گفت وگو با دکتر محمدرضا خاکی

مهدی عزیزی

دکتر محمدرضا خاکی متولد 1329 در کرمانشاه، دارای مدارک دکترای تخصصی تئاتر از دانشگاه سوربن پاریس، دیپلم مطالعاتی عالی DEA تئاتر و کارشناسی ارشد Maitrise در رشته تئاتر از دانشگاه پاریس و کارشناسی علوم تربیتی در زمینه روانشناسی آموزشی از فرانسه است. وی در تمام گروه های نمایشی موسسات آموزش عالی به آموزش رشته پرداخته است و هم اکنون به عنوان استاد مدعو در هیات علمی دانشگاه ها تدریس می کند. دکتر خاکی درحال حاضر یکی از بنام ترین محققان، مدرسان، پژوهشگران و مترجمان بین المللی است.
این گفت وگو در آستانه‌ی آغار یازدهمین جشنواره‌ی تئاتر عروسکی با ایشان انجام شد.

منشاء پیدایش نمایش عروسکی درجهان به چه محدوده‌ی زمانی و جغرافیایی باز می‌گردد؟

قدیمی‌ترین نشانه‌های نمایش عروسکی را در هندوستان یافته‌اند که از نظر تاریخی قدمت آن به صدها سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد، عده‌ای از مورخین تاریخ پیدایش نمایش عروسکی در هند را 2000 سال قبل میلاد ذکر کرده‌اند.

اولین واکنش‌ها در برابر شکل گیری این هنر چگونه بود؟

شاید شگفتی و جاذبه عروسک را باید همزاد انسان نامید در نمایش‌های باستانی هند عروسک‌ها شکل‌های تمثیلی از خدایان و بیان کننده افسانه‌ها بودند، افسانه‌هایی که که عروسک‌ها تجسم دهنده آنها بودند مثل رامایانا Ramayana و ماها بهاراتاmaha baharata و رانگاتانrangatan

مخاطب آن زمان چگونه با این نمایش ارتباط برقرار می‌کرد؟

نمایش امری مذهبی بود و در مراسم آیینی- مذهبی به عنوان نیایش و با هدف آموزش به تماشای نمایش عروسکی می‌نشست.

اولین تماشاخانه‌ی عروسکی در جهان در کجا و توسط چه کسانی بنا شد؟

یکی از افسانه‌های هند اشاره به این نکته می‌کند که برهماBrahma اولین تماشاخانه عروسکی را بنا نهاد ودر آن جا نمایش‌هایی بر مبنای کتاب مقدس ریگ ودا Rig- veda به اجرا درآمد.

آیا می‌توان آنان را بدعت گذاران نمایش عروسکی در جهان قلمداد کرد؟

امروزه تردیدی نیست که منشا تمام شکل‌های نمایش عروسکی به قاره آسیا می‌رسد و پرسوناژ هندی ویدوشاکا Vidouchaka بزرگ جد عروسک‌هایی مثل پهلوان کچل ایرانی، که و kvo چینی، قره گوزkaraguemy ترک و پولچینل pulcinella ایتالیایی، و پانچ punch انگلیسی است.

از چه زمانی نمایشگران عروسکی احساس کردند که می‌بایست نمایش عروسکی را به سمت مدرنیسم سوق داد؟

بیشترین تحولات مربوط به مدرنیزه کردن عروسک‌ها در قرن نوزدهم و بیستم اتفاق افتاد و عروسک‌های اتومات پیشرفته ساخته شد.

الزام تغییر بنیاد تئاتر عروسکی میل کردن آن به سمت مدرنیته چه بود؟

توسعه قابلیت‌های حرکتی عروسک‌ها در بدن و حرکت وتوانایی بیان پیچیده‌تر و کامل تر در قرن بیستم کشورهای چک سلواکی‌، مجارستان، روسیه با مطالعه و بررسی تکنیک‌های عروسک شرقی(هند-چینی- بیرمانی- ژاپن) نقش قابل توجهی را در مدرنیزه کردن نمایش عروسکی بازی گرفته است.

آیا این تغیرات به بدنه‌ی تئاتر عروسکی لطمه‌ای وارد نکرد؟

اگر منظور از این سوال شیوه‌ها و سنت‌های نمایش عروسکی است پاسخ آن این است که مدرنیزه کردن بسیاری از ویژگی‌ها را از بین برد. اما اگر جستجو گر توسعه امکانات اجرا باشیم باید توجه داشته باشیم که عروسک‌های جدید نسبت به اجداد خود توانایی و قابلیت‌های بیشتری یافته‌اند.

پیدایش نمایش عروسکی در ایران چه قدر پس از پیدایش آن در جهان صورت گرفت؟

اگر دوره کلاسیک تئاتر هند را آن گونه که مورخین گفته‌اند بین سال‌های 320 تا 800 میلادی در نظر بگیریم احتمالا نمایش عروسکی در زمان بهرام گور از هند به ایران آمده و ماندگار شده است نظامی‌ ورود نمایش عروسکی به ایران رامربوط به این دوره می‌داند.

آیا بدعت گذاران این نمایش در ایران در صدد کپی برداری از هم نوعان خود بودند؟

اگر چه عروسک‌های ایرانی از نظر اندازه وقابلیت حرکت اندام به نسبت عروسک‌های هند- چین-ژاپن و بیرمانی بسیار کوچکتر و کم تحرک تر هستند و تلاش قابل توجهی برای پیشرفت آنها صورت نگرفته اما گمان می‌کنم که از عروسک‌های هندی تاثیر گرفته باشند اگرچه خود نوعی مستقل و قابل شناسایی هستند و یکی از نمونه‌های نمایش عروسکی آسیا محسوب می‌شوند. به عنوان نمونه مبارک عروسکی مستقل و تپیدکال tipical ایرانی است.