گزارشی از برگزاری دومین همایش آیینهای عاشورایی
مریم فشندی دومین همایش سراسری آیینهای عاشورایی که از ۱۸ بهمن‌ماه در تهران آغاز شد،طی پنج روز برگزاری میزبان ۲۷ اثر نمایشی در بخش صحنه‌ای بود که از این میان ۲۱ نمایش در بخش رقابتی شرکت داشتند و هیاتی مرکب از ایرج راد، ...
مریم فشندی
دومین همایش سراسری آیینهای عاشورایی که از 18 بهمن‌ماه در تهران آغاز شد،طی پنج روز برگزاری میزبان 27 اثر نمایشی در بخش صحنه‌ای بود که از این میان 21 نمایش در بخش رقابتی شرکت داشتند و هیاتی مرکب از ایرج راد، تاجبخش فناییان و سیدمهدی شجاعی داوری این آثار را به عهده گرفتند.بیش از 430 تن از کارگردانان و بازیگران هنرهای نمایشی از استانهای سراسر کشور در دومین همایش سراسری آیینهای عاشورایی حضور یافتند. اجرای چهار نمایش ویژه، 18 آیین نمایشی و 10 مجلس تعزیه از برنامه‌های جنبی این همایش بود که در تالار وحدت و سالنهای مختلف مجموعه تئاتر شهر و خیمه‌گاه بزرگ عاشورا که به منظور اجرای مجالس تعزیه در محوطه باز تئاترشهر بر پا شده بود به اجرا در آمد و با استقبال بی‌نظیر علاقه‌مندان مواجه شد. بالغ بر 27 هزار تن از بخشهای مختلف این همایش دیدن کردند و در این میان آیینهای نمایشی و مجالس تعزیه از استقبال بیشتری برخوردار بودند. در طول برگزاری دومین همایش سراسری آیینهای عاشورایی، چهره‌های شاخص فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نیز از بخشهای مختلف این همایش دیدن کردند.
این همایش که امسال به صورت رقابتی برپا شد در فضایی متفاوت‌تر از سال گذشته به کار خود پایان داد؛ چرا که حتی کانون ملی منتقدان تئاتر جمهوری اسلامی ایران نیز با حضور سه عضو خود به داوری آثار پرداخت.
بخش صحنه‌ای
(الف) اما و اگرها در درام مذهبی
آنچه بیش از هر چیز دیگر اهمیت دارد، محتوای آثار نمایشی است؛ چرا که در سالهای اخیر، ضعف ما در عرصه درام مذهبی بیش از پیش رخ نشان داده است. با این حال برخی کارگردانان با استفاده از شیوه نمایشهای ایرانی یا شرق دور، سعی در ارتباط‌گیری با مخاطب داشتند. برای مثال «بهرام صادقی مزیدی» نویسنده و کارگردان نمایش «اعتراف 4» در این ارتباط می‌گوید: ”شیوه‌های اجرایی نمایش ایرانی را در نمایش به کار برده‌ایم. حتی حرکات بازیگران به سمت تعزیه سوق داده شده است. در طراحی صحنه نیز این شیوه را مد نظر داشته‌ایم و از المانهای تعزیه در طراحی لباس و رنگ آمیزی آن بهره برده‌ایم. حتی موسیقی نیز در ساخت و جایگاه نمایش ایرانی شکل گرفته است.”
«مهدی مکاری» نیز که به همراه «عباس اقسامی» نمایش ”حقیقت دارد تورا” را روی صحنه آورد و جایزه دوم بخش کارگردانی را از آن خود کرد، می‌گوید: ”دیالوگها و شیوه اجرا کاملاً خاص است. در این نمایش از تکنیکهای نمایشهای ایرانی و شرق دور چون نمایش نو ژاپن بهره گرفته‌ایم. نوع طراحی صورت گرفته در این اثر نمایشی، تلفیقی از شیوه‌های نمایشی است که نوع بازی و چگونگی حرکات را تحت تاثیر قرار داده است. آنچه در انتخاب این تلفیق مد نظر بود فاصله گرفتن از کلیشه‌های رایج برای رسیدن به یک اجرای نو و بکر است.”
اما با همه اینها، گویا این روش نیز هنوز در مرحله آزمون و خطاست؛ چون به گفته مکاری باید نتیجه تلفیق شیوه‌های نمایشی «نو» و «ایرانی» را در ارتباط با مخاطب و بررسی رویکرد تماشاگر به اجرا سنجید.
(ب)ساختار آثار نمایشی
جدا از اینها و بحث درام‌نویسی در عرصه آثار مذهبی باید به ضعف کارگردانان در پردازش این‌گونه نمایشی نیز اشاره کرد. گرچه برخی آنگونه که اشاره شد با استفاده از شیوه‌های خاص، سعی در ارایه کاری نو داشتند؛ اما با این حال ساختار نمایشها بعضا به پختگی لازم نرسیده بود و این گاه حاصل شتابزدگی بود که گروه‌ها برای رسیدن به همایش و حضور در عرصه رقابت داشتند.
در عین حال دکتر احمد توکلی نماینده مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون تلفیق که به عنوان یک مخاطب در همایش حضور یافته بود درباره قالبهای نمایشی که کارگردانان در اجرای نمایشها از آن استفاده کردند، معتقد است: ”به کارگیری قالبها، متعلق به هر جا که باشد تا جایی که قالب با مفاهیم همگون باشد بسیار کار زیبایی است. هنر این قابلیت را دارد و به اندازه تشابه فرهنگهای بشری می‌توان از قالبهای مشترک استفاده کرد. وقتی برای انتقال مفاهیم، نماد خلق می‌شود، این نماد باید متناسب با مفهوم خودی و سازگار با فرهنگ کشور باشد. در این صورت، کار بسیار مثبتی خواهد بود.”
با این حال وی که قطعا تماشاگر حرفه‌ای تئاتر نیست معتقد است استفاده از تعزیه در سالن نمایش در بیشتر مواقع کار درستی نیست، چراکه تعزیه در فضای باز برگزار می‌شود و شبیه‌خوانها ابزار آلات بهتر و آزادانه‌تری برای خلق تعزیه، متناسب با تاریخ را دارند. قطعاً یک نمایش سالنی محدودیتهای بیشتری نسبت به تعزیه دارد، بنابراین باید از نمایشهایی استفاده کرد که بیشتر از نمادهای سالنی برای انتقال مفاهیم استفاده می‌کنند.
عده دیگری از اهل تئاتر نیز معتقدند وجود چنین همایشی، لازم و سودمند است؛ منتهی باید نسبت به گذشته جهتدارتر برگزار شود و نمایشهای آن کیفیت بالاتری داشته باشند؛ چرا که اکثر تئاترهای مذهبی که ارایه می‌شوند به دلیل برخوردار نبودن از الگوی مشخص و مناسب به شیوه اجرایی تلویزیونی شبیه هستند؛ چون از تله تئاترهای مذهبی الگوبرداری کرده‌اند و همانند آنها شیوه اجرایی ثابت، دکور و داستان مشخص و تکراری دارند؛ در حالی که تئاتر این اجازه و امکان را به ما می‌دهد که نسبت به گذشته متفاوت‌تر عمل کنیم.
مخاطب و یک علامت سوال
با اینکه سالهای سال تنها تماشاگران تعزیه، مردم عادی کوچه و بازار بودند و با اینکه مدتها تصور می‌شد هر نوع نمایش مذهبی، نمی‌تواند مخاطب خاص خود را داشته باشد؛ ولی اجرای تعداد انگشت‌شمار نمایشهایی که با شناخت ابزارهای جذب مخاطب، توانستند مورد اقبال عموم قرار بگیرند نشان داد سلیقه تماشاگر تئاتر چیزی جز این است که سالها گمان می‌شد.
همین امر نشان داد که چنانچه طی سالهای گذشته از نمایشهای مذهبی استقبال کمتری صورت می گرفته به دلیل برخوردار نبودن آن نمایشها از کیفیت مطلوب بوده است. در حالی که طی سالهای گذشته، می‌توان حداقل ده نمایش مذهبی را نام برد که با استقبال بسیار خوبی مواجه شده‌اند. به عقیده «عباس غفاری» کارگردان نمایش ”آب مرا قصه کرد”چنانچه آثار نمایشی درست و اصولی ارایه شوند به طور قطع از استقبال شایسته‌ای برخوردار خواهند بود. در واقع نمایش آیینی و مذهبی، کار دل است و تکنیک در خدمت آن قرار می‌گیرد. چنانچه آن گروه نمایشی به کارشان ایمان و باور داشته باشند و بدانند که برای چه کسی کار می‌کنند و صاحب کارشان کیست، قطعاً آن نمایش نیز مورد استقبال مردم قرار می‌گیرد. در جاهایی از نمایش استقبال نمی‌شود که ارایه دهنده آن اثر در جایی از کارش به مخاطب دروغ می‌گوید.
اما دیدگاه دیگر در این زمینه بر این اساس است که تا نمایشهای مذهبی، رنگ‌و بوی امروزی به خود نگیرند، نمی‌توانند موفق به جذب تماشاگر شوند.
«عاطفه معینی» کارگردان نمایش «دلم معجزه می‌خواهد» نیز بر همین دیدگاه مصر است. وی می‌گوید: معمولاً اصرار می‌شود که آثار عاشورایی باید در شاخه نمایشهای آیینی قرار گیرند؛ اما من سعی می‌کنم نمایش من امروزی‌تر باشد تا بتواند با هر قشری از جامعه ارتباط برقرار کند.
شهرستانیها؛ حضور گسترده اما...
در دومین همایش عاشورایی کارگردانان شهرستانی، حضور گسترده ای داشتند تا جایی که ده نمایش از هفت استان کشور در بخش صحنه‌ای در این همایش حضور یافتند؛ اما گویا هنوز مشکل تئاتر شهرستانها حل نشده است؛ چراکه علی‌رغم اجرای این نمایشها هیچیک از آنان شایسته دریافت جایزه از سوی هیات داوران شناخته نشدند. البته این، موضوعی غیر قابل پیش‌بینی نبود؛ چون وقتی هنوز این گونه نمایشی در تهران که مرکز تئاتر کشور است جا نیفتاده چگونه می‌توان تصور کرد که این نوع تئاتر در شهرستانها که با توجه به وجود استعدادهای بالقوه از نظر امکانات و آموزش در سطح پایینتری قرار دارند، در نخستین حرکت سراسری از این دست در حد و اندازه‌ای قدرتمند ظاهر شوند. این وظیفه سیاستگذاران تئاتر را بیش از پیش سنگین‌تر می‌کند تا هم برای سال آینده دقت بیشتری برای انتخاب آثار داشته باشند و هم به بخش آموزش و پژوهش در تئاتر شهرستانها نظر بلندتری بیفکنند.
آیینهای نمایشی و مخاطبان مشتاق
18 آیین نمایشی و 10 مجلس تعزیه در بخش آیینهای نمایشی با مسوولیت پژوهشگر معاصر ”هوشنگ جاوید” اجرا شدند. این آیین‌ها که عمدتا از نواحی مختلف ایران از جمله ملایر، بوشهر، کاشمر، لاهیجان، یزد، چهارمحال و بختیاری و ... انتخاب شده بودند به خوبی توانستند توجه تماشاگران را به خود جلب کنند.
”هوشنگ جاوید” درباره ملاک انتخاب آیینهای شرکت کننده در این همایش می‌گوید: انتخابها براساس داشته‌ها و تجربیات سالیان تحقیق و پژوهشی بوده و سعی کرده‌ام تا بهترینها را انتخاب کنم. وی درباره آیینهای کهن ایرانی معتقد است: مهمترین اصل در باور مردم، برخورد با شخصیت و معنویت واقعه عاشورا از دو جنبه یقیق محکم و فخر در کلام(کلام صحیح و پاک) است و این در تمام آیین‌هایی که در کنارش موسیقی قرار می‌گیرد، وجود دارد. به طور مثال در کنار آیین نخل گردانی، شکل نوحه گری بسیار ساده؛ ولی جذاب و گیرایی وجود دارد و فقط فریاد”وای حسین” به گوش می‌رسد در حالی امروزه در نوحه گری ما، حاشیه به جای متن قرار گرفته است.
با این حال حتی جاوید هم درباره حضور آیینهای نمایشی در همایش از شتابزدگی در کارها انتقاد کرده و می‌گوید: ”همایش آیینهای عاشورایی، می‌تواند حرکتی تاثیرگذار باشد و طی سالهای آینده، مسئولان فرهنگی توسط آن می‌توانند شاهد جوانه‌ای که به انتظارش هستند، اما این امر مستلزم این است که در این باره برنامه ریزی دقیقتری صورت گیرد. به این شکل که با پایان یافتن این همایش، برنامه برگزاری همایش سال آینده را طراحی کرده و بودجه کافی و مقدمات آن را فراهم کنند. در حال حاضر در عرصه تحقیق و پژوهش موسیقی نواحی، کمتر از تعداد انگشتان یک دست محقق وجود دارد؛ بنابراین حمایت شایسته از این افراد در جهت تحقیق و پژوهش، امر چندان دشواری به نظر نمی‌رسد و با توجه به حضور آنان، چنانچه مسئولان هنری از پایان این همایش دست به کار شوند تا برگزاری همایش بعدی، حداقل 10 ماه فرصت وجود خواهد داشت.
جمع‌بندی و نتیجه گیری
در مجموع برگزاری همایش آیینهای عاشورایی باب و فصل جدیدی را در توجه به آثار مذهبی گشود.
محمد حسین صفار هرندی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره برگزاری آیینهای عاشورایی در مراسم اختتامیه این همایش گفت: ”آیینهای عاشورایی، امر عجیب و غریبی نیست. اگر ما برایش همت بگماریم در این ماجرایی که تا این، حد پیوسته زندگی روزمره مردم ماست و خودتان هم شاهد هستید وقتی نام واقعه کربلا بلند می‌شود چقدر افراد می‌جوشند و به سمت آن گرایش پیدا می‌کنند. من به شما این اطمینان را می‌دهم که آیینهای عاشورایی سال آینده بسیار باشکوه‌تر برگزار خواهد شد. تازه زمزمه‌های این حرکت آغاز شده است. اصل آن چیزی است که در تقدیر این هنرمندان و هنرآفرینان سرزمین ماست. بسیار جای سپاسگزاری دارد از دوستان و برادرانی که همت گماشتند و این سنت خوب را گذاشتند که محرم و صفر را از تعطیلی برای تئاتر درآوردند و رونق تئاتر را حتی در این ماه‌ها که همیشه ماه سکون و سکوت برای هنرهای نمایشی بوده به آن بازگرداندند. البته همه اینها برای عرض ادب و اظهار ارادت به سالار شهیدان” است.
حسین مسافر آستانه عضو شورای سیاست‌گذاری همایش آیینهای عاشورایی نیز در این ارتباط معتقد است: همایش آیینهای عاشورایی از سال گذشته به همت جمعی از هنرمندان تئاتر برپا شد و تاکنون جای آن در فرهنگ تئاتر کشور ما خالی بوده است. وجود این همایش بیانگر این است که هنرمندان تئاتر همچون سایر اقشار جامعه که طی ایام محرم عزاداری کرده و ادای دین می‌کنند با زبان نمایش به این مسأله می‌پردازند. امیدوارم که این همایش موجب شود تا اندیشه عاشورایی نه فقط به مناسبت ماه محرم، بلکه در اشکال نوین زندگی امروزی و در جای جای صحنه‌های ما خود را بروز داده و نمایان کند.
اما نقاط ضعف و قوت نمایشهای شرکت‌کننده در همایش در بیانیه هیات داوران متشکل از ایرج راد و سید مهدی شجاعی و تاجبخش فناییان عنوان شد و شاید این بهترین جمع‌بندی از برگزاری دومین همایش باشد.
آیینهای نمایشی (20 آیین)
نقل سرخ (آرش عباس ملایر)، منقبت خوانی (دژکرد اقلید)، آیین سنج چوبی زنی و جوش و چاووش (آران و بیدگل)، سنج و دمام و چاووش خوانی و آیین صبحدم (بوشهر)، نقل مختارنامه (تهران)، غزل و کلام و سخنوری (تهران)، منقبت خوانی (برومرد)، آیین نانوازی و چاووش (لاهیجان)، آیین سقاخوانی و چاووش خوانی (آران و بیدگل)، منقبت خوانی (یزد)، آیین جوش و چاووش (نایین)، پرده و منقبت خوانی (بروجرد)، آیین جوش و چاووش (ابرکوه)، آیین جوش و چغجغه چوبی زدن (محمدیه نایین)، پرده خوانی (کاشمر)، آیین چاغ چاغو (چهارمحال و بختیاری)، چاووش خوانی (میبد و اردکان)، غزل و کلام (تهران)، آیین مقتل خوانی یزله و نوحه (خرمشهر)، نقل مختارنامه (تهران) و آیین علم‌گردانی و خطبه خوانی و چاووش و چلکسازی (کاشمر)
بخش ویژه (4 نمایش)
روزهایی که به یادت گذشت (سعید شاپوری ـ تهران)، غزل کفر (حسین مسافر آستانه ـ تهران)، مسافران کوفه (گروه تئاتر آیین ـ قم) و ملکه جنیان (امیر دژاکام ـ تهران)
بخش عروسکی (2 نمایش)
بازیگر تعزیه (میثم یوسفی ـ تهران) و خورشید (فریبا رییسی ـ تهران)
بخش مسابقه (21 نمایش)
پرده‌خوانی افلاک (حسن سرچاهی ـ تهران)، کوفیان (افشین زارعی ـ تهران)، آب مرا قصه کرد (عباس غفاری ـ تهران)، کابوس سرخ (مصطفی عبداللهی ـ تهران)، محال هم ممکن است (سیروس همتی ـ تهران)، اعتراف 4 (بهرام صادقی مزیدی ـ تهران)، حقیقت دارد تو را در خواب بوسیده‌ام (مهدی مکاری و عباس اقسامی ـ تهران)، در سایه سارسوگ سکوت (سعید نجفیان ـ تبریز)، آنکه گفت نه (اکبر قهرمانی، سیاوش جامع ـ تهران)، فصلی دیگر (بهار کریم‌زاده ـ تبریز)، در سایه سار سوگ سکوت (سپیده نظری پور ـ تهران)، شهادت خوانی انسانهای سرگشته‌ای که به بهایی اندک مسیحشان را به صلیب کشیدند از بهر آنکه راست کردار بودند (روح الله جعفری ـ تهران)، شهادات خوانی شمعون و شهرزاد (بهناز امینی ـ تهران)، شیرعلی (غلامرضا جهان پا ـ مشهد)، طوفان سهمگین زنده ماندن (حسین کریمی هنسیجه ـ اصفهان)، آوای باد (پدرام رحمانی ـ ارومیه)، وین راز سر به مهر (سعید موحدی ـ رودان)، واقعه در واقعه (محمد رضا رفیعی ـ اصفهان)، مثنوی سرخ (رضا حسینی ـ مشهد)، دلم معجزه می‌خواهد ( عاطفه معینی ـ تهران) و آرزو نامه (محمد حسن زاده ـ تربت حیدریه)
بخش تعزیه (10 مجلس)
مجلس تعزیه شاهچراغ، مجلس تعزیه فصل و فتاح، مجلس تعزیه شهادت حضرت مسلم بن عقیل، مجلس تعزیه حر بن یزید ریاحی، مجلس تعزیه شهادت و به نصرانی تازه مسلمان، مجلس تعزیه شهادت قاسم بین الحسن مجتبی (ع)، مجلس تعزیه شهادت حضرت ابوالفضل (ع)، تعزیه بازار شام، مجلس تعزیه شهادت امام حسین (ع)
تقدیر
برگزاری دومین همایش آیینهای عاشورایی باعث شد تا از جایگاه، منزلت و خدمات ارزنده مرحوم هاشم فیاض، آخرین بازمانده تکیه دولت و تعزیه خوان بنام کشورمان تجلیل شود.