نگاهی به سیر نمایشنامه نویسی تئاتر عروسکی

behzad@cimema-theatre.com بهزاد صدیقی
(بازرس کانون نمایشنامه نویسان خانه تئاتر و عضو کانون ملی منتقدان تئاتر)
شیللر: نمایشی عروسکی هرگز نباید با واقعیت یکی باشد و اگر طبیعت پیروز شد، هنر باید محو شود.(1)
الف:)
اکنون سال‌هاست که هنرمندان و علاقه‌مندان تئاتر عروسکی معتقدند «عروسک‌ها می‌توانند همچون آدم‌ها احساسات بشری را بر انگیزند.» اگر به این جمله بیشتر بیاندیشیم، در می‌یابیم آنچه که سبب می‌شود عروسک‌ها، تماشاگران را برانگیزند همان اندیشه و خلاقیت‌های انسانی است زیرا به هر حال عروسک ساخته و پرداخته دست بشر است و آنچه که او در انواع تئاتر عروسکی صحنه‌ای و خیابانی انجام می‌دهد، حاصل فکر و اندیشه آدمی است.پس می‌توان با قاطعیت عنوان کرد که عروسک‌ها نیز رفتار و افکار آدمی را دنبال می‌کنند و آنان نیز همچون هر آدم می‌توانند احساس‌های مختلف بشری را از خود بروز دهند.این احساسات نیز حاصل افکاری است که توسط نویسندگان تئاتر عروسکی و سپس کارگردانان و عروسک‌گردانان بروز می‌یابد.
ب)‌ نخستین آغازگران و فعالان:
تا پیش از آغاز جشنواره تئاتر عروسکی در ایران نمایشنامه نویس برای تئاتر عروسکی کمتر به‌طور مستقل وجود داشته است و نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی پیشتر همان نمایشنامه نویسانی بودند که برای مخاطبان کودک و نوجوان نمایشنامه می‌نوشتند. هرچند که تا همین سال‌های اخیر و شاید هم همچنان در میان مخاطبان این باور وجود دارد که تئاتر عروسکی ویژه گروه سنی کودک و نوجوان است اما با نگارش و کارگردانی عمده‌ای از کارگردانان مطرح این رشته و نیز با انتخاب آثار عروسکی برای اجرا در جشنواره‌های تئاتر عروسکی از دوره نخست تا کنون کم کم این موضوع در میان اذهان تماشاگران رنگ باخت یا حداقل اعتقاد به این ذهنیت به حداقل رسید که هر نمایش و نمایشنامه عروسکی تنها به مخاطبان کودک و نوجوان نمی‌شود، بلکه با انتخاب موضوع یا حتی با انتخاب نمایشنامه‌هایی که برای بزرگسالان نوشته شده بود و همچنین با قدرت، خلاقیت و کارگردانی گروه اجرایی تئاتر عروسکی می‌توان نمایش عروسکی ویژه بزرگسالان و نوشت و خلق کرد.چنانکه در سال‌های اخیر این کار توسط عده‌ای از کارگردانان در ایران انجام شد و به‌عنوان نمونه می‌توان رستم و سهراب بهروز‌غریب‌پور را نام برد که براساس داستان رستم و سهراب شاهنامه فردوسی به‌صورت نمایشنامه درآمد و سرانجام در تالار فردوسی به روی صحنه رفت و نیز در چند شهر نظیر مشهد و گرگان و ...اجرا شد.
از نمونه‌های دیگر می‌توان به نمایشنامه هملت یارمئو و ژولیت ویلیام شکسپیر اشاره‌کرد که در اروپا توسط کارگردانان مطرح به شیوه تئاتر عروسکی تنظیم و نوشته شد و به اجرا در آمد.
به‌هر حال نمایشنامه نویسی برای کودکان و نوجوانان شاید مهم‌ترین آغاز فعالیت‌ نمایشنامه‌نویسان تئاتر عروسکی بود که از بین‌انها عمده‌ای از نویسندگان برای این نوع تئاتر نمایشنامه‌نوشتند و توسط خود یا کارگردانان دیگر به اجرا در آوردند.از نمونه‌های موفق برای این نوع نمایشنامه نویسی می‌توان به بابابزرگ و ترب و سفر سبز در سبز بهروز غریب پور در دهه شصت اشاره کرد بدر. زنده‌یاد کامبیز صمیمی مفخم، همچنین اردشیر کشاورزی و جواد ذوالفقاری هر کدام تجربیات خاص و ارزشمندی در این نوع نمایشنامه نویسی داشته و دارند.
ج)‌ عروسک‌های معروف به ادبیات نمایشی راه می‌یابند: اما آنچه که سبب می‌شود تا نمایشنامه نویسی تئاتر عروسکی هویت مستقل پیدا کند، نوشتن برای انواع تئاتر عروسکی است که می‌بایست به‌طور مستمر ادامه پیدا کند.می‌دانیم که تئاتر عروسکی در چند نوع نخی، میله‌ای، دستکشی، سیاه، و سایه‌ای اجرا می‌شود.نویسنده تئاتر عروسکی یا نمایشنامه نویس عروسکی بسته به موضوعی که انتخاب می‌کند.یا خلاقیتی که در نوشتن از خود نشان می‌دهد، می‌کوشد یکی از این انواع تئاتر عروسکی را برای نوشتن نمایشنامه عروسکی انتخاب کند، این موضوع در میان هنرمندان و نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی در دنیا فرق می‌کند، برای آنکه بسیاری از ملت‌های دنیا از عروسک‌های خاصی در تئاتر عروسکی خود استفاده می‌کنند که جزو میراث فرهنگی آنها محسوب می‌شود.علاوه بر آن مخاطبان هر یک از کشورها و امکانات و توانایی‌ها و خلاقیت‌های هنرمندان تئاتر عروسکی هر کدام از آنها با یکدیگر فرق می‌کند.به‌جز این، بهره‌گیری از فانتزی، تخیل و ادبیات کهن یا معاصر در نزد هر یک از ملت‌ها متفاوت است.
با این همه به نظر می‌رسد یادآوری چند نوع از عروسک‌ها که متعلق به کشور‌هایی در جهان است و معمولاً نمایشنامه نویسان و کارگردانان در داستان‌های خود از آنها بهره می‌برند، در این بخش از مقاله بی مورد نباشد.(2)
1-‌ مبارک:
مبارک در تئاتر عروسکی سنتی ایران یعنی خیمه‌شب بازی حضور دارد و مختص سرزمین ما محسوب می‌شود.این عروسک شخصیتی بذله گو و پر حرف است.در نمایش خیمه‌شب‌بازی همواره با زبان تند و تیزش موجب به‌وجود آوردن تماشاگران می‌شود.اگر چه این عروسک‌در نمایش خیمه شب بازی براساس داستان‌هایی از قبل نوشته شده سخن می‌گوید.اما بخشی از آنها به صورت فی‌البداهه توسط عروسک گردان ادا می‌شود. زنده یاد احمد خمسه‌ای در بداهه گویی، عروسک گردانی این عروسک تبحر خاصی داشت.در سال‌های اخیر، بهروز غریب پور سعی در معاصر سازی این عروسک‌داشت و در نمایشنامه نویسی برای این نوع از تئاتر عروسکی تلاش کرد شخصیت امروزی‌تری را از آن ارائه دهد. نمایش خیمه شب بازی به روایت قاجار نیز حاصل همین کوشش از سوی او محسوب می‌شود.اکنون نیز هنرمندان دیگری همچون داوود فتحعلی بگی، فریبا رییسی و زهرا صبری در نمایشنامه نویسی و اجرای تئاتر خیمه شب‌بازی تلاش‌هایی را از خود نشان داده اند.
2-‌ پولچینلا: (Pulcinella)
این عروسک متعلق به کشور ایتالیاست که در واقع نمایشنامه نویسان او را از دل نمایش‌های کمیک کمدین‌های ایتالیایی بیرون آوردند.آنطور که محققان اروپایی نوشته‌اند پیشینه او به دلقک‌های تئاتر مضحکه (farce) آتن می‌رسد.این عروسک دارای شخصیتی است که با لحن عوامانه خود می‌کوشد تماشاگران را متوجه خود کند. نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی اروپا از او به سبب بلاهتش که ویژگی‌اش محسوب می‌شود، در نمایشنامه‌های خود استفاده می‌کنند.
3-‌ قره گز: (Karagoz)
تئاتر سایه‌ای ترکیه شخصیت معروفی به نام قره‌گز دارد که از آغاز قرن هفدهم از بین دلقک‌عامی پیدایش شد.او شخصیتی ماجراجو، هرز، خوشگذران، تنبل و بیکاره دارد.هنرمندان و نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی ترکیه سعی می‌کنند به‌خاطر لحن گزنده و نیش دارش که معمولاً به دور از ملاحظات در مقابل قدرتمندان سخن می‌گوید، از او بهره ببرند.در نمایشنامه نویسی منطقه آذربایجان ایران هم از این شخصیت در نمایش‌های کمدی برای اجرای صحنه‌ای بهره‌گرفته شده است.
4-‌ کاسپارک: (Kaspark)
این عروسک متعلق به تئاتر عروسکی کشور چک است.نمایشنامه نویسان عروسکی چک و اسلواکی از او به‌عنوان پیشخدمت که قیافه و زبان مضحک دارد استفاده می‌کنند.این عروسک به وسیله نخ به حرکت در می‌آید و در تئاتر عروسکی نخی کار برد دارد.او از شخصیت معروف تئاتر چک در اواخر قرن هجدهم به تئاتر عروسکی راه پیدا کرده‌است.
5-‌ پانچ (Punch) و جودی (Judy):
دو نمونه از مهمترین شخصیت‌های تئاتر عروسکی، دو عرسک پانچ و جودی، متعلق به کشور انگلیس هستند.نمایشنامه نویسان از این دو شخصیت برای نمایشنامه‌های عروسکی کمدی بهره‌می‌برند.پانچ بازمانده تئاتر کمدیا دلار ته ایتالیایی است که در نقش یک دلقک ظاهر شد.از این عروسک ابتدا به شیوه نخی استفاده می‌شد و بعد‌ها در آغاز قرن نوزدهم برای تبلیغ جشنواره تئاتر عروسکی سیار به شیوه دستکشی در آمد.جودی هم در اصل بعد از سال‌ها به وجود آمدن پانچ پا به عرصه تئاتر عروسکی انگلیس گذاشت و نمایشنامه نویسان عروسکی انگلیس از او در نوشتن همسر غرغروی پانچ در تئاتر عروسکی کمدی استفاده کردند.
6-‌ واسیلاچ: (Vasilache)
نمایشنامه‌نویسان تئاترعروسکی رومانی از او به‌عنوان دلقک استفاده کردند.این عروسک از قرن هجدهم به‌بعد وارد تئاتر عروسکی رومانی شد.از آنجا که این عروسک شخصیت کمیک دارد، نمایشنامه نویسان و کارگردانان تئاتر عروسکی این کشور بادر هم آمیزی عناصر سنتی عامیانه کشور‌های شرق و غرب وجه کمیک بودن او را متحول ساختند.
7-‌ چانچه: (Tchatches)
چانچه، شخصیت معروف تئاتر عروسکی بلژیک است.او از منطقه والونیا از ایالت بلژیک وارد تئاتر عروسکی شد.صدای گوش خراش و شخصیت حراف و دلقک‌واری دارد.نمایشنامه نویسان این منطقه به سبب ویژگی شخصیتی‌اش از او به‌عنوان نوکر، میهمان خانه‌دار و ...استفاده می‌کنند.
8-‌ پتروشکا: (Pietruszka)
این عروسک متعلق به کشور روسیه است که از اواخر نیمه اول قرن نوزدهم در تئاتر عروسکی این کشور راه‌یافت.او ابتدا به‌صورت عروسک دستکشی در نمایش‌های کمدی خیابانی ظاهر شد.نمایشنامه نویسان عروسکی او را به‌عنوان دلقک عامی می‌شناسند که توانایی برنامه سخن گفتن هم دارد.
9-‌ پولیشینل: (Poliszynel)
عروسک معروف تئاتر عروسکی فرانسه پولیشینل است.ظاهراً از کشور ایتالیا وارد این کشور شد.از این عروسک به شیوه‌ی، نخی استفاده می‌شود. نمایشنامه نویسان این عروسک را بهزله گو و حیله گر می‌شناسند.لحن شوخ طبعانه و انتقادآمیز او مورد توجه نمایشنامه‌نویسان قرار می‌گیرد زیرا به وسیله این شخصیت‌می توانند راحت‌تر مقصود خود را عنوان کنند.
10‌- یان کلاسن: (Jan Klaassen)
تئاتر عروسکی آلمان شخصیت معروفی به نام یان کلاسن دارد.این عروسک در اصل از روی شخصیت بازیگر ترومپت نواز واقعی نیمه دوم قرن هجدهم آلمان الهام گرفته شده است.این عروسک ابتدا در نمایش‌های عروسکی خیابانی که به شیوه میله‌ای و سپس دستکشی به اجرا در می‌آمد، دیده شد و سپس نمایشنامه نویسان و گروه‌های تئاتر عروسکی او را وارد این نوع تئاتر ساختند.
د)‌ منابع الهام نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی
اغلب نمایشنامه‌نویسان تئاتر عروسکی همچون نمایشنامه نویسان تئاتر کودک و نوجوان منابعی را که دستمایه کار خود قرار می‌دهند، یا حکایت‌های کهن و قدیمی برگرفته از ادبیات کهن کشورشان محسوب می‌شود یا از عنصر فانتزی و تخیل بهره‌ می‌گیرند.در واقع نمایشنامه نویسان موضوعات خود را از میان این منابع انتخاب می‌کنند.حتی زمانی که از داستانهای قدیمی نظیر افسانه‌ها، متل‌ها و مثل‌ها و حکایت‌های ادبی بهره می‌برند، عنصر فانتزی را وارد قصه خود می‌کنند.زیرا که هم دنیای گسترده نمایش عروسکی چنین امکانی را می‌دهد که آنها به این طریق اندیشه‌های خویش را مطرح کنند و هم مخاطبان تئاتر عروسکی به‌راحتی و آسانی این موضوعات را با عنصر فانتزی می‌پذیرند و باور می‌کنند و به آن اقبال نشان می‌دهند.البته نمایشنامه نویسان تئاتر عروسکی با انتخاب موضوع می‌کوشند آن را در یکی از شیوه‌های انواع تئاتر عروسکی به عنوان ظرف مورد لازم، قرار دهند و همانطور که در سطور پیشین به آن اشاره شد، این به میزان خلاقیت و توانایی نمایشنامه نویس هم بستگی دارد و متغیر است.
بعضی از نمایشنامه نویسان تنها برای تئاتر عروسکی میله‌ای یا نخی می‌نویسند و بعضی دیگر فقط قالب تئاتر عروسکی سایه‌ای یا سیاه را انتخاب می‌کنند اما امروزه در کشور‌های پیشرفته

و) چند پیشنهاد:
برای رسیدن به نمایشنامه نویسی درست و محکم تئاتر عروسکی جدا از آنچه که در سطور پیشین بر شمردم، می‌توان به این مهم‌ها نیز توجه داشت:
1-‌ تأسیس پژوهشکده تئاتر عروسکی
2-‌ تأسیس کتابخانه تخصصی نمایشنامه نویسی عروسکی
3-‌ انتشار نشریه تخصصی ادبیات نمایشی عروسکی
4-‌ راه اندازی سایت تخصصی ادبیات نمایشی عروسکی
5-‌ نقد و بررسی حرفه‌ای و اصولی نمایشنامه‌های عروسکی (حضوری یا نوشتاری)
6-‌ دعوت از نمایشنامه نویسان حرفه‌ای تئاتر عروسکی ازخارج برای برگزاری ورک شاپ یا نشست و سخنرانی و یا سمینار
7-‌ انتشار نمایشنامه‌های قوی تئاتر عروسکی به‌صورت مستمر
8-‌ برگزاری جلسات نمایشنامه خوانی عروسکی در عرصه تئاترعروسکی همچون، مجارستان، لهستان، چک، اسلواکی واساساً کشور‌های بلوک شرق اروپا از شیوه‌های دیگری همچون مکانیکی یا نوری یا بازی با اشیاء یا تلفیق چند نوع تئاتر عروسکی و با استفاده از فیلم و ویدئو پروجکشن دنیای تئاتر عروسکی را در می‌نوردند و گسترده‌ترش می‌‌کنند.به نظر می‌رسد امروزه برای داشتن نمایشنامه نویس تئاتر عروسکی به صورت حرفه‌ای، نیاز به پرورش و آموزش هنرمندان یاهنرجویان این عرصه است؛ یعنی هم هنر جویان و دانشجویان این رشته باید از تئاتر عروسکی، اطلاعات کافی و منسجمی داشته باشند و هم نمایشنامه نویسی را به صورت درست تجربه کرده تا از پس این تجربه و آن اطلاعات لازم در باره تئاتر عروسکی، بتوانند موضوعات مورد علاقه خویش را برای مخاطبان مختلف (چه‌بزرگسال و چه نوجوان و کودک) در قالب نمایشنامه عروسکی به منصه‌ی ظهور در آورند.
9-‌ اختصاص تالار ویژه‌ای برای اجرای مستمر نمایشنامه‌های عروسکی
10-‌ ایجاد شاخه ادبیات نمایشی عروسکی در دانشکده‌های تئاتر
ه‍(‌ نتیجه:
نتیجه سخن آنکه برای نمایشنامه نویسی‌عروسکی نیاز به انجام و انتشار پژوهش‌های متعدد، چه تألیف و چه ترجمه، است و با انجام چنین مهمی می‌توان هم به چگونگی پیدایش و تاریخچه نمایشنامه نویسی عروسکی در ایران و جهان دست پیدا کرد و هم به میزان سهم و اندازه این نوع نمایشنامه در ادبیات نمایشی در ایران و جهان پی برد و هم انواع آن را به درستی شناسایی کرد و مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
پی‌نویس:
(1)‌ تئاتر عروسکی نوشته گونتر پیمر، مترجمه حسن پارسایی، انتشارات نمایش چاپ اول 1377
(2) از شماره 2 تا 10 به اختصار برگرفته از بولتن هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی تهران سال 1377