گزارشی از برگزاری همایش صدمین سال مشروطه

نقالی و تئاتر میدانی
اگر چه همواره از انقلاب مشروطه به عنوان انقلابی تاریخی و سیاسی در جامعه ایران یاد می‌شود، ولی به گفته بسیاری از صاحب‌نظران، هرگز نمی‌توان نقش مشروطه را در تحولاتی چون روزنامه‌نگاری، قصه‌نویسی و سرانجام نمایشنامه‌نویسی و تئاتر نادیده گرفت.
«اردشیر صالح‌پور»، محقق و کارشناس تئاتر در این ارتباط می‌گوید: «شکل‌گیری تئاتر در ایران، طوفانی و تکان‌دهنده بود. نمایشنامه‌های نخستین تئاتر ایران چه آثار «آخوندزاده» و چه «میرزا آقا تبریزی»، بسیار تند و انتقادی بودند اما با وجود تمام مشکلات، تئاتر به حیات خود ادامه داد.»
به هر حال اهمیت این رویداد تاریخی و همواره در پس پرده ماندن فعالیت‌های فرهنگی در این واقعه، زمینه‌ساز برگزاری همایش شد که به گفته «علیرضا سجادپور» معاون هنری سازمان میراث فرهنگی، در جهت فرهنگ‌سازی پی‌ریزی شد.
نخستین همایش نقالی و تئاتر میدانی مشروطه، به مناسبت یکصدمین سالگرد جنبش مشروطیت در ایران و به همت سازمان میراث فرهنگی از 14 مرداد ماه در تهران و سه شهر دیگر کار خود را آغاز کرد. در این همایش 15 روزه، 25 گروه نمایشی، نمایش‌های خود را در قالب، اجراهای خیابانی در بناهای تاریخی و فرهنگسراهای شهرهای تهران، کرمان، اصفهان و تبریز در معرض دید تماشاگران قرار دادند.
«عطایی‌فر» دبیر این همایش، درباره اهداف برگزاری آن می‌گوید: «ما با نسل جوان و نوجوانی طرف هستیم که با تکنولوژی امروزه و هیاهوی بسیار، دیگر حوصله نشستن روی صندلی‌های سالن، آن هم در ساعت‌های طولانی را ندارد. بنابراین به این نتیجه رسیدیم که با نگاه دراماتیک و جهت دادن تاریخ کشورمان به تصویرهای نمایشی، این نسل را به تعقیب صد سال مشروطه، ‌ترغیب کنیم.»
به این ترتیب، گروه اجرایی همایش پیش از فرا رسیدن یکصدمین سالگرد مشروطیت، پژوهشی در عرصه تئاتر مشروطه با حضور گروهی متشکل از «اردشیر صالح‌پور»، «نرگس زهره‌نسب»، «پگاه خسروی»، «هستی محبی»، «الناز صادقی»، «مصطفی قربانی»، «احمد تقی‌زاده»، «فهیمه سلطانی» و «سید محمدرضا عطایی‌فر» انجام دادند تا اتفاقات تئاتری شاخص این دوران را، استخراج کنند.
حاصل این پژوهش‌ها، که نزدیک به یک ماه به طول انجامید، تشکیل گروه‌هایی برای اجرای نقالی، 10 نمایش میدانی و 2 پرفورمنس بود.
اما در کرمان، همزمان با آغاز همایش، موزه مشروطه نیز افتتاح شد و در اصفهان و تبریز نیز، نمایش‌ها در اماکن تاریخی برای مردم اجرا شدند. در تهران، کاخ‌های گلستان، سعدآباد، نیاوران و فرهنگسراهای خاوران، بهمن، دانشجو و هنر، پذیرای علاقه‌مندانی شدند که به تماشای نمایش‌های خیابانی نشستند.
نمایش‌هایی چون «دادگاه عدالت»، «نقل مشروطه»، «عکس مشروطه»، «ستارخان یک نفر»، «میم مثل مشروطه»، «توپ و مجلس» و ... در این همایش اجرا شدند.
در بخش نقالی نیز، نقالی‌هایی با عناوین «مظفرالدین شاه صادرکننده فرمان مشروطه»، «ناصرالدین شاه»، «واقعه تحصن در سفارتخانه انگلیس»، «تأسیس مدرسه دوشیزگان» و ... برای تماشاگران اجرا شدند.
اما دو پرفورمنس نیز در ایام این همایش برای عموم به اجرا گذاشته شد. پرفورمنس «چند پرده از مشروطه» به سرپرستی بهزاد جاودان‌فر و همراهی 15 نفر در تالار آبی کاخ نیاوران به مدت ده شب، روی صحنه رفت.
این پرفورمنس، با موضوعاتی چون به «توپ بستن مجلس»، «امضای اساسنامه مشروطه» و گزیده‌ای از مهم‌ترین اتفاقات مشروطه در هفت پرده و با بهره‌گیری از نرشین، موسیقی زنده و البته صدای مظفرالدین شاه برای تماشاگران به اجرا درآمد.
اما پرفورمنس «پیامبر رحمت» نیز، به مناسبت فرا رسیدن مبعث پیامبر، زندگی پیامبر اکرم (ص) را به نمایش گذاشت.
در مجموع، همایش نقالی و تئاتر مشروطه در طول دو هفته برگزاری، شاهد اجرای 700 نمایش خیابانی و نقالی ـ 300 اجرای نقالی و 400 نمایش میدانی، در چهار شهر ـ بود.

 نمایشنامه‌خوانی
از دیگر برنامه‌هایی که برای این ایام پیش‌بینی شده بود، برگزاری جلسات نمایشنامه‌خوانی بود. هر چند برگزاری این جلسات از سال گذشته آغاز شده بود، اما قرار بود دوره جدید این نمایشنامه‌خوانی‌ها با نگاهی پژوهشی برگزار شود که متأسفانه این امر محقق نشد.
سال گذشته به پیشنهاد «بهروز غریب‌پور»، برگزاری جلسات نمایشنامه‌خوانی عصر قاجار در خانه هنرمندان ایران آغاز شد. مدیر عامل خانه هنرمندان ایران با اشاره به این نکته که نسل جدید هنرمندان و تماشاگران تئاتر، باید از وجود این گونه آثار با خبر شوند، اعلام کرد، نگاهی نو به این نمایشنامه‌ها و ایجاد تغییراتی در آنها حتی راه را برای اقتباس نمایشنامه‌های جدید باز می‌کند. به این ترتیب طی جلسات نمایشنامه‌خوانی عصر قاجار که سال گذشته برگزار شد، سه نمایشنامه «عشق در پیری»، «سوسمار الدوله» و «وزیرِخانِ لنکران» روخوانی شدند. اما پس از آن، این جلسات با وقفه‌ای چند ماهه رو به رو شد و تا روزهای آغازین مرداد ماه امسال ادامه پیدا کرد. پس از آن مقرر شد، نمایشنامه «حکومت زمان خان» نوشته «میرزا‌ آقا تبریزی» به کارگردانی «نسیم ادبی»، در جلسات نمایشنامه‌خوانی شهریور ماه، روخوانی شود.
مدت زیادی تا سالروز یکصدمین نهضت مشروطه باقی نمانده بود که اخباری پیرامون برگزاری جلسات نمایشنامه‌خوانی «عصر مشروطه» با دبیری علمی «حمید امجد»، در فرهنگسرای هنر منتشر شد؛ اما کمی بعدتر، برگزاری جلسات به «محمد رحمانیان» و «گروه تئاتر پرچین» سپرده شد. طبق اعلان قرار بود بین 10 تا 20 نمایشنامه از دوران مشروطه تا سال 1300 (هـ . ش) روخوانی شوند. از آنجا که تیم برگزارکننده معتقد به لزوم کار کارشناسی همراه این گونه آثار بودند، قرار شد هر جلسه با برگزاری یک نشست پژوهشی نیز همراه باشد. «محمد چرمشیر» به عنوان مسئول این بخش برگزیده شد.
«حکایت ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر»، نخستین نمایشنامه‌ای بود که برای روخوانی در روز 14 مرداد انتخاب شد. «علی عمرانی»، «افشین هاشمی» و «حبیب رضایی» خود را برای نقش خوانی این نمایشنامه آماده کردند اما دو روز قبل از روخوانی این نمایشنامه، برگزاری جلسات لغو شد.
«حمید امجد» به دلیل وجود پاره‌ای از مشکلات از دبیری این جلسات انصراف داد و به دنبال انصراف او، دیگر برنامه‌ها نیز لغو و در نتیجه، خانه هنرمندان روز 14 مرداد ماه تنها شاهد سخنرانی «حمید امجد» در مورد تئاتر عصر مشروطه بود. برنامه‌ای که مورد استقبال علاقه‌مندان تئاتر عصر مشروطه نیز، قرار گرفت.
«شکر خدا گودرزی»، یکی از اعضای شورای سیاست‌گذاری هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، درباره احتمال برگزاری جلسات نمایشنامه‌خوانی با یک تمی جدید گفت: هنوز در این مورد تصمیم قطعی نگرفته‌ایم، اما از آنجا که برنامه‌های پیرامون سالگرد نهضت مشروطه به پایان رسیده است، تصور نمی‌کنم در این زمینه برنامه دیگری داشته باشیم؛ چرا که هدف ما برگزاری برنامه در آن زمان بخصوص بود.»
البته برنامه‌های تئاتری یکصدمین سالگرد نهضت مشروطه تنها منحصر به برنامه‌های همایش نقالی و تئاتر میدانی مشروطه یا جلسات نمایشنامه‌خوانی نشد. در همان ایام، نمایش «وزیرخان لنکران» نوشته «فتحعلی آخوندزاده» و به کارگردانی بنفشه توانایی در سالن سایه تئاتر شهر اجرا شد.
هر چند این نمایشنامه متعلق به اوایل عصر مشروطه است، اما به هر حال متعلق به نویسنده‌ای است که در دوره خود، تجدد طلب بوده و از جمله افرادی است که در پیدایش آثار مربوط به عصر مشروطه، نقش بسزایی داشته است.
به هر حال به نظر می‌رسد با از سرگرفتن برگزاری جلسات نمایشنامه‌خوانی خانه هنرمندان ایران، این جریان هر چند به شکل ایده‌آل، ادامه پیدا کند؛ بویژه اینکه قرار است همزمان با بازخوانی هر یک از آثار، جلسه پژوهشی درباره موضوعات گوناگون به دبیری علمی «محمدرضا خاکی» برگزار شود و انتظار می‌رود با برگزاری پیاپی این جلسات، تماشاگران علاقه‌مند تئاتر بتوانند از این جریان هنری ـ علمی استفاده کنند.