را راضی کند، نظر شما در این خصوص چیست؟

سالن مناسب صحنه‌های نمایش عروسکی نداریم. تا امسال که بچه‌ها مجوز اجرا در تالار هنر را داشتند و در سالن‌های دیگر محدودیت اجرایی وجود داشت. جز یکی دو سالن دیگر که مربوط به کانون پرورش فکری است و از قدیم ساخته شده، سالن‌های دیگری نداریم. بنابراین با کمبود سالن مواجه هستیم ولی از سالن‌هایی هم که داریم بهینه استفاده نمی‌کنیم‌. به عنوان نمونه کانون پرورش فکری یا تالار هنر در این شش ماهه اخیر چند کار عروسکی داشته است؟ یعنی ما برنامه ریزی و بهینه سازی اجرایی نداریم. ما در اجرا دچار مشکل هستیم. وقتی اجرا نداشته باشیم، نمایشنامه نویسی، طراحی صحنه، بازیگری وعروسک گردانی و‌... هم نداریم.این امر باعث عدم هماهنگی میان بازار کار با اجتماع ونیازهای آن می‌شود.

برای اینکه نمایش عروسکی را عمومی‌تر کنیم و یا آن را به عنوان یک کالای فرهنگی در سبد خانوار قرار دهیم چه کارهایی باید انجام دهیم؟

اگر بخواهیم نمایش عروسکی به عنوان یک کالای فرهنگی در سبد خانواده‌ها قرار گیرد باید مورد نیاز باشد. خانواده باید به آن احساس نیاز کند چرا خانواده‌ها به اجراهای خیابانی اهمیتی نمی‌دهند؟ به دلیل اینکه نمایش عروسکی کارکرد خود را ندارد. آن قدر دست اندرکاران این عرصه کم کار می‌کنند که مخاطب خود را گم کرده‌اند. ما اگر اجرای مداوم داشته باشیم می‌توانیم در صحنه موفق باشیم. وقتی اجرای مداوم نداریم نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که مردم ما را قبول کنند و آن را به داخل خانه‌های خود وسبد فرهنگی خود ببرند. نمایش عروسکی باید کاربردی شود وبرای این کار باید اجرای دائم داشته باشد. تبلیغات برای آن صورت گیرد و کاربردهای مختلفش جدی گرفته شود.

برگزاری جشنواره‌ها همچون این جشنواره بین المللی را برای ارتقای نمایش عروسکی مناسب می‌دانید و در کل روند برگزاری جشنواره تئاتر عروسکی را رو‌ به رشد می‌بینید یا نه؟

جشنواره‌ها محل تبادل نظر هستند چه ایرانی و چه خارجی. خیلی خوشحالم که هر دو سال یکبار این اتفاق می‌افتد. و‌لی ای کاش ما یک جشنواره ملی داشتیم تا منتخبین آن جشنواره ملی که از اجراهای در طول سال انتخاب می‌شدند به جشنواره بین‌المللی می‌آمدند نه اینکه اکثر اجراهای ما دانشجویی باشند این خوب است که گروه دانشجویی ما توان شرکت در جشنواره بین المللی را می‌یابند و باعث افتخار من مدرس است. ولی هر کدام از اینها جایگاه خود را دارد. وقتی ما جشنواره بین المللی داریم نباید همان اجراهای جشنواره بین‌المللی دانشجویی در آن اجرا شود بلکه باید یک درجه از آن بالاتر باشد.
متاسفانه در این چند سال من روند جشنواره را رو به رشد ندیده‌ام. امیدوارم بعد از این رو به رشد رود. جشنواره‌های سال‌های اول خیلی خوب بود، چون در آنها به کیفیت اجراها توجه می‌شد. ولی الان محدودیت‌هایی ایجاد شده که مثلا می‌گویند تعداد بازیگران کم باشد، وسایلشان کم باشد و... این امر کمک می‌کند تا اجراهای ضعیف تری نسبت به گذشته داشته باشیم.